کد مطلب : ۲۷۷۰
ترنم خاكيان در ماه تنزل افلاكيان
نويسنده: عليرضا پوراميد
به گزارش خيمه، در اين نوشتار با بيان اهميت مقوله صدا و تقدمش حتی بر وجود و هستی و همچنين با اشاره به آيين‌ها و آداب قبل از اسلام در فرهنگ ایرانی و پیوند و آمیزش آن با تعالیم اسلامی و در نتیجه تطور و تنوع و چند وجهی شدن و كاربردی‌تر گشتن این آداب و سنن، ورود به مبحث اصلی نموده كه همانا شرح كوتاهی از آیین‌هایی است كه به دلیل هجوم بیرحمانه و سیطره ناخجسته رواج ناروای مدرنیته و مانیتور و ماشین، كم‌كم به افسانه‌ها می‌پیوندد و صد حیف و اسف.
۱- تقدم صدا بر هستی: چندین بار در قرآن كریم(۱)، حضرت حق می‌فرماید كه چون اراده او بر ایجاد چیزی قرار گرفت: گفت «باش، پس شد» یعنی ابتدا صدای فرمان حضرت احدیت در هستی (یا در عدم) برخاست كه باش (كن) و سپس شد (ف یكون) و تقدم واژه «كن» بر كلمه «یكون» گرچه به تعبیر مفسران بسیار بسیار اندك است و به مجرد فرمایش كن، یكون اتفاق می‌افتد اما اگر تقدم و تأخری قائل شویم قطعاً دستور خداوند (یا اراده خداوند) بر خلقت و هستی تقدم زمانی و برتری معنوی و مفهومی دارد و...
صدای خدا چون سكوت عدم بردرید
به هستی بفرمود باش و جهان شد پدید
و یا:
لب دوست تا نغمه‌پرداز شد
جهان با صدا با «كن» آغاز شد
(سوخته)
۲- موسیقی در كشور ایران قبل از پذیرش اسلام توسط ایرانیان: «... ایرانیان برای پیشكش نذر و قربانی به خدا مذبح ندارند آتش مقدس نمی‌افروزند، بر گورها شراب نمی‌افكنند.
یكی از موبدان حاضر می‌شود و یك سرود مذهبی می‌خواند، در واقع این سرودها و گاتها نشانگر موسیقی ابتدایی ایرانی است كه عجین شده با شعر عرضه می‌شد...» (هرودت)
۳- اهمیت حسن صوت در اسلام: پیامبر(ص) فرمودند: «و رجع فی القرآن صوتك فان الله یحب الصوت احسن»(۲) (ترجمه: در قرائت قرآن با صوتت ترجیع كن كه خداوند صوت خوب را دوست دارد.)
و نیز امام صادق (ع) فرمود: «علی بن حسین (امام سجاد (ع)) خوش آوازترین مردم در خواندن قرآن بود و سقایانی كه از كنار منزل وی می‌گذشتند برای استماع صوت ایشان می‌ایستادند و بعضی از حُسن صوت حضرت، بی‌هوش می‌شدند (اصول كافی جلد – ص ۶۱۶)
و موارد بی‌شمار دیگری كه چه از زبان ائمه معصوم و چه بزرگان و صدیقان حوزه روایت و نقل، بیان و بازگو شده و همگی بر زیبا دوستی و جمال شناختی شعائر و آداب دینی و مذهبی، اشارت و دلالت دارد و پیوند ۳ موضوع فوق‌الذكر در اغلب و اكثر آیین‌ها و آداب ملی یا مذهبی ایرانیان مثل نوروز و محرم و بویژه در ماه مبارك رمضان، تجلی و بازتاب فرخنده‌ای یافته است و اینك به موارد و مصادیق این ادعا می‌پردازم:
(دامن خلوت ز دست كی دهد آن كس كه یافت.
در دل شبهای تار ذوق مناجات را)
●مناجات؛
«... راز و نیاز به درگاه الهی، كه در شبهای قدر و ماه مبارك رمضان توسط خوانندگان خوش صوت انجام می‌گیرد. از مناجات نامه‌های مشهور، مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری است كه با مضامین عالی توسط خوانندگان خوانده می‌شود. از نغمه‌های موسیقی ایران، مایه حجاز یكی از بهترین مایه‌های مناجاتیان بوده است...»(واژه نامه موسیقی ایران زمین صفحه ۴۳۴).
