کد مطلب : ۲۳۲۵۱
عاشورا پژوهي در غرب
غلام احيا حسيني*
در نوشتار حاضر ابتدا به سير مطالعات اسلامي و مطالعات شيعي اشاره شده است. سپس چندتن از عاشوراپژوهان برجسته غربي و تحقيقات صورت گرفته در اين موضوع معرفي گرديده است. در ادامه پايان‌نامه‌ها و كنفرانسهايي كه در غرب به موضوع عاشورا توجه داشته اند مورد تحقيق قرار گرفته است. شناخت وي‍ژگي هاي عاشورا پژوهي غربيان و تفاوت عاشورا پژوهي علمي با عاشورا شناسي رسانه‌اي در غرب از ديگر مباحث مقاله محسوب ميشود.
واژههاي کليدي: خاورشناسي، مطالعات شيعي، عاشورا پژوهي در غرب، عاشورا شناسي علمي، عاشورا شناسي رسانه‌اي.
مقدمه
اين مقاله به موضوع عاشورا پژوهي در غرب با تمركز بر مطالعات صورت گرفته به زبان انگليسي در يكصد سال اخير مي‌پردازد؛ از اين‌رو درصدد پاسخگويي به اين پرسش است که گستره و وضعيت عاشورا پژوهي در غرب چگونه است.
در آغاز، ذكر اين نكته لازم است كه به رغم اهميت فراوان شيعه پژوهي براي شيعيان و بسياري از غير شيعيان، تا کنون شيعه پژوهي غربيان و موضوعات وابسته به آن نظير عاشوراپژوهي به طور بايسته معرفي و بررسي جدي نشده است و شمار آثار جدي در اين زمينه به خصوص به زبان فارسي ـ به عنوان زبان رسمي تنها کشوري که مذهب تشيع در آن رسميت دارد – بسيار اندک است، تا آنجا که در زمينه معرفي عاشوراپژوهي در غرب فقط يك مقاله شش صفحه اي با مشخصات ذيل انجام يافته است:
عبدالحسين حاجي ابوالحسني و محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش ۶۳ و۶۴.
در آن مقاله فقط به معرفي بسيار كوتاه از چند مستشرق و معرفي اجمالي از چند اثر بسنده شده و بدون هيچ نتيجه گيري يا مقدمه يا مؤخره‌اي پايان يافته است.
نوشتار پيش رو با توجه به كاستي‌هاي نوشته پيشين ابتدا با مقدمه‌اي مناسب به سير مطالعات اسلامي و سپس مطالعات شيعي در غرب اشاره دارد. در ادامه علاوه بر معرفي عاشورا پژوهان غربي، به معرفي دو عاشوراپژوه مسلمان برجسته در غرب پرداخته است. توجه به پايان نامه هاي عاشورايي در غرب و كنفرانسهايي كه به موضوعات مرتبط با عاشورا پرداخته‌اند از ديگر نكات قابل توجه نوشتار حاضر است. در پايان با يك جمع بندي به ويژگيهاي عاشوراپژوهي غربيان و همچنين مبحث مهم تفاوت عاشوراشناسي رسانه‌اي در غرب با عاشوراپژوهي علمي پرداخته‌شده است.
از دشواري‌‌هاي نگارش مقاله حاضر، کمبود منابع به زبان فارسي و نيز ديگر زبان‌هاست و اين پژوهش جزو نخستين پژوهش‌ها در ايران و ديگر کشورها محسوب ميشود.
مطالعات اسلامي، ريشه مطالعات شيعي در غرب
واقعه عاشورا در تاريخ اسلام از موضوعات مورد توجه محققان و تاريخ نگاران است. اين واقعه تاريخي از چنان اهميتي برخوردار است كه به نظر برخي از شيعه پژوهان آن را بايد نقطه بروز و ظهور تشيع محسوب كرد.[۱] اين حادثه در پي توسعه مطالعات شيعي[۲] در غرب، از ابعاد قابل توجه تشيع براي محققان غربي بوده است. پيش از ورود به بحث، مناسب است به سير «مطالعات اسلامي» به عنوان پيش‌زمينه «مطالعات شيعي» اشاره كنيم.
براي تعريف مطالعات اسلامي بايد «شرق شناسي» يا اصطلاح امروزي آن «مطالعات شرقي» را تعريف کنيم؛ تعريفي مناسب از مطالعات شرقي جز با شناخت مفهوم شرق در نزد غربيان حاصل نخواهد شد.
متداول ترين مفهومي که از «شرق» در روزگار کنوني برداشت ميشود، مفهوم فرهنگي آن است که عبارت است از روح حاکم و مشترک مجموعه‌‌هاي مختلف بشري در مشرق زمين[۳] که اين نوع خاص از مفهوم شرق را خود شرقي ها نيز پذيرفتهاند.[۴]
غربي‌ها از دير باز تلاش‌هايي براي شناخت شرق انجام داده‌اند. برخي آثار ادبي و تاريخي پديد آمده در يونان و روم را مي‌توان نمونه‌هايي از مطالعات شرقي نخستين شمرد؛ با اين همه ظهور اسلام فصلي نو در روابط شرق و غرب گشود. با وجود به رسميت شناخته شدن دين مسيحيت از سوي قرآن و برخورد‌هاي مسالمت آميز پيامبر• با مسيحيان و دولت‌هاي مسيحي، آنان موضعي خصمانه در برابر اسلام و مسلمانان اتخاذ کردند و تحت تأثير‌اين موضع،آثاري - هرچند اندک - درباره پيامبر، قرآن و مسلمانان پديد آوردند.[۵]
اين رويه خصمانه پس از جنگهاي صليبي شدت بيشتري پيدا کرد؛ از اين‌رو مي‌توان گفت «مطالعات اسلامي در غرب» تکويناً ضد اسلامي بوده و خاستگاهي اسلام ستيزانه داشته است.[۶]
مطالعات اسلامي در غرب عمدتاً از سه جريان و پديده متأثر بوده است:
۱- تحولات فرهنگي و سياسي در غرب؛
۲- تحولات سياسي و فرهنگي در شرق؛
۳- روابط شرق و غرب.
با توجه به اين نکته و نظر به اهميت دادن محققان حوزه شرق شناسي به هر يک از اين سه جريان، ديدگاه‌‌هاي مختلفي در باب مراحل مطالعات اسلامي در غرب ارائه شده که از ميان آن ديدگاه‌ها، آراي مناسب‌تر در پنج مرحله زير قابل تقسيم‌بندي است:
۱- مرحله دفاع (از ظهور اسلام تا قرن ۱۴م)؛
۲- مرحله تبشير (قرن ۱۵ ـ ۱۶)؛
۳- مرحله استعمار(قرن۱۷ ـ ۱۸)؛
۴- مرحله تحقيق علمي (قرن۱۹ ـ ۲۰)؛
۵- مرحله فرا استعمار (بعد از واقعه يازدهم سپتامبر)؛
بررسي مفصل اين مراحل از حوصله اين مقاله خارج است؛[۷] اما به طور خلاصه مي‌توان اشاره کرد که در مرحله اول، مسيحيان در واکنش به دين نو ظهور که داراي قدرت نظامي قابل توجهي هم بود، به دفاع از مباني و اصول مسيحيت برخاستند و در‌اين راستا براي شناخت جبهه مقابل به ترجمه متون اسلامي اقدام كردند. آن مجموعه ترجمه‌ها که به تشويق و نفقه پيتر مقدس[۸] در فاصله سال‌هاي ۱۱۰۰ تا ۱۵۰۰ به انجام رسيد بعدها به نام «مجموعه کلونيايي»[۹] شهرت پيدا کرد.
در مرحله تبشير، هدف شناساندن و تبليغ مسيحيت در جوامع شرقي بود. نقطه مشترک هر دو مرحله، ضديت تمام عيار با اسلام و طرح اتهامات و افتراهايي بر ضد اسلام و پيامبر بود.
در مرحله استعمار با پديد آمدن ابعاد تازهاي در روابط غرب و شرق به خصوص مسائل اقتصادي، نگاهي جديد با رويکرد اقتصادي به اسلام و شرق به وجود آمد. با افزايش ارتباطات در قرون اخير، آغاز دين پژوهي علمي و افزايش مطالعات در مورد اسلام،«مرحله تحقيق علمي» پديدار شد. در‌اين مرحله در کنار رشد فزاينده مراکز مطالعات اسلامي و شرق‌شناسي، شاهد ورود غيراروپايي‌ها نيز به‌اين عرصه هستيم.[۱۰]
پس از واقعه يازده سپتامبر، بسياري از معادله‌‌هاي سياسي و فرهنگي جهان تغيير كرد. در پي اين تغيير، مطالعات اسلامي ويژگيهاي جديدي يافته است که مي‌توان آن را در بحثي جداگانه مورد بررسي قرار داد. در واقع غرب به رهبري امريکا با استفاده از قدرت رسانه‌اي و با مقاصد سلطه جويانه خويش، ادبيات تازهاي را در حيطه مطالعات اسلامي وارد كرده است (با تأکيد بر بزرگ نمايي ابعاد ستيزه جويانه اسلام و با استفاده از واژه‌هايي چون تروريسم و بنيادگرايي)؛ بنابراين در سال‌هاي اخير آنچه مي‌توان از اسلام شناسي در غرب برداشت شود مي‌توان نوعي بازگشت به مرحله استعمار تلقي کرد و شايد آن را بتوان مرحله ششم سير مطالعات اسلامي در غرب برشمرد.
مطالعات شيعي در غرب
شاخه‌اي از مطالعات اسلامي در غرب به نام «مطالعات شيعي» معروف است. شاخه‌اي نسبتاً نوپا که بيشتر تکاپو و حيات خود را در دهههاي اخير مديون انقلاب اسلامي در ايران است.
دليل عدم توجه به تشيع درمطالعات اسلامي غربي‌ها همان علت سنتي اين قضيه است؛ يعني سيطره اهل سنت بر مراکز قدرت و ثروت در طول تاريخ اسلام. اين عامل باعث شده که تشيع و شيعيان در حاشيه مطالعات اسلامي قرار داشته باشند؛ لذا ساليان متمادي تشيع چهر‌ه‌اي پر از ابهام و مه‌آلود در آثار شرق‌شناسان غربي داشته است. به اين مطلب شيعه پژوهان معاصر هم اشاره دارند:
در مغرب زمين تحقيق و بررسي در تشيع يکي از شاخه‌‌هاي مطالعات و بررسيهاي اسلامي بود که بيش از همه مورد غفلت قرار گرفته است.[۱۱]
آنچه از جست‌وجو در ميان منابع کهن غربيان در مورد اسلام استفاده ميشود اين است که در قرون ابتدايي مواجهه اسلام و غرب – از آنجا که آشنايي غربيان از اسلام به طور کلي و عام بوده – آشنايي ايشان از تشيع در حد بسيار ناچيز بوده يا شايد بتوان گفت که اصولاً آشنايي در‌اين مورد نداشته اند:
ملل و نحل نويسان اهل سنت عموماً شيعيان را «منحرفين» از «منهج مستقيم» به شمار آورده‌اند که نماينده يک روند «کژآييني» در برابر «درست‌آييني» هستند. بسياري از محققان غربي بعد نيز که به بررسي اسلام پرداخته‌اند همين دوشاخگي را پذيرفته و اسلام شيعي را به مثابه بدعتي در دين اسلام گرفته‌اند.[۱۲]
صرف نظر از برخورد تند پار‌ه‌اي از منتقدان و نويسندگان مسلمان با پديدة شرق شناسي و متهم ساختن شرق شناسان به تعقيب اهدافي سوء و برداشت‌هاي نادرست از متون اسلامي و ارائه تحليل‌هايي ناصواب از جنبههاي مختلف تاريخ، فرهنگ و انديشة اسلامي، اين اعتقاد تقريباً مورد پذيرش همگان است که شيعه در مطالعات و بررسيهاي شرق‌شناسي، بسيار مورد غفلت و بي‌توجهي قرار گرفته و تصويري نادرست از آن ارائه شده است. به نظر مي‌رسد اين جملة ادوارد براون (متوفاي ۱۹۲۶ م) همچنان به قوت خود باقي است که «هنوز در هيچ يک از زبان‌هاي اروپايي، تأليفي مشروح، کافي و قابل وثوق درباره شيعه در دست نداريم». تکية اصلي مستشرقان بر منابع اهل سنت، شناخته نشدن شيعه به عنوان يک جريان نيرومند ديني، سياسي و فرهنگي، غرض ورزي‌هاي برخي از مترجمان سني مذهب آثار شرق‌شناسان، ضعف دستگاه تبليغي شيعه و پيچيدگي و ابهام تاريخ سه قرن نخست شيعه از يک سو منجر به پايين بودن تعداد تأليفات مربوط به شيعه شده و از سوي ديگر از درجة اعتبار مطالعات و بررسيهاي انجام شده کاسته است.[۱۳]
نويسندة مقاله «تحقيق عقايد و علوم شيعي» به استناد کتاب‌ها و مقاله‌‌هاي منتشر شده درباره اسلام به يکي از زبان‌هاي غربي از سال ۱۹۴۳ تا ۱۹۶۸ م، چنين اظهار داشته است:
تقريباً از هر ۳۵۰ کتاب و مقاله ]دربارة اسلام[ يک عدد به شيعه دوازده امامي ارتباط دارد که بسيار کمتر از نوشته‌هايي است که دربارة شيعيان زيدي و اسماعيلي مشاهده ميشود.[۱۴]
اما به هر ترتيب برخي از شيعه پژوهان مسلمان و غير مسلمان به مقوله تاريخچه مطالعات شيعي در غرب توجه نموده و در آن مورد آثاري نگاشته‌اند؛ از آن جمله است:
۱- اتان کولبرگ، مطالعات غرب در خصوص اسلام تشيع، مجموعه مقالات کنفرانس «تشيع، مقاومت، انقلاب»، دانشگاه تل آويو، ۱۹۸۴ به سرپرستي دکتر مارتين کرامر.
۲- عباس احمدوند، گذري بر مطالعات شيعي در غرب، مجله مقالات و بررسيها، دفتر ۶۳، انتشارات دانشکده الهيات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.
مراحل شيعه پژوهي غربيان
مرحله اول: سفرنامه‌اي
پيشينه آشنايي اروپاييان با شيعيان و مذهب تشيع، با وقوع جنگهاي صليبي آغاز شد. تا پيش از اين، کشور‌هاي غربي تنها با اسلام سني که دين رسمي و حکومتي کشور‌هاي مسلمان بود، آشنا بودند. اما در خلال جنگ، صليبيان با فرقه‌هايي از شيعيان، همچون فاطميان در مصر و پس از مدتي با باطني مسلکان روبه‌رو شدند. در برخي از آثار نويسندگان اين دوره مطالبي راجع به شيعيان ديده ميشود که نادرست بوده و با تعصب آميخته شده است. شايد بتوان گفت که اولين آشنايي جدي غرب با تشيع از طريق سفر و سفرنامه نويسي است که آغاز آن را بايد از سفرنامه مارکوپولو[۱۵] در دهههاي آخر قرن سيزده و اوايل قرن چهارده دانست. مارکوپولو اولين يادداشت‌هاي سفرنامه‌اي را از اسماعيليه شامات دارد.[۱۶]
اما اوج سفرنامه نويسي را عمدتاً در قرن‌هاي شانزده و هفده يعني پس از تشکيل دولت صفوي و افزايش ارتباط سياسي و اقتصادي اروپاييان با ايران شاهد هستيم. شايد بتوان معروف‌ترين اين دسته را سفرنامه ژان شاردن ناميد که اطلاعات نسبتاً خوبي از اوضاع آن روزگار ايران ارائه مي‌دهد. مشخصه اين دوره يادداشت‌هاي روزانه‌‌اي است که از نظم و موضوعيت برخوردار نيستند.
مرحله دوم: سفرنامه‌اي – علمي (قرن ۱۹-۱۸)
در اين مرحله و در ادامه سنت سفرنامه نويسي، افرادي که تجربيات سياحان گذشته را نيز به همراه داشتند، به عنوان سفيران سياسي، اقتصادي و فرهنگي در کشور‌هاي شرقي مشغول به کار شدند. وجه تمايز اين مرحله با مرحله قبل را مي‌توان در سکونت بيشتر اين افراد در آن بلاد و تلاش در جهت نوشتن آثاري منظم درباره تاريخ شرق و ايران دانست؛ البته در ابتدا موضوعات عام، از قبيل مذهب، سياست، اقتصاد و تجارت بود، ولي بعدها اين موضوعات تخصصي‌تر و جزئي‌تر گرديد؛ براي مثال در خصوص مذهب، حيطه کار آنان در کشور‌هاي شيعه نشين، تاريخ تشيع و ديگر مطالعات شيعي بود.
مرحله سوم: شيعه پژوهي علمي (قرن ۲۰)
قرن بيستم همان طور که در سير مطالعات اسلامي هم از جايگاه مهمي برخوردار است، در مطالعات شيعي نيز اهميت فراواني دارد.
در چند دهه اخير، گروهي از محققان به بعضي از ساحت‌هاي اسلام شيعي توجه جدي مبذول داشته‌اند. پيشگامان اين گروه عبارت‌اند از: رودلف اشترومان[۱۷] (۱۸۷۷-۱۹۶۰)،[۱۸] لوئي ماسينيون[۱۹] (۱۸۸۳-۱۹۶۲)،[۲۰] هانري کربن[۲۱] (۱۹۱۳-۱۹۷۸) که سهم کربن در مطالعات شيعي از جهت شناخت ارزشمندش از انديشه شيعي، چه شيعه اسماعيلي و چه شيعه اثني عشري، منحصر و ممتاز است.[۲۲]
اين مرحله با توجه به ويژگي‌ها و شخصيت‌هايي که در آن بروز و ظهور داشته اند به سه مرحله تقسيم ميشود:
۱. از آغاز تا ۱۹۴۵
شخصيت معروف و کليدي اين دوره دونالدسون[۲۳] است که با نگاشتن کتاب مذهب تشيع، مطالعات مشخص اماميه شناسي در آمريکا (هارفورد) را بنيان نهاد. که به شهادت دکتر نصر کتاب فوق هنوز در مطالعات شيعه اماميه مستند و مرجع است.[۲۴]
دونالدسون اهل انگلستان و فارغ التحصيل مدرسه تبليغات کندي در هارتفورد است که مدت شانزده سال در ايران و مشهد سکونت داشت و به برخي از کشور‌هاي اسلامي نيز مسافرت كرد؛ اما آثار او بيشتر شيعه پژوهانه است.
۲. از ۱۹۴۵ تا ۱۹۷۹
پس از جنگ جهاني دوم و پس از آنکه در سال ۱۹۷۲ واتيکان اعلاميه بسيار مهم خود را در قبال اسلام منتشر ساخت،[۲۵] رويکرد علمي به شدت در ميان اسلام شناسان غرب افزايش يافت و به تبع اين رويکرد، به بخش مطالعات شيعي اسلام شناسي هم نفوذ کرد و باعث ظهور چهره‌‌هاي برجسته‌اي چون نيکي کدي، مارشال هاجسن و ويلفرد مادلونگ شد. علاوه بر شخصيتهاي پيش گفته مي‌توان به «دانشمنداني چون اتان کولبرگ، هاينس هالم، حسين محمد جعفري، موجان مومن، فرهاد دفتري، محمد علي امير معزي و ديگران که در بالابردن شناخت ما از اسلام شيعي کمک شاياني کردند اشاره نمود».[۲۶]
مشخصه برجسته اين دوره افزايش مطالعات راجع به مذهب اسماعيليه است که علاوه بر توجهي که هاجسن و مادلونگ به اسماعيليه داشتند انديشمندان ديگري چون ايوانف روسي و عرفان تامر به اين وادي توجه جدي نشان دادند.