مناجات خوانی از ویژگی‌های ماه رمضان است و به پیش سحرخوانی نیز موسوم است و روشن است با مناجاتهای شخصی و دقایق عاطفی و معنویی كه فردی در خلوت خویش با معبود و معشوق‌اش برقرار می‌نماید، تفاوت دارد و اشعار ویژه و محدودی دارد و در شهرها، در مایه بیات تهران و یا درآمد سه گاه و چهار گاه بیشتر اجرا می‌گردید و در روستاها و شهرهای كوچكتر فردی كه سحوری‌خوان یا مناجات‌خوان بوده است به در منزل تك تك اهالی روستا رفته و به قدری به خواندن خویش ادامه می‌داد تا اینكه چراغی در داخل منزل روشن می‌شد و خبر از بیدار شدن اهالی منزل می‌داد و سحوری‌خوان به در خانه دیگر می‌رفت تا مسلمانی خواب نماند و در ضمن فرصت كافی برای تناول سحری داشته باشد و... این آداب به شب وانی نیز موسوم است.
ای آنكه به ملك خویش پاینده تویی
در ظلمت شب صبح نماینده تویی
درهای امید بر رخم بسته شده
بگشای خدایا كه گشاینده تویی
(شعر فوق در اغلب مناجاتهای سحری در نقاط مختلف و در مایه دشتی خوانده می‌شود به ویژه در ناحیه خراسان)
●پیش‌خوانی رمضان
ایرانیان مسلمان طبق رسمی كهن مشتاقند كه یك تا ۳ روز پیش از رویت هلال ماه رمضان به پیشباز این ماه بروند و در ساعات اولیه هر روز (نیمه شب) و یك ساعت به اذان صبح مانده به بام خانه خود رفته یا در گلدسته مساجد مناجات، سحر را با آداب خاصی می‌خواندند و مضمون اشعار، استقبال از رسیدن ماه بود كه در شروع و بین ابیات و انتهای خواندن، مردم را به فرستادن صلوات و همراهی كردن بدین وسیله (صلوات فرستادن) دعوت می‌كردند و نمونه‌ای از اشعار كه به نوشته مولف كتاب موسیقی رمضان در منطقه سیستان خوانده می‌شد، بدین گونه است:
(اول به خدای حی داور صلوات
دوم به رسول تاج بر سر صلوات
سوم به تمام كوفیان لعنت باد
چهارم به صاحب ذوالفقار دو سر، صلوات)
«این گونه آوازها برای شروع «پیش خوانی» ماه رمضان اغلب در چهارگاه اجرا می‌شده و بهره‌ای از هنر چاووش‌خوانی داشته است. در برخی نقاط به این افراد چاووش سحری می‌گفتند و در شعر شاعران ایران نیز از آنان یاد شده است و نام آورده شده...»(۳)
●روشهای بیدار كردن مردم قبل از اذان صبح
غیر از سحوری یا سحرخوانی و یا گلدسته‌خوانی كه با آواز و خواندن اشعار و با استفاده از افراد خوش صدا و غراخوان انجام می‌پذیرفت، در مناطقی نیز روشهای متفاوت و متنوعی وجود داشت كه به وسیله سازها و آلات موسیقی اجرا می‌شد.
احمد وكیلیان كه از محققین معتبر و خوشنام فرهنگ ایرانی و از دستیاران زنده یا ابوالقاسم انجوی شیرازی محسوب می‌شود، معتقد است كه:
«یكی از روش‌هایی كه در قدیم برای بیدار شدن در شبهای ماه رمضان به كار می‌رفت، زدن نقاره بود. نقاره عبارت است از یك طبل بزرگ و دو طبل كوچك دوقلو و یك سرنا.
شهرهای بزرگ هر كدام نقاره‌خانه‌ای داشت كه معمولاً اتاقكی بود بالای سر در دارالحكومه و نقاره بوسیله نقاره‌چیهای حكومتی زده می‌شد و نقاره‌چیها از حكومت مواجب می‌گرفتند در ماه رمضان نقاره‌چیها دو مرتبه نقاره را به صدا در می‌آوردند یك مرتبه نزدیك سحر و یك مرتبه وقت افطار... (ضمیمه اطلاعات ۸۵/۷/۹ صفحه ۶) كه البته تعریف موسیقیایی نقاره در نوشته ایشان جای بحث دارد .