پژوهش علمي در شاخه‌‌هاي گوناگون تشيع در‌اين دوره آغاز شد؛ به طور مثال شايد بتوان آغازگر مطالعات کلامي شيعه در دهههاي اخير را ويلفرد مادلونگ دانست که با كتاب انديشه‌‌هاي کلامي اماميه و معتزله باب اين بحث را در عصر حاضر گشود.[۲۷]
۳- از ۱۹۷۹ (پيروزي انقلاب اسلامي در‌ايران) تا کنون
پيروزي انقلاب اسلامي در ايران به رهبري يک فرد روحاني و تشکيل حکومتي که داراي ويژگيهاي خاص ديني همراه با مشروعيت مردمي است و در کمال ناباوري غربيان با شيو‌ه‌اي دموکراتيک اداره ميشود، توجه جهان غرب را به چيستي و دلايل اين امر جلب كرد. در اين راستا اين سؤال براي غربي‌ها پيش آمد که ريشه انقلاب کجاست و چه عواملي باعث پديد آمدن انقلاب شد؟ به‌اين ترتيب حجم عظيمي از مطالعات اسلامي غربيان به سوي مطالعات شيعي جهت داده شد. کرسي‌‌هاي شيعه شناسي در مراکز آموزشي غرب تأسيس گرديد. مستشرقان غربي و شرقي مطالعات جدي را در باب تشيع به خصوص شاخه اماميه آن آغاز کردند که تحقيق حاضر در صدد به دست آوردن نمايي از اين رويکرد جديد غربيان به تشيع است.
با نگاهي گذرا به سير مطالعات شيعي در غرب در مي‌يابيم که انقلاب اسلامي ايران به مثابه زنگ بيدارباشي براي جهان غرب، آنها را وادار كرد تا بخش قابل توجهي از توان تحقيقي و مطالعاتي مراکز و مؤسسات پژوهشي خود را معطوف مطالعات شيعه شناسي كنند. که نقطه عطفي در سير تاريخي مطالعات شيعي غرب به حساب مي‌آيد. تعداد قابل توجه آثار منتشر شده در باب تشيع در دو دهه اخير خود گواهي روشن بر‌اين امر است.
بديهي است که پس از انقلاب اسلامي‌در ايران و ظهور جنبش‌هاي شيعي در جهان، توجه غرب به مطالعات شيعي را بيش از پيش جلب كرد؛ براي نمونه مي توان به نگارش بيش از پانصد عنوان پايان نامه در مقاطع تحصيلات تکميلي دانشگاه‌‌هاي غرب در مورد ايران و تشيع[۲۸] اشاره کرد. اما مسئله مهم اين است که ما به عنوان کانون توجه اين مطالعات، تا چه حد از مطالعات غربيان درباره تشيع آگاهيم؛ چه افراد، مراکز و مؤسساتي، شيعه پژوهي را وجهه همت خويش قرار داده اند؛ آيا اين کارها از اصالت کافي علمي برخوردار است و....
با کمال تأسف تا کنون پاسخ شايسته‌اي به‌اين پرسش‌ها داده نشده است؛ مشکل نيز از همين‌جا شروع ميشود، زيرا بدون شناخت توانايي‌‌هاي طرف مقابل، نمي‌توان در مقابل چشماني که ما را به ديد يک پديده تازه کشف شده مي‌نگرد، به برنامه‌ريزي مناسبي دست زد. مقاله حاضر با هدف پر كردن اين خلأ در يك حوزه خاص ـ هر چند به صورت ناقص ـ نگارش يافته است.
عاشورا پژوهي در غرب
مرحله اول: تصحيح و ترجمه تواريخ عمومي‌و مكتوبات شيعي
به نظر مي‌رسد اولين آشنايي مستشرقان با حادثه عاشورا در نتيجه تصحيح و ترجمه تواريخ عمومي‌يا كتب مخصوص به شيعه مانند الارشاد شيخ مفيد به دست آمده باشد. ترجمه انگليسي كتاب الارشاد منبعي براي مقاله Husayn Ibn Ali در دائرة المعارف جهان اسلام معاصر بوده است.[۲۹]
ترجمه بخش خلافت يزيد بن معاويه از تاريخ طبري[۳۰] مطمئناً در اطلاعات عاشورا پژوهان غربي مؤثر بوده است. ترجمه و تصحيح تجارب الامم ابن مسكويه (۴۳۱ق) به دست مستشرق انگليسي فردريك آمدرور (۱۸۵۴-۱۹۱۷م) و ترجمه بخش علي بن ابي‌طالب(علیه السلام) و فرزندان ايشان از كتاب انساب الاشراف بلاذري(۲۷۹ق) به دست مادلونگ نيز به آشنايي بيشتر مستشرقان غربي با امام حسين(علیه السلام) انجاميد.
مرحله دوم: عاشورا پژوهي علمي‌و تحليلي
از دهههاي نخستين قرن بيستم شاهد آثاري منحصر به فرد در باب مطالعات شيعي و به تبع آن توجه خاورشناسان به مقوله‌هايي نظير محرم، عزاداري، عاشورا و امام حسين(علیه السلام) هستيم؛ براي نمونه در فصلي از كتاب مذهب شيعه دونالدسون به مبحثي تحت عنوان «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي» برمي‌خوريم كه در آن به مباحثي چون موقعيت شهر کربلا، فضيلت زيارت آن، کربلا در نگاه جغرافيدانان و سياحان، زيارت و عزاداري امام حسين(علیه السلام) و وصف کلي کربلاي معلي مي‌پردازد.[۳۱]
از نيمه دوم سده بيستم به تدريج شاهد تحولي در عاشوراپژوهي غربي ها هستيم: اولاً، كتاب‌ها و مقالات مستقل در اين زمينه ارائه شد؛ ثانياً، تنوع موضوعي و روشي پيدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاريخي و توصيفي اكتفا نكردند، بلكه با استفاده از مطالعات ميان رشته‌اي و شيوه‌هاي تعليل حوادث از منظرهاي جامعه شناسي و علوم سياسي به حادثه نگريسته‌اند. نكته جالب توجه در اين نوشتارها توجه ويژه ايشان به آداب و مراسم مربوط به عاشوراست، چه اينكه بخش قابل توجهي از تحقيقات صورت گرفته به تحليل جامعه شناختي و رواني اين آداب و رسوم در اين زمينه پرداختند. توجه به ابعاد نمايشي عاشورا نظير تعزيه و ابعاد ادبي آن مانند سوگواره‌هاي عاشورايي از نكات قابل توجه در ميان محققان غربي بوده است.
در سطور آتي به معرفي مستشرقان و مراكز و آثار ايشان در موضوع عاشورا و ريز موضوعات آن نظير محرم، كربلا و آداب و رسوم عزاداري مي‌پردازيم.
ابتدا به سيرتاريخي عاشوراپژوهي علمي با تكيه بر زندگي و آثار مستشرقان اشاره ميكنيم.[۳۲]
شرق‌شناسان عاشوراپژوه
هاينريش فردينالد وستنفلد(۱۸۰۸-۱۸۹۹م)
خاورشناس آلماني و متخصص در تاريخ اسلام و ادبيات عرب كه مدارج علمي‌خود را در دانشگاه هاي هانور و برلين به پايان برد.[۳۳] اولين پژوهشگري است كه مقتل نگاري را با انتشار مقاله اي درباره مقتل الحسين(علیه السلام) ابي مخنف به غرب شناساند.[۳۴] كار ديگر او ترجمه همين اثر به آلماني بود.[۳۵]
اگست مولر(۱۸۴۸-۱۸۹۲م)
فرزند شاعر بزرگ آلماني ويلهم مولر است. فارغ التحصيل زبان‌هاي شرقي از دانشگاه لايبزيك و دانشگاه وين است. كتاب‌ها و مقالات فراواني در زمينه هاي گوناگون تاريخ اسلام نوشت. كتاب اسلام در شرق و غرب كه در واقع كار ناتمام نولدكه بود، يكي از آثار مهم اوست. بخشي از اين اثر درباره حسين بن علي(علیه السلام) است. از نظر قدمت از اولين پژوهش هايي است كه ماجراي كربلا را مطرح كرد.[۳۶]
يوليوس ولهاوزن[۳۷] (۱۸۴۴-۱۹۱۸م)
از خاورشناسان آلماني است كه از دانشگاه گتنگن[۳۸] آلمان در رشته زبان هاي شرقي فارغ التحصيل شد. علاقه زيادي به تاريخ اسلام داشت. در كنار چاپ و انتشار و تصحيح كتاب مغازي واقدي و تاريخ طبري، در دو اثر خود از حسين بن علي(علیه السلام) و حادثه كربلا به تفصيل سخن گفت: يكي كتاب معارضه جويي احزاب سياسي ديني در اسلام[۳۹] كه در سال ۱۹۰۱ منتشر گرديد. در اين كتاب به مخالفت‌هاي خوارج و شيعه با خلافت مركزي پرداخته است و حدود چهل صفحه از اين اثر درباره حسين بن علي است.[۴۰] دوم كتاب دولت عربي از ظهور اسلام تا پايان دولت اموي و سقوط آن[۴۱] است كه در برلين در سال ۱۹۰۲ منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاريخي، جامعه شناسي و كلامي‌به نقش حسين بن علي(علیه السلام) در دوره خلافت اموي پرداخته است.
ولهاوزن كه عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاريخ سامي و عرب و به ويژه تاريخ صدر اسلام گذرانده تأثير بسزايي در حوزه هاي تحقيقاتي غرب داشت و نوشته هاي او به ويژه در مورد حسين بن علي(علیه السلام) مبناي بسياري از كارهاي بعدي قرار گرفت.[۴۲]
هنري لامنس[۴۳] (۱۸۶۲-۱۹۳۷م)
لامنس فرانسوي الاصل و متولد بلژيك است. او ۱۸۷۸ به جامعه راهبان گراييد و از فارغ التحصيلان دانشگاه سنت ژوزف بيروت در رشته ادبيات عرب شد. مقالات و كتاب هاي متعدد در موضوعات تاريخ اسلام دارد. اولين نگارشي كه در آن به حسين بن علي(علیه السلام) پرداخت، كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص)[۴۴] است كه به سال ۱۹۱۲ انتشار يافت.
براي ويرايش نخست دايرة المعارف اسلام ليدن مقاله «حسين بن علي(علیه السلام)» را نگاشت؛ در اين مقاله از كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص) بسيار استفاده كرد.[۴۵] اما در ويرايش دوم دائرة المعارف اسلام مقاله لامنس حذف شد و مقاله جديدي از وكسيا واگليري[۴۶] جاي آن را گرفت.
لامنس كتاب حجيمي با عنوان خلافت يزيد اول[۴۷] درباره يزيد بن معاويه نگاشت كه در سال ۱۹۲۲ چاپ كرد. حدود يك پنجم، يعني يكصد صفحه اين اثر درباره حسين بن علي(علیه السلام) است. آثار لامنس را مي‌توان از مهمترين آثار در اوايل نيمه اول قرن بيستم درباره امام حسين(علیه السلام) در اروپا به حساب آورد.
دوايت دونالدسون[۴۸]
خاورشناس بريتانيايي است كه پژوهشهاي زيادي درباره شيعه انجام داد و كتاب عقيده شيعه در امامت را در سال ۱۹۳۱ و كتاب مذهب شيعه[۴۹] را در ۱۹۳۳ به چاپ سپرد. بخشي از اين اثر درباره امامت و زندگي حسين بن علي(علیه السلام) و چشمديدهاي نويسنده از شهر كربلا است. [۵۰]
الساندر بوساني[۵۱] (۱۹۲۱م)
از خاورشناسان بنام ايتاليايي است.[۵۲] كتاب اديان سرزمين پارس[۵۳] از جمله آثارمهم او به شمار مي‌آيد. در اين اثر به تاريخ پيدايش و تحول مذهب تشيع در ايران مي‌پردازد. بخش مهمي‌از كتاب درباره امام حسين(علیه السلام) و عاشورا و كربلاست.
لورا وكسيا واگليري [۵۴]
خانم لورا وكسيا واگليري يكي از شرق‌شناسان پرکار ايتاليايي و عضو مؤسسه دانشگاهي شرق شناسي در ناپل بود. عمده پژوهشهاي وي در باب تاريخ قديم و جديد اسلام است. واگليري از سال ۱۹۲۴ مقالات خود را به نشريات و سمينارها ارائه مي‌نمود و اين کار را دست کم تا سال ۱۹۸۰ ادامه داد. او در كشورهاي اسلامي‌عمدتاً از طريق كتاب تاريخ اسلام كمبريج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امويان در بخش اول كتاب را او نوشت. قسمت هاي ديگر اين بخش را مونتگمري وات و سورول نوشتند. او در اين قسمت به ماجراي كربلا و عاشورا پرداخته است. از آنجا كه تاريخ اسلام كمبريج از منابع پژوهشي دانشگاه هاي غرب است، نوشته هاي واگليري توانسته است در سطح وسيعي گسترش يابد و تأثير گذار باشد.
كار ديگر او مقاله طولاني در دايرة المعارف اسلام ليدن با عنوان حسين بن علي(علیه السلام) است.[۵۵] اين اثر را شايد بتوان يكي از علمي‌ترين و بلندترين مقالات در مورد امام حسين(علیه السلام) دانست كه در آن به حادثه عاشورا نيز پرداخته شده است.
از ديگر آثار او در دايرة المعارف اسلام ليدن نگارش مدخل‌هاي «جمل»، «خيبر»، «غديرخم» و «فدك» است.
خانم واگليري در آگوست ۱۹۸۹ از دنيا رفت.
پيتر چلكوسكي[۵۶]
از محققاني است كه توجه خاصي به جنبههاي هنري عاشورا دارد. از آنجا كه ايشان دكتراي ادبيات فارسي خود را از دانشگاه تهران (۱۹۶۸) اخذ كرده است، نزديكي جنبههاي اجتماعي و هنري عاشورا را در ميان شيعيان ايراني از نزديك ديده و لمس كرده است و از آنجا كه اين ابعاد از عزاداري مي تواند براي يك محقق غربي بسيار جلب توجه نمايد، ايشان تحقيقات قابل ملاحظهاي در موضوع تعزيه داشته است.
چلكوسكي دوره كارشناسي ارشد در رشته تاريخ و مطالعات اسلامي را در لندن (۱۹۵۹-۱۹۶۱) سپري كرد. او در سال ۱۹۵۸ كارشناسي خود را در فلسفه شرق اخذ كرده بود.
ايشان هم اكنون پرفسور مطالعات اسلامي و خاورميانه‌اي در دانشگاه نيويورك است. از آثار ايشان در مورد عاشورا به اين موارد مي‌توان اشاره كرد:
ـ تعزيه: آئينهاي مذهبي و نمايش در ايران؛[۵۷]
ـ از كربلا تا نيويورك: تعزيه در حركت؛[۵۸]
ـ محرم در ترينيداد[۵۹] (ناحيه اي در آمريكا – منطقه كارائيب)؛
ـ نگارش دو مدخل «عاشورا» و «محرم» در دائرة المعارف معاصر جهان اسلام.[۶۰]
ديويد پينولت[۶۱]
دكتر پينولت را شايد بتوان برترين عاشوراپژوه دهههاي اخير شمرد، چه اينكه با بررسي آثار ايشان اين نكته به دست خواهد آمد كه عمده آثار و تحقيقات ايشان در مورد امام حسين(علیه السلام)، عاشورا و موضوعات مرتبط به آن است.
ديويد پينولت در سال ۱۹۷۴ ديپلم مطالعات فرانسوي خود را از دانشگاه کين در نرمندي فرانسه و در پي آن در سال ۱۹۷۷ كارشناسي فرانسه خود را از دانشگاه جرج تاون اخذ کرد. بعد از گذشت يک سال كارشناسي ديگري در مطالعات عربي و آلماني از دانشگاه زوريخ در سوييس گرفت.
پينولت کارشناسي ارشد و دکتري خود را در سال‌هاي ۱۹۸۱ و ۱۹۸۶ در رشته مطالعات عربي و اسلامي از دانشگاه پنسلوانيا دريافت کرد واز آنجا که دکتراي او مطالعات اسلامي بود، براي انجام تحقيقات و پژوهشهاي آن سفر‌هاي متعددي به نقاط مختلف سراسر جهان كرد؛ ازجمله اين سفرها مي‌توان به مسافرت به مصر، تونس، اردن، پاکستان، هند و اندونزي اشاره کرد.
وي در سال ۱۹۹۷ به دانشگاه سانتاکلرا[۶۲] پيوست و به تدريس اسلام و مذاهب جنوب شرق آسيا و فلسفه عرفاني و تشيع در اسلام مشغول شد. او در دانشگاه‌‌هاي کول گيت (هميلتون) و پنسلوانيا نيز به تدريس اشتغال داشته است.
آثار او عبارت است از:
- اسب کربلا: مطالعه در مورد عبادات مسلمانان جنوب آسيا؛[۶۳]
- تشيع: اشعار آييني و مشهور در يک جامعه مسلمان؛[۶۴]
- روز شير: مراسم عزاداري و هويت شيعه در لداخ؛[۶۵]
- تشيع در جنوب آسيا؛[۶۶]
- اجتماعات مردان مسلمان شيعه و بزرگداشت محرم در حيدرآباد هند؛[۶۷]
- فصلي از کتاب ميراث تشيع با عنوان «آيين‌هاي رياضت‌هاي نفسي در روايات مسيحيت و تشيع»؛[۶۸]
- روابط مسلمانان و بوداييان در يک بافت مذهبي: تحليلي از دسته‌‌هاي عزاداري محرم در شهرستان «له» در لداخ؛[۶۹]
- زينب بنت علي(علیه السلام) و جايگاه زنان خانه دار امامان نخستين در ادبيات عبادي شيعه؛[۷۰]
وي سخنراني‌هاي متعددي داشته كه از آن جمله است:
- احساس و هنر در مراسم شيعيان معاصر؛[۷۱]
- روابط شيعه و سني و امکان مصالحه؛[۷۲]
- ما پروانه‌‌هاي حسينيم.[۷۳]
- تحليل تطبيقي آداب مرثيه خواني شيعيان در هند معاصر و انجمن توبه مسيحي قرن چهاردهم در ايتاليا و آلمان.[۷۴]
عاشورا پژوهان مسلمان در غرب
آنچه گذشت شرحي بود از مستشرقان غربي كه در آثار خود به عاشورا و موضوعات مرتبط با آن پرداخته بودند. در ميان انديشمندان و محققان در مجامع علمي‌غرب، شمار زيادي مسلمان و پيرو مذهب شيعه نيز هستند كه ايشان هم آثاري در مورد عاشورا و حادثه كربلا ارائه كرده‌اند. در اين ميان دو محقق شيعه بيش از ديگر محققان آثار و تحقيقاتي در اين زمينه عرضه كرده‌اند:
کامران آقايي[۷۵] (محقق مرکز مطالعات خاورميانه – دانشگاه تگزاس):[۷۶]
آقايي كارشناسي را در سال۱۹۹۱ در تنسي، و كارشناسي ارشد را در سال ۱۹۹۶ و دكتري را در سال ۱۹۹۹ در لوس آنجلس اخذ كرد. موضوع رساله دكتري او در مورد دو شخصيت اصلي حادثه عاشورا با عنوان «حسين و زينب۸: الگوهايي براي جنبش‌هاي سياسي و اجتماعي در ايران معاصر» بود.[۷۷]
حوزه‌‌هاي پژوهشي مورد علاقه اين محقق شامل مطالعات اسلامي، تشيع، تاريخ معاصر‌ايران، تاريخ معاصر خاورميانه است.
معروف‌ترين آثار او در مورد عاشورا دو كتاب زير مي‌باشد:
- زنان کربلا: پويايي جنسي آيينها و گفتمان سمبوليک تشيع معاصر؛[۷۸]
- شهيدان کربلا: آيينها و نماد‌هاي شيعي در‌ايران معاصر.[۷۹]
محمود مصطفي‌ايوب[۸۰] (استاد مطالعات اسلامي و اديان تطبيقي):
او در سال ۱۹۳۸ در جنوب لبنان ديده به جهان گشود و در سال ۱۹۶۴ کارشناسي فلسفه را از دانشگاه آمريكايي بيروت اخذ كرد. وي در سال ۱۹۶۶ کارشناسي ارشد اديان را از دانشگاه پنسلوانيا و در سال ۱۹۷۵ دکتري تاريخ دين را از دانشگاه هاروارد كسب كرد.