●دعای سحر
در آیین‌ها و مراسم مذكور مثل مناجات، سحرخوانی، شب‌خوانی، گلدسته‌خوانی و... ادبیات به كار رفته و مورد استفاده، همگی از اشعار و عبارات موزون و منظوم به زبان پارسی است ولی مهمترین بخشی كه از ادعیه و اذكار غیر فارسی استفاده می‌گردد، دعای سحرگاه است و نیز دعای ربنا كه هنگام افطار خوانده می‌شود و البته آیات ۱۹۳ و ۱۹۴ سوره مباركه آل عمران است.
اما دعای سحرگاه كه نگارنده نتوانست به تاریخ رواج و همه‌گیری استفاده از این دعا دست یابد؛ اما آنچه مسلم و مسجل است ادعیه سحرگاه منسوب و منتسب به ائمه هدی و بویژه منقول از صحیفه شریفه سجادیه كه مجموعه دعاهای امام چهارم حضرت علی‌بن حسین (ع) امام سجاد است، می‌باشد و روشن است كه كلام فخیم و بیان سخته و پخته دعاها و ظرافتهای ادبی موجود در آنها مثل «سجع» و «مراعات نظیر»و «لف و نشر» و...
حاصل قريحه‌ای شگفت و دقایقی پر شور و حال می‌باشد و به نظر اهل فن و خبرگان خوانندگی و آواز، مناسبترین مایه و پرده برای اجرا، آوازهای شور و دشتی، افشاری – بیات زند و نیز گوشه بیات راجع (راجه) می‌باشند.
▪ يا عدتی فی كربتی، انت الساتر عورتی والمقيل... فغفرلی خطيئتی و...
▪ اللهم انی اسئلك به بهائك... به جمالك... به كمالك به عظمتك به نورك به كلماتك كلها...
از دعاهای سحرگاهی مشهور و معروف، دعای سحر و مناجات زنده‌ياد استاد ابوالحسن اقبال آذر (اقبال السلطان) در كمتر از يكصد سال قبل و در مناره مسجد سپهسالار تهران (شهید مطهری فعلی) در ماه رمضانی است كه گويند صدای آن بزرگمرد (وسعت و ارتفاع و تأثیر و گرمی) بر هر شنونده چنان بگوش جان می‌رسيد كه همه آرزو می‌كردند سحرگاه ندمد و نرسد تا اين صدا ادامه یابد و...
و مناجات تاريخی ديگری كه در زندگی اديب نيشابوری (ميرزا عبدالجواد، اديب كل) تأثيری شگفت داشته و سرنوشت او را رقم می‌زند...
پانوشت‌ها:
۱- از جمله در سوره مباركه بقره آیه ۱۱۷
۲ - وسائل- جلد ۴ صفحه ۸۵۹
۳ - موسیقی رمضان در ایران – به كوشش هوشنگ جاوید صفحه ۲۸
۱- تقدم صدا بر هستی: چندین بار در قرآن كریم(۱)، حضرت حق می‌فرماید كه چون اراده او بر ایجاد چیزی قرار گرفت: گفت «باش، پس شد» یعنی ابتدا صدای فرمان حضرت احدیت در هستی (یا در عدم) برخاست كه باش (كن) و سپس شد (ف یكون) و تقدم واژه «كن» بر كلمه «یكون» گرچه به تعبیر مفسران بسیار بسیار اندك است و به مجرد فرمایش كن، یكون اتفاق می‌افتد اما اگر تقدم و تأخری قائل شویم قطعاً دستور خداوند (یا اراده خداوند) بر خلقت و هستی تقدم زمانی و برتری معنوی و مفهومی دارد و...
صدای خدا چون سكوت عدم بردرید
به هستی بفرمود باش و جهان شد پدید
و یا:
لب دوست تا نغمه‌پرداز شد
جهان با صدا با «كن» آغاز شد
(سوخته)
۲- موسیقی در كشور ایران قبل از پذیرش اسلام توسط ایرانیان: «... ایرانیان برای پیشكش نذر و قربانی به خدا مذبح ندارند آتش مقدس نمی‌افروزند، بر گورها شراب نمی‌افكنند.
یكی از موبدان حاضر می‌شود و یك سرود مذهبی می‌خواند، در واقع این سرودها و گاتها نشانگر موسیقی ابتدایی ایرانی است كه عجین شده با شعر عرضه می‌شد...» (هرودت)
۳- اهمیت حسن صوت در اسلام: پیامبر(ص) فرمودند: «و رجع فی القرآن صوتك فان الله یحب الصوت احسن»(۲) (ترجمه: در قرائت قرآن با صوتت ترجیع كن كه خداوند صوت خوب را دوست دارد.)