پايان نامه دكتري خود را به راهنمايي پرفسور آنه مري شيميل[۸۱] با عنوان رنج رستگاري بخش در اسلام: مطالعه اي در مورد جنبه هاي عبادي عاشورا در تشيع دوازده امامي دفاع نمود.[۸۲]
ايشان را شايد بتوان از پركارترين محققان مسلمان در زمينه مطالعات اسلامي و شيعي دانست. نگارش بيش از پانزده كتاب و شش مقاله علمي‌در مجلات و دايرة المعارف‌ها از جمله فعاليت‌هاي علمي اين محقق مسلمان به حساب مي‌آيد.
علاوه بر پايان نامه ايشان كه در مورد عاشورا بود، ايشان چندين مقاله نيز در مورد اين حادثه تاريخي نگاشته است:
ـ مرثيه و آداب و رسوم شيعي؛[۸۳]
- فضائل امام حسين در منابع حديثي اهل سنت؛[۸۴]
- شهادت در مسيحيت و اسلام؛[۸۵]
- مدخل عاشورا در دايرة المعارف دين؛[۸۶]
- مدخل عاشورا در دايرة المعارف ايرانيكا؛[۸۷]
- عزاداري عاشورا در مجموعه مقالات تشيع: آموزه، انديشه و معنويت.[۸۸]
پايان نامه ها با موضوعات مرتبط با عاشورا در غرب
هر ساله در مؤسسات آموزش عالي و دانشگاههايي كه داراي مراكز مطالعات اسلامي يا مطالعات خاورميانه‌اي هستند، دانشجويان در انتهاي مقاطع مختلف تحصيلي پايان نامه‌ها و پروژه‌هايي را دفاع مي‌كنند که بنا بر يک تحقيق انجام شده، پس از انقلاب اسلامي‌در ايران و ظهور ديگر جنبش‌هاي شيعي در جهان، بيش از پانصد عنوان پايان نامه به زبان انگليسي در مقاطع تحصيلات تکميلي دانشگاه‌‌هاي غرب در مورد ايران و تشيع[۸۹] نگاشته شده است. در اينجا به تعدادي از پايان نامه‌ها با موضوعات مرتبط با عاشورا و امام حسين(علیه السلام) اشاره ميكنيم:
سال ۱۹۵۱: ( امام) حسين(علیه السلام) منجي شيعه: تحليلي ازمجالس يادبود محرم؛[۹۰]
سال ۱۹۷۳: سمبل‌هاي مذهبي و تغيير اجتماعي: تعزيه ]امام[ حسين(علیه السلام)؛[۹۱]
سال ۱۹۷۵: رنج رستگاري بخش در اسلام: مطالعه اي در مورد جنبه هاي عبادي عاشورا در تشيع دوازده امامي؛[۹۲]
سال ۱۹۷۷:کربلا در متن: مطالعه محرم در لکنهو هند؛ [۹۳]
سال ۱۹۹۹: حسين و زينب۸: الگوهايي براي جنبش‌هاي سياسي و اجتماعي در ايران معاصر؛[۹۴]
ـ زيارت: جنسيت، طبقه، حاشيه گرايي و شعائر مذهبي در ايران شيعي؛[۹۵]
سال ۲۰۰۱: يک تحليل بسطي از نگارش وقايع کربلا در تاريخ صدر اسلام؛[۹۶]
سال۲۰۰۲: آيين شهادت در تشيع؛[۹۷]
سال ۲۰۰۴: ميان جشن و سوگواري: آيين‌هاي محرم و ظهور قلمروي عمومي اوليه ايران معاصر در دوره صفوي؛[۹۸]
سال ۲۰۰۶: جاودانگي کربلا: شهادت در حافظه جنوب آسيا؛[۹۹]
عاشورا و كنفرانس‌هاي مطالعات اسلامي
برگزاري كنفرانس‌ها، انتشار مجلات و دائرة المعارف‌ها و تأسيس انجمن‌هاي تخصصي در شرق شناسي نمايانگر منظم‌تر شدن فعاليت‌هاي شرق شناسان بوده است[۱۰۰]. عين اين ماجرا درباره شيعه پژوهي نيز اتفاق افتاده است و بروز چنين حركت‌هايي همان معنا را به ذهن متبادر مي‌سازد.
در کارگاه تحقيقاتي و سمينار مطالعات شيعي كه در ششم آوريل ۲۰۰۲ در دانشگاه بريستول انگلستان و با مسئوليت انجمن مطالعات خاورميانه انگلستان برگزار شد دو مقاله در مورد موضوعات مرتبط با عاشورا ارائه گرديد:
- ويلفرد مادلونگ (دانشگاه آکسفورد): علي اکبر بن الحسين(علیه السلام) كه بود؛
- اعظم تراب (دانشگاه کمبريج): محرم و برگزاري عروسي؛
از نكات جالب توجه در مورد عاشورا پژوهي در غرب برگزاري يك مجلس تعزيه در شهر نيويورك آمريكا در سال ۲۰۰۲ بود كه با توجه به استقبالي كه صورت گرفت در دو مكان برگزار شد؛ ابتدا در محل برگزاري يك سمپوزيوم تاريخي در مورد مطالعات آسيايي و سپس در يكي از تالارهاي معروف اجراي تئاتر اين شهر اجرا گرديد.[۱۰۱]
در سال ۲۰۰۶ نيز سميناري با موضوع هنر شيعي با عنوان «هنر و فرهنگ مادي تشيع‌ايراني»[۱۰۲] در تاريخ هفتم و هشتم جولاي۲۰۰۶ / شانزدهم و هفدهم تير ۱۳۸۵ در دانشگاه آکسفورد انگلستان با مسئوليت انستيتو مطالعات شرقي و خاورميانه آن دانشگاه برگزار شد. در آن سمينار دو برنامه مربوط به عاشورا اجرا شد؛ اولين آن نمايش فيلم مستندي بود با عنوان: حامل لواي (امام) حسين(علیه السلام)، زنان، جاودان سازان کربلا، محصول ۲۰۰۳ به مدت ۳۵ دقيقه؛[۱۰۳] دومين برنامه نيز كنفرانس دکتر يورگن وسيم فرمبن، مهمان از موزه قوم شناسي مونيخ[۱۰۴] بود كه به ارائه كنفرانسي با عنوان «اسب امام حسين(علیه السلام): يادداشتهايي بر پيكر نگاري‌هاي عبادي تشيع پاکستان و شمال هند[۱۰۵]» پرداختند.
تحقيقات موردي
علاوه بر تحقيقات مستشرقان در خصوص عاشورا، گاه به تك نگاري‌هايي در اين زمينه برمي‌خوريم كه در خور توجه است. در اينجا به بخشي از اين گونه نوشتارها كه در قالب كتاب و مقاله نگاشته شده اند اشاره ميكنيم:
الف) كتب
- كربلا سرزمين مقدس از ديدگاه شيعيان آمريكاي شمالي؛[۱۰۶]
- مراسم ديني در اسلام معاصر: درباره آداب و رسوم شيعيان در آسياي جنوبي؛[۱۰۷]
- مراسم عاشورا در ميان مسلمانان اهل سنت؛[۱۰۸]
- تعزيه: آيين‌هاي مذهبي و نمايش در ايران؛[۱۰۹] اين كتاب مجموعه اي از مقالات نويسندگان غربي و ايراني است. [۱۱۰] از مقالات اين مجموعه مقالات مي‌توان به «تشيع و عاشورا در جنوب لبنان»[۱۱۱] و «فلسفه تعزيه»[۱۱۲] اشاره كرد؛
- تعزيه: شعائر و باورهاي عمومي‌در ايران؛[۱۱۳]
- بزرگداشتهاي اسلامي؛[۱۱۴]
- تعزيه و نمايش‌هاي دراماتيك مذهبي در ادبيات ايراني؛[۱۱۵]
- يادداشتهايي بر توليدات ادبي در مورد حسين بن علي (علیه السلام)؛[۱۱۶]
- ميان جشن و سوگواري: آيين‌هاي محرم در دوره صفوي.[۱۱۷]
ب) مقالات
- زنجير زني و سينه زني شيعيان: محرم و علماي شيعي؛[۱۱۸]
- عزاداري در استانبول اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بيستم؛[۱۱۹]
- مراسم محرم و ديپلماسي؛[۱۲۰]
- محرم در ايران: يادداشتهايي بر اسرار و مراسم؛[۱۲۱]
- مرثيه بر حسين(علیه السلام): عربي و فارسي؛[۱۲۲]
- اتحاد و جدايي: سمبول حسين(علیه السلام) در ايران؛ [۱۲۳]
- دو تصوير از حسين(علیه السلام): سازش و انقلاب در يك روستاي ايراني؛[۱۲۴]
مجموعه مقالات تشيع: آموزه، انديشه و معنويت.[۱۲۵] تعدادي از مقالات اين كتاب: عزاداري عاشورا به قلم دكتر محمود ايوب، روضه خواني از ادوارد براون، تعزيه به قلم پيتر چلكواسكي و زيارت نوشته درايت دونالدسن؛
دائرة المعارف معاصر جهان اسلام. در اين دائرة المعارف، سه مقاله «محرم» به قلم ورنن جمز شوبل، «كربلا» به قلم عبدالعزيز ساجدين و «عاشورا» به قلم پيتر چلكواسكي و مدخل «امام حسين(علیه السلام)» توسط محمود ايوب تهيه شده است.[۱۲۶] اين مقالات از نگاه مسائل جديد به حادثه عاشورا مي‌پردازد.
آنچه گفته شد مختصري از مشخصات تحقيقات عاشورا پژوهي در غرب بود. با نگاهي اجمالي به نوع تحقيقات صورت گرفته اين مسئله به چشم مي‌آيد كه موضوع قابل توجه محققان غربي در مورد عاشورا بحث آيينها و مراسم مرتبط با عاشورا در ميان مسلمانان شيعي است. در اين تحقيقات كمتر به فلسفه اين حادثه، ريشه ها و علل آن پرداخته شده است.
نكته شايان ذكر اينكه بايد ميان نوشتارهاي خبري و تحقيقات علمي تفاوت قائل شد. معمولاً نوشتارهايي که در مورد اسلام و تشيع در عرصه خبر و اطلاع رساني درغرب منتشر مي شود چندين برابر حجم مطالعات علمي است و متأسفانه ميزان قضاوت افکار عمومي غرب با اسلام و تشيع نيز همين رسانه هاي غربي هستند.[۱۲۷] تفاوت نگذاشتن ميان دو حيطة مقالات رسانه‌اي و مقالات و نوشته‌هاي علمي اشتباه بزرگي است، زيرا اسلام شناسي رسانه‌اي در کل و شيعه‌شناسي رسانه‌اي به طور خاص آکنده از سوء برداشت غربيان بوده و معمولاً از اسلام به صورت يک مشکل و زخم اجتماعي براي جهان ياد ميشود.[۱۲۸] در مورد مذهب شيعه رسانه‌هاي غرب به خصوص رسانه‌هاي آمريکا به صورت نمايشي بوالهوسانه شامل سينه زني و مشت بلند کردن برخورد مي کند.[۱۲۹] چنانچه در مهمترين سايت‌هاي خبري جهان در مورد كلمه «محرم» جست‌وجويي ساده انجام دهيم با انبوهي از اخبار و تصاويري كه غالباً بوي خشونت، قتل، قمه زني، تروريسم و كلماتي از اين دست را دارند مواجه مي‌شويم.
دانشمند فقيد ادوارد سعيد در آخرين کتاب خود از سري مطالعات شرقي يعني پوشش خبري اسلام در غرب به نقل از يکي از جرايد غرب براي اذعان به کج فهمي غربيان از تشيع مي نويسد: «هرجا شيعيان وجود داشته باشند درد سر وجود خواهد داشت»[۱۳۰] و يا به نقل از کانال CBS در يکي از برنامه هاي شبانگاهي خود محرم را جشن معارضه حضرت محمد• با رهبران جهان معرفي مي کند که مسلمانان شيعي برپا مي‌كنند و از مراسم عزاداري شيعيان به عنوان يک اجتماع براي شکنجه و آزار خودشان ياد ميشود.[۱۳۱]
با اين وضع نبايد انتظار داشت که نوشتن تعدادي کتاب و مقاله در خصوص تشيع و در مورد حادثه عاشورا در مراکز علمي و شخصيتهاي دانشگاهي غرب در مقابل انبوه اين اخبار و مقالات گمراه کننده، راه به جايي ببرند. از سوي ديگر حتي آثار علمي نيز- همان‌گونه که گذشت- نبايد با نگاه تأييد کامل نگريسته شوند، چه اينکه نواقص، کاستي‌ها و محدوديت هايي که شيعه پژوهان غربي با آن مواجه هستند نيز قابل توجه است.
نکته قابل ذکر ديگر اينکه با مطالعه کتب و مقالات منتشر شده شيعه پژوهان غربي گاه به نظر مي‌رسد نتايج حاصل از مطالعات اين دسته از محققان با آنچه در واقعيت امر وجود دارد متفاوت است. اين امر در برخي موارد باعث رنجش خاطر شيعيان گرديده و به تحقيقات مستشرقان نگاه بدبينانه‌اي پيدا مي‌كنند؛ اما نبايد از انصاف دور شد که در بسياري موارد شيوه تحقيق ايشان علمي و پژوهشي است، به طوري که پس از مطالعه يک مقاله يا يک کتاب اين شيعه پژوهان غربي، آنچه در مرحله اول باعث شگفتي ما ميشود استفاده از حجم بزرگي از منابعي است که گاه حتي دسترسي آنها در کشور ايران به عنوان تنها کشور شيعي مطرح دنيا براي يک پژوهشگر به صورت رؤيايي شيرين است.
نکته ديگري که از مطالعه تحقيقات صورت گرفته به دست مي‌آيد شيوه تحقيق مينياتوري و جزء به جزء در مورد هر موضوع مورد بحث مي‌باشد، به طوري که گاه احساس مي‌کنيم در حال خواندن مقاله‌اي دايرة المعارفي هستيم برعکس شيوه بسياري از تحقيقات که به کلي گويي و نتيجه گيري‌هاي قطعي و عدم تکيه بر منابع کافي تأکيد دارد.
شايان ذکر است كه به نظر مي‌رسد گرچه شيوه و روش تحقيق شيعه پژوهان غربي غالباً با رعايت سبک و سياق علمي انجام مي‌پذيرد، اما گاه به دليل ناديده گرفتن شرايط و حوادث سياسي و اجتماعي شيعه و عدم آشنايي با چند مبناي مهم اعتقادي شيعه مانند مسئله تقيه و نيز عدم توجه به مقتضيات برخي از ادوار تشيع، در نتيجه‌گيري تحقيقات خود دچار اشتباه شده و به بيراهه رفته‌اند.[۱۳۲]
* کارشناس ارشد تاريخ تشيع
----------------------------------------------------
پي نوشتها
۱] - براي مثال رك: المصطفي، شيبي، الصلة بين التصوف و التشيع (بيروت، دارالاندلس، ۱۹۸۲م)، ج۱، ص۲۳ و احمد، وائلي، هوية التشيع (بيروت، دارالصفوه، ۱۹۹۴م)، ص۲۵ و ۲۶ و احمد محمود صبحي، نظرية الامامة لدي الشيعة الاثني عشرية (بيروت: دارالنهضة العربية، ۱۴۱۱ ق). ص۴۷ -۴۹. در اين اثر از اشترومان، ويل دورانت به عنوان صاحبان چنين ديدگاهي ياد شده است.
۲]- Shi'ite Studies.
۳] - محسن الويري، مطالعات اسلامي در غرب (تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۱)، ص ۲۲؛ و نيز رك: عباس احمدوند، گزارشي کوتاه از چاپ و نشر قرآن کريم در غرب، آينه پژوهش، مرداد و شهريور ۱۳۸۰، ش ۶۹، مقدمه.
۴] - مرتضي اسعدي، مطالعات اسلامي در غرب انگليسي زبان (تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۱)، ص ۲۵؛ الويري، همان، ص ۲۳.
۵] - همان، ص۳۸؛ عباس احمدوند، همان، مقدمه.
۶] - اسعدي، پيشين، ص۱.
۷] - براي آشنايي بيشتر با اين مبحث رك: غلام احياء حسيني، شيعه پژوهي و شيعه پژوهان انگليسي زبان (قم، انتشارات موسسه شيعه شناسي، ۱۳۸۷).
۸]- peter the venerable.
۹]- cluniac corpus.
۱۰] - رك: ريچارد سي مارتين، «پيشينه مطالعات اسلامي در غرب»، ترجمه سيد حسن اسلامي، آينه پژوهش، ش ۵۴، بهمن ۱۳۷۷، ص۲۵.
۱۱] - ارزينه لالاني، نخستين انديشه‌‌هاي شيعي تعاليم امام باقر(علیه السلام)، ترجمه فريدون بدره‌اي (تهران، نشر فروزان روز، ۱۳۸۱) ص۷.
۱۲] - همان، ص۸.
۱۳] - رك: محسن الويري، «نقد نظريهاي در پيدايش شيعة اثني عشري»، فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق، ش۲.
۱۴] - عبدالجواد فلاطوري، «تحقيق عقايد و علوم شيعي»، يادنامه علامة اميني، به اهتمام سيد جعفر شهيدي و محمدرضا حکيمي (تهران، شرکت سهامي انتشار، ۱۳۵۲) ص ۴۳۷.
۱۵]- Yule, Henry (Ed.), The Travels of Marco Polo, Dover Publications, (New York, ۱۹۸۳).
۱۶] - رک: علي اصغر حكمت، اسلام از نظرگاه دانشمندان غرب (تهران، انتشارات امير کبير، ۱۳۵۷) ص ۱۹۹-۲۰۱.
۱۷]-Rodolph Strouthmann.
۱۸] - رادولف اشتروتمان دانشمند آلمانى به سبب تحقيق درباره زيديه و اسماعيليه بسيار مشهور شد با آثاري مانند رسائل و اشعار زيد بن علي، شيعه و زيديه. در زمينه اماميه مهمترين دستاورد وى كتاب دوازده اماميان است كه در آن انديشه شيعيان را مطرح نموده است. او همچنين مقالات متعددى درباره عقايد شيعه نگاشت كه در ويرايش نخست دايرة المعارف اسلام آمده است. (رك: محسن الويري، پيشين، ص۱۳۸).
۱۹]- Louis Massignon.
۲۰] - در ۲۵ ژوئيه ۱۸۸۳ در يکي از نواحي پاريس به دنيا آمد. در ۱۹۰۰ ديپلم ادبيات و فلسفه و در ۱۹۰۱ ديپلم رياضي و يک سال بعد ليسانس ادبيات خود را دريافت نمود. در سال ۱۹۰۴ ديپلم تحقيقات عالي خود را از سوربن اخذ کرد و در ۱۹۰۶ نيز مدرک زبان عربي خود را از مدرسه ملي زبان‌هاي شرقي گرفت و در همان سال اولين تحقيق خود را در باب شرق‌شناسي در مورد مراکش در ۳۰۵ صفحه انجام داد. در سال‌هاي ۱۹۰۷ و ۱۹۰۸ در سفري که به عراق داشت با تشيع آشنا شد و در طول زندگي خويش در کنار علاقه‌اش به تصوف و به خصوص حلاج، به نگارش تحقيقاتي درباره مذهب شيعه پرداخت؛ از آن جمله مي‌توان به‌اين موارد اشاره کرد: مقالات «نصيريه» و «فهرست منابع درباره نصيريه» در دايرة المعارف اسلام، «فهرست منابع قرامطه»، «اصول شيعي خانواده بني فرات»، «حضرت فاطمه (س) و جايگاه او در ميان شيعه» و «مباهله در مدينه» و نوشتاري با عنوان «سلمان پاک و شکوفه‌‌هاي معنويت اسلام در‌ايران». (براي آشنايي بيشتر با او رک: عبدالرحمان بدوي، فرهنگ کامل خاورشناسان، ترجمه شکرالله خاکرند، دفتر تبليغات اسلامي قم).