و نیز امام صادق (ع) فرمود: «علی بن حسین (امام سجاد (ع)) خوش آوازترین مردم در خواندن قرآن بود و سقایانی كه از كنار منزل وی می‌گذشتند برای استماع صوت ایشان می‌ایستادند و بعضی از حُسن صوت حضرت، بی‌هوش می‌شدند (اصول كافی جلد – ص ۶۱۶)
و موارد بی‌شمار دیگری كه چه از زبان ائمه معصوم و چه بزرگان و صدیقان حوزه روایت و نقل، بیان و بازگو شده و همگی بر زیبا دوستی و جمال شناختی شعائر و آداب دینی و مذهبی، اشارت و دلالت دارد و پیوند ۳ موضوع فوق‌الذكر در اغلب و اكثر آیین‌ها و آداب ملی یا مذهبی ایرانیان مثل نوروز و محرم و بویژه در ماه مبارك رمضان، تجلی و بازتاب فرخنده‌ای یافته است و اینك به موارد و مصادیق این ادعا می‌پردازم:
(دامن خلوت ز دست كی دهد آن كس كه یافت.
در دل شبهای تار ذوق مناجات را)
●مناجات؛
«... راز و نیاز به درگاه الهی، كه در شبهای قدر و ماه مبارك رمضان توسط خوانندگان خوش صوت انجام می‌گیرد. از مناجات نامه‌های مشهور، مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری است كه با مضامین عالی توسط خوانندگان خوانده می‌شود. از نغمه‌های موسیقی ایران، مایه حجاز یكی از بهترین مایه‌های مناجاتیان بوده است...»(واژه نامه موسیقی ایران زمین صفحه ۴۳۴).
مناجات خوانی از ویژگی‌های ماه رمضان است و به پیش سحرخوانی نیز موسوم است و روشن است با مناجاتهای شخصی و دقایق عاطفی و معنویی كه فردی در خلوت خویش با معبود و معشوق‌اش برقرار می‌نماید، تفاوت دارد و اشعار ویژه و محدودی دارد و در شهرها، در مایه بیات تهران و یا درآمد سه گاه و چهار گاه بیشتر اجرا می‌گردید و در روستاها و شهرهای كوچكتر فردی كه سحوری‌خوان یا مناجات‌خوان بوده است به در منزل تك تك اهالی روستا رفته و به قدری به خواندن خویش ادامه می‌داد تا اینكه چراغی در داخل منزل روشن می‌شد و خبر از بیدار شدن اهالی منزل می‌داد و سحوری‌خوان به در خانه دیگر می‌رفت تا مسلمانی خواب نماند و در ضمن فرصت كافی برای تناول سحری داشته باشد و... این آداب به شب وانی نیز موسوم است.
ای آنكه به ملك خویش پاینده تویی
در ظلمت شب صبح نماینده تویی
درهای امید بر رخم بسته شده
بگشای خدایا كه گشاینده تویی
(شعر فوق در اغلب مناجاتهای سحری در نقاط مختلف و در مایه دشتی خوانده می‌شود به ویژه در ناحیه خراسان)
●پیش‌خوانی رمضان
ایرانیان مسلمان طبق رسمی كهن مشتاقند كه یك تا ۳ روز پیش از رویت هلال ماه رمضان به پیشباز این ماه بروند و در ساعات اولیه هر روز (نیمه شب) و یك ساعت به اذان صبح مانده به بام خانه خود رفته یا در گلدسته مساجد مناجات، سحر را با آداب خاصی می‌خواندند و مضمون اشعار، استقبال از رسیدن ماه بود كه در شروع و بین ابیات و انتهای خواندن، مردم را به فرستادن صلوات و همراهی كردن بدین وسیله (صلوات فرستادن) دعوت می‌كردند و نمونه‌ای از اشعار كه به نوشته مولف كتاب موسیقی رمضان در منطقه سیستان خوانده می‌شد، بدین گونه است:
(اول به خدای حی داور صلوات
دوم به رسول تاج بر سر صلوات
سوم به تمام كوفیان لعنت باد
چهارم به صاحب ذوالفقار دو سر، صلوات)
«این گونه آوازها برای شروع «پیش خوانی» ماه رمضان اغلب در چهارگاه اجرا می‌شده و بهره‌ای از هنر چاووش‌خوانی داشته است. در برخی نقاط به این افراد چاووش سحری می‌گفتند و در شعر شاعران ایران نیز از آنان یاد شده است و نام آورده شده...»(۳)
●روشهای بیدار كردن مردم قبل از اذان صبح
غیر از سحوری یا سحرخوانی و یا گلدسته‌خوانی كه با آواز و خواندن اشعار و با استفاده از افراد خوش صدا و غراخوان انجام می‌پذیرفت، در مناطقی نیز روشهای متفاوت و متنوعی وجود داشت كه به وسیله سازها و آلات موسیقی اجرا می‌شد.
احمد وكیلیان كه از محققین معتبر و خوشنام فرهنگ ایرانی و از دستیاران زنده یا ابوالقاسم انجوی شیرازی محسوب می‌شود، معتقد است كه:
«یكی از روش‌هایی كه در قدیم برای بیدار شدن در شبهای ماه رمضان به كار می‌رفت، زدن نقاره بود. نقاره عبارت است از یك طبل بزرگ و دو طبل كوچك دوقلو و یك سرنا.
شهرهای بزرگ هر كدام نقاره‌خانه‌ای داشت كه معمولاً اتاقكی بود بالای سر در دارالحكومه و نقاره بوسیله نقاره‌چیهای حكومتی زده می‌شد و نقاره‌چیها از حكومت مواجب می‌گرفتند در ماه رمضان نقاره‌چیها دو مرتبه نقاره را به صدا در می‌آوردند یك مرتبه نزدیك سحر و یك مرتبه وقت افطار... (ضمیمه اطلاعات ۸۵/۷/۹ صفحه ۶) كه البته تعریف موسیقیایی نقاره در نوشته ایشان جای بحث دارد .
●دعای سحر
در آیین‌ها و مراسم مذكور مثل مناجات، سحرخوانی، شب‌خوانی، گلدسته‌خوانی و... ادبیات به كار رفته و مورد استفاده، همگی از اشعار و عبارات موزون و منظوم به زبان پارسی است ولی مهمترین بخشی كه از ادعیه و اذكار غیر فارسی استفاده می‌گردد، دعای سحرگاه است و نیز دعای ربنا كه هنگام افطار خوانده می‌شود و البته آیات ۱۹۳ و ۱۹۴ سوره مباركه آل عمران است.
اما دعای سحرگاه كه نگارنده نتوانست به تاریخ رواج و همه‌گیری استفاده از این دعا دست یابد؛ اما آنچه مسلم و مسجل است ادعیه سحرگاه منسوب و منتسب به ائمه هدی و بویژه منقول از صحیفه شریفه سجادیه كه مجموعه دعاهای امام چهارم حضرت علی‌بن حسین (ع) امام سجاد است، می‌باشد و روشن است كه كلام فخیم و بیان سخته و پخته دعاها و ظرافتهای ادبی موجود در آنها مثل «سجع» و «مراعات نظیر»و «لف و نشر» و...
حاصل قريحه‌ای شگفت و دقایقی پر شور و حال می‌باشد و به نظر اهل فن و خبرگان خوانندگی و آواز، مناسبترین مایه و پرده برای اجرا، آوازهای شور و دشتی، افشاری – بیات زند و نیز گوشه بیات راجع (راجه) می‌باشند.
▪ يا عدتی فی كربتی، انت الساتر عورتی والمقيل... فغفرلی خطيئتی و...
▪ اللهم انی اسئلك به بهائك... به جمالك... به كمالك به عظمتك به نورك به كلماتك كلها...
از دعاهای سحرگاهی مشهور و معروف، دعای سحر و مناجات زنده‌ياد استاد ابوالحسن اقبال آذر (اقبال السلطان) در كمتر از يكصد سال قبل و در مناره مسجد سپهسالار تهران (شهید مطهری فعلی) در ماه رمضانی است كه گويند صدای آن بزرگمرد (وسعت و ارتفاع و تأثیر و گرمی) بر هر شنونده چنان بگوش جان می‌رسيد كه همه آرزو می‌كردند سحرگاه ندمد و نرسد تا اين صدا ادامه یابد و...
و مناجات تاريخی ديگری كه در زندگی اديب نيشابوری (ميرزا عبدالجواد، اديب كل) تأثيری شگفت داشته و سرنوشت او را رقم می‌زند...
پانوشت‌ها:
۱- از جمله در سوره مباركه بقره آیه ۱۱۷
۲ - وسائل- جلد ۴ صفحه ۸۵۹
۳ - موسیقی رمضان در ایران – به كوشش هوشنگ جاوید صفحه ۲۸