۲۱]- Henry Corbin.
۲۲] - ارزينه لالاني، پيشين، ص ۷.
۲۳]- D.M.Donaldson.
۲۴] - بنابر اطلاعاتي كه در وب‌سايت دانشگاه زنجان موجود است كتاب مذهب شيعه از دونالدسون از سوي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي با ترجمه عباس احمدوند در دست چاپ مي باشد. http://www.znu.ir
۲۵] - در‌اين اعلاميه جالب توجه آمده است: «تصوير کهنهاي که از اسلام به ما رسيده است و بر اثر خرافات و تهمت‌ها تغيير صورت يافته و خود مسيحيان اين تصوير را از اسلام براي خويش برساختهاند بايد طرد شود، و غرب تحت تربيت مسيحي بايد به بي عدالتي‌هايي که در گذشته نسبت به مسلمانان مرتکب شده، اعتراف کند». (عباس احمدوند، گذري بر مطالعات شيعي در غرب، مقدمه، ص۵).
۲۶] - ارزينه لالاني، پيشين، ص ۸.
۲۷] - زابينه شميتکه، انديشه‌‌هاي کلامي علامه حلي، (مشهد،آستان قدس، ۱۳۷۸)، ص۱۵.
۲۸] - رک: مركز اسناد انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان (تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، ۱۳۷۸).
۲۹]- The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic world, Vol ۲, PP. ۱۵۰-۱۵۱.
۳۰]- Tabari, Muhammad ibn Jarir, The history of al-Tabari: vol.۱۹, The Caliphate of Yazid bn Muawiyah, L.K.A. Howard, Albany, Newyork, ۱۹۹۰.
۳۱] - رك: دوايت، م. دونالدسن« كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش ۱۹.
۳۲] در معرفي برخي شرق شناسان وامدار اين منبع هستيم. عبدالحسين حاجي ابوالحسني، محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش ۶۳ و ۶۴.
۳۳] - براي زندگي نامه و آثار وي نك: ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان، (تهران: انتشارات سحاب، بيتا) ص۳۳۳.
۳۴] "Der Tod des Husein ben Ali und die Rache" ,AGGW, ۱۸۸۳, SIV-VI.
۳۵] - فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي: التدوين التاريخي، تعريب محمود فهمي حجازي، (رياض، بينا، ۱۴۰۳) ص۱۲۸.
۳۶] - عنوان اصلي اثر Islam in Murgen und Abemdian است كه آخرين چاپ آن مربوط به ۱۹۸۵ در برلين است. ماجراي حسين بن علي(علیه السلام) در جلد اول اين چاپ آمده است.
۳۷]- Julius Wellhausen.
۳۸]- Gottengen.
۳۹]- Die Religios – Politischen Opoositions Partein Im Alten Islam, In Abhhand lungen Der Kgl, Berlin, ۱۹۰۱.
۴۰] - اين اثر را محمود افتخار زاده با عنوان تاريخ سياسي صدر اسلام: شيعه و خوارج (تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، ۱۳۷۵) ترجمه و منتشر كرده است.
۴۱]- Das Araabish Reich und sein stars, Berlin,۱۹۰۲.
۴۲] - براي زندگي نامه و آراي ولهاوزن و نيز نقدهايي درباره او ر ك: نجيب العقيقي، المستشرقون، (قاهره، دارالمعارف، بيتا)، ص۷۲۴-۷۲۵ و نيز مقدمه محمود افتخار زاده بر كتاب تاريخ سياسي صدر اسلام.
۴۳]- Henry Lammens.
۴۴]- Fatima et les filles De Mahomet. (Scripta Pontificil Instituti Biblici).
۴۵] - رك: ترجمه عربي ويرايش نخستين دايرة المعارف اسلام: دائرة المعارف الاسلاميه، ج۷، ص ۴۲۹.
۴۶]- L.Veccia Vaglieri.
۴۷]- Le Califat de Yazid ler.
۴۸]- Dwight M.Donaldson.
۴۹] - ترجمه و نقد كتاب مذهب شيعه از دونالدسون، پايان نامه دكتري عباس احمدوند در رشته تاريخ تمدن دانشگاه تهران بوده است.
۵۰] - رك: دوايت دونالدسن، «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش ۱۹.
۵۱]- Alesandro Bausani.
۵۲] - براي آشنايي بيشتررك: نصرالله نيك‌بين، فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور، ج۱، ص ۱۵۲-۱۵۸ و نيز مجله راهنماي كتاب، ش ۶، ۱۳۴۲.
۵۳]- Persia Religiusa, Milan, ۱۹۵۹.
۵۴]- Laura Veccia Vaglieri.
۵۵]- "Husayn b. Ali", The Encyclopedia of Islam.
۵۶]- Peter J. Chelkowski.
۵۷]- Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, ۱۹۷۹.
۵۸]- Chelkowski, Peter J. "From Karbala to New York City: Ta'ziyeh on the Move " TDR:The Drama Review- Volume۴۹, Number۴ (T۱۸۸), Winter ۲۰۰۵, pp. ۱۲-۱۴.
۵۹] - Chelkowski, P , Muharram in south Trinidad, Folia Orientalia, ۲۹, ۱۹۹۲-۱۹۹۳ pp.۵۵-۶۴.
۶۰]- "Ashura" by Peter Chelkowski and "Karbala" by Abdulaziz Sacheden and Muharram by Vernon James Schuble and Husayn Ibn Ali by M. Ayoub and "Taziyah" by Chelkowski in the Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork ۱۹۹۵.
۶۱]- David Pinault.
۶۲] - Religious Studies Department, Santa Clara University: http://www-relg-studies.scu.edu/index.html.
۶۳]- Horse of Karbala: Studies in South Asian Muslim Devotionalism.. Martin's Press, ۲۰۰۰.
۶۴]- The Shiites: Ritual and Popular Piety in a Muslim Community. New York: St. Martin's Press, ۱۹۹۲.
۶۵]- "The Day of the Lion: Lamentation Rituals and Shia Identity in Ladakh." Ladakh Studies ۱۲ (۱۹۹۹) ۲۱-۳۰.
۶۶]- "Shi'ism in South Asia" ,The Muslim World ۸۷ (۱۹۹۷) ۲۳۵-۵۷.
۶۷]- "Shi'a Muslim Men's Associations and the Celebration of Muharram in Hyderabad, India" ,Journal of South Asian and Middle Eastern Studies ۱۶ (۱۹۹۲) ۳۸-۶۲.
۶۸]- "Self- Mortification Rituals in the Shi'i and Christian Traditions" ,In The Shiite Heritage: Essays in Classical and Modern Traditions (ed. Lynda Clarke; New York: Global Publications / Binghamton University, ۲۰۰۱) ۳۷۵-۸۸.
۶۹]- "Muslim-Buddhist Relations in a Ritual Context: An Analysis of the Muharram Procession in Leh Township, Ladakh.".
۷۰]- "Zaynab bint 'Ali and the Place of the Women of the Households of the First Imams in Shiite Devotional Literature" ,In Women in the Medieval Islamic World (ed. Gavin Hambly; New York: St. Martin's Press, ۱۹۹۸) ۶۹-۹۸.
۷۱]- "Emotion and Art form in Contemporary Shia Muslim Ritual" ,Paper presented at the Conference on Emotion and Religious Discourse, Santa Clara University, May ۱۹۹۸.
۷۲]- "Shia-Sunni Relations: Possibilities of Reconciliation" ,Paper presented at the American Institute of Pakistan Studies, Islamabad, Pakistan, March ۲۰۰۲.
۷۳]- "'We Are the Moths of Husain': Chapbook -Poems and the Performance of Muharram Rituals among Three Shia Men's Associations of Hyderabad, India" ,Paper presented at the ۲۳rd Annual Conference on South Asia, University of Wisconsin-Madison, November ۱۹۹۴.
۷۴]- "Shiite Lamentation Liturgies of Modern India and Christian Penitential Guilds of Fourteenth-Century Italy and Germany: A Comparative Analysis" ,Paper presented at the International Conference on Shi'i Islam, Philadelphia, PA, September ۱۹۹۳.
۷۵]- Kamran Aghaie. Email: kamrana@mail.utexas.edu
۷۶]- Center for Middle Eastern studies, University of Texas.
۷۷]- Husayn and Zaynab: Models for Social and Political Movements in Modern Iran, Thesis, ۱۹۹۹.
۷۸]- The Women of Karbala: The Gender Dynamics of Ritual Performances and Symbolic Discourses of Modern Shi'i Islam. (Austin: University of Texas Press, Nov. ۲۰۰۵) .
۷۹]- The Martyrs of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran. (Seattle: University of Washington Press, October ۲۰۰۴).
۸۰]- Dr. Mahmoud Mustafa Ayoub. Email: mayoub@temple.edu
۸۱] - پرفسور شيميل خود تحقيقي با موضوع «كربلا و امام حسين(علیه السلام) در زبان فارسي و ادبيات مسلمانان هند» دارند:
Annemarie Schimmel, Karbala and the Imam Husayn in Persian and Indo-Muslim literature, -Harvard University-Al-Serat, Vol XII ۱۹۸۶.
۸۲]- Annemarie Schimmel, advisor,-Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of ‘Ashura’ in Twelver Shi’ism, ۱۹۷۵.
۸۳]- "Marathi and the Shi’i Ethos", Alserat ۶ (۱۹۸۰): ۲۲-۲۹.
۸۴]- "Excellences of Imam Husayn in Sunni Hadith Tradition," in Imam Husayn in Muslim Tradition. London: Routledge and Keagan Paul, ۱۹۸۶, pp. ۵۸-۷۰
۸۵]- "Martyrdom in Christianity and Islam." In Religious Resurgence: Contemporary Cases in Islam, Christianity, and Judaism, eds. R. T Antoun and Mary E. Hegland, Syracuse, NY: Syracuse University Press, ۱۹۸۷, pp. ۶۷-۷۷
۸۶]- "Ashura’." In Encyclopedia of Religion, ed. M. Eliade
۸۷]- "Ashura’." In Encyclopedia Iranica, ed. Ihsan Yarshatar
۸۸]- Shiism: Doctorines, Thought and Spirituality.
۸۹] - ر. ك: انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان.
۹۰]- Stanley Brush, Husain, the Shiite Savior: an Analysis of the Muharram Commemoration , Thesis, ۱۹۵۱.
۹۱]- Thaiss, Gustav, Religious Symbolism and Social Change: The Drama of Husain, Dissertation, Washington University, ۱۹۷۳.
۹۲]-Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of ‘Ashura’ in Twelver Shi’ism, ۱۹۷۵.
۹۳]- Karbala in Context: a Study of Muharram in Lucknow India, Keith Guy Hjortshoj, Thesis, ۱۹۷۷.
۹۴]- Aghaie,K, Husayn and Zaynab: Models for Social and Political Movements in Modern Iran, Thesis, ۱۹۹۹.
۹۵]- Andrea Giacomuzzi, Ziyarat: Gender, Class, Marginalization and Religious Rituals in Shii Iran, Thesis, ۱۹۹۹.
۹۶]- Ali Hussain, A Developmental Analysis of Depiction of the Events in Karbala in Early Islamic History, Thesis, ۲۰۰۱.
۹۷]- Denis Nassif, The Cult of Martyrdom in Shiite Islam, Thesis, ۲۰۰۲.
۹۸]- Rahimi,,Babak, Between Carnival and Mourning: Muharram Rituals and the Emergence of the Early Modern Iranian Public Sphere in the Safavi Period, Florence, European University Institute, ۲۰۰۴.
۹۹]- Syed Akbar Hyder, Reliving Karbala: Martyrdom in South Asian Memory, Oxford University Press, ۲۰۰۶.
رك: اسعدي، پيشين، ص۱۶۰ به بعد.-[۱۰۰]
۱۰۱]- Chelkowski, Peter J. "From Karbala to New York City: Ta'ziyeh on the Move " TDR:The Drama Review- Volume۴۹, Number۴ (T۱۸۸), Winter ۲۰۰۵, pp. ۱۲-۱۴.
۱۰۲]- The Art and Material Culture of Iranian Shiism.
۱۰۳]- Standard bearers of Hussein, Women commemorating Karbala.
۱۰۴]- Dr. Juergen Wasim Frembgen (Museum of Ethnology , Munich).
۱۰۵]- The Horse of Imam Husain. Notes on the Iconography of Shiite Devotional Posters from Pakistan and North India.
۱۰۶]- Vernon Schuble, Berkeley, Karbala as Sacred Space among North American Shiite, University of California Press, ۱۹۹۵.
۱۰۷]- Schuble, V, Religious Performance in Contemporary Islam: Shi'i devotional Ritual in South Asia.
۱۰۸]- Fier, Louis, The Celebration of Ashura in Sunni Islam, Columbia,S,C, ۱۹۹۳.
۱۰۹]- Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, ۱۹۷۹.
۱۱۰] - اين اثر را داود حاتمي به فارسي ترجمه و با عنوان تعزيه هنر بومي پيشرو ايران منتشر كرد: (تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، ۱۳۶۷.
۱۱۱]- Mazzaoui, Michel M. Shi'ism and Ashura in south Lebanon, pp ۲۲۸-۳۷, in Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, ۱۹۷۹.
۱۱۲]- Baktash, Mayel, Ta'ziyeh and its Philosophy, pp ۹۵-۱۲, in, Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, ۱۹۷۹.
۱۱۳]- Peterson, Samuel, Ta`ziyeh: Ritual and Popular Beliefs in Iran, Ed, Milla Cozart Riggo, Hartford, Conn, Trinty College,۱۹۸۸.
۱۱۴]- G,E, Von Grunebaurn, Muhammadan Festivals, London, ۱۹۵۸.
۱۱۵]- Ettore Rossi and Alessio Bombaci, Elenco di drama Religiosi Persiani, , Vatican, ۱۹۶۱.
۱۱۶]- Kanazi, George, Some Notes on the Literary Output of Hussein ibn 'Ali. Zeitschrift der Morgenlandischen Gesellschaft, ۲۰۰۰.
۱۱۷]- Between Carnival and Mourning: Muharram Rituals and the Emergence of the Early Modern Iranian Public Sphere in the Safavi Period, Babak Rahimi, Florence, European University Institute, ۲۰۰۴.
۱۱۸]- Werner Inde, The Flagellation: Muharram and The Shiite Ulema, Der Islam, V۵۵, No۱, March ۱۹۷۸.
۱۱۹]- Glassen,E. Muharram-ceremonies (Azadari) in Istanbul at the end of the XIXth and the beginning of the XXth century, Paris: Institut Francais de Recherches en Iran & Institut Francais d'Etudes Anatoliennes, ۱۹۹۳, (Bibliotheque Iranienne, ۴۲; Varia Turcica, ۲۴) pp.۱۱۳-۱۲۹.
۱۲۰]- Calmard, J. Muharram ceremonies and diplomacy (a preliminary study), Qajar Iran: political, social and cultural change ۱۸۰۰-۱۹۲۵. Ed. E.Bosworth & C.Hillenbrand, Edinburgh: Edinburgh University Press,۱۹۸۳ pp.۲۱۳-۲۲۸.
۱۲۱]- Bogdanov, L. Muharram in Persia. (Some notes on its mysteries and ceremonies), Visva-Bharati Quarterly ۱ (۱۹۲۳-۴) pp.۱۱۸-۱۲۷.
۱۲۲]- Clarke, L, Elegy (Marthiya) on Husayn: Arabic and Persian, University of Toronto. Al-Serat, Vol XII ۱۹۸۶.
۱۲۳]- Thaiss, Gustav, Unity and Discord: The symbol of Husayn in Iran, In Iranian Civilization and culture: Essays in Honor of the ۲۵۰۰th Anniversary of the founding of the Persian Empire, edited by Charles J. Adams, ۱۱۱-۲۰. Montreal: McGill University,۱۹۷۳.
۱۲۴]- Hegland, Mary, Elaine, Two Images of Husain: Accommodation and Revolution in an Iranian Village, In Religion and politics in Iran Edited by Nikki R.Keddie, ۲۱۸-۳۵. NewHaven,conn:Yale University Press,۱۹۸۳.
۱۲۵] -Shiism: Doctorines, Thought and Spirituality. NYU Press,۱۹۸۸.
۱۲۶]- Ashura by Peter Chelkowski and Karbala by Abdulaziz Sacheden and Muharram by Vernon James Schuble and Husayn Ibn Ali by M. Ayoub and Taziyah by Chelkowski in the Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork ۱۹۹۵.
۱۲۷] - براي مثال به سوء استفاده اين سايت اسرائيلي از تصاوير مراسم قمه زني رجوع كنيد: www.israeluniverse.com/headlines-mar۰۴.html
۱۲۸] - ادوارد سعيد، پوشش خبري اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحيم گواهي، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ۱۳۷۸)، ص۵.
۱۲۹] - همان، ص ۲۶.
۱۳۰] - همان، ص۶۹.
۱۳۱] - همان، ص ۱۷۱.
۱۳۲] - به طور مثال رک: محسن الويري، نقد نظريهاي در پيدايش شيعة اثني عشري، و قاسم جوادي، نقد کتاب دوره شکل گيري فقه شيعه: گفتمان حديث بين قم و بغداد از دکتر نيومن (چاپ نشده).
فهرست منابع
الف) منابع فارسي
کتاب
- الويري، محسن، مطالعات اسلامي در غرب، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۱.
- اسعدي،مرتضي، مطالعات اسلامي‌در غرب انگليسي زبان، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۱.
- بدوي، عبدالرحمان، فرهنگ کامل خاورشناسان، قم، دفتر تبليغات اسلامي، بيتا.
- حسيني، غلام احيا، شيعه پژوهي و شيعه پژوهان انگليسي زبان، قم، انتشارات موسسه شيعه شناسي، ۱۳۸۷.
- سعيد، ادوارد، پوشش خبري اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحيم گواهي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ۱۳۷۸.
- سحاب، ابوالقاسم، فرهنگ خاورشناسان، شرح حال و خدمات دانشمندان ايران شناس و مستشرقين، تهران، انتشارات سحاب، ۱۳۵۶.
- شميتکه، زابينه، انديشه‌‌هاي کلامي علامه حلي، مشهد، آستان قدس، ۱۳۷۸.
- الشيبي، كامل مصطفي، الصلة بين التصوف و التشيع، بيروت، دارالاندلس، ۱۹۸۲م.
- العقيقي، نجيب، المستشرقون، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۸۱ م، جلد ۳.
- فلاطوري، عبدالجواد، «تحقيق عقايد و علوم شيعي»، يادنامه علامة اميني، به اهتمام سيد جعفر شهيدي و محمدرضا حکيمي، ص ۴۳۷، تهران، شرکت سهامي انتشار، ۱۳۵۲.
- فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي، في التدوين التاريخي، تعريب محمود فهمي حجازي، رياض، ]بينا[، ۱۴۰۳ ق.
- لالاني، ارزينه، نخستين انديشه‌‌هاي شيعي: تعاليم امام باقر(علیه السلام)، تهران، نشر فروزان روز، ۱۳۸۱.
- مادلونگ، ويلفرد، جانشيني حضرت محمد •، ترجمه احمد نمايي و ديگران، مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي، ۱۳۷۷.
- وائلي، احمد، هوية التشيع، بيروت، دارالصفوه، ۱۹۹۴م.
- __________، تعزيه هنر بومي‌پيشرو ايران، ترجمه داود حاتمي، تهران، انتشارات علمي‌و فرهنگي، ۱۳۶۷.
- ولهاوزن، يوليوس، تاريخ سياسي صدر اسلام، شيعه و خوارج، تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، ۱۳۷۵.
- __________، اسلام از نظرگاه انديشمندان غرب، ترجمه و حواشي علي اصغر حکمت، تهران، انتشارات اميرکبير، ۱۳۵۷.
- __________، فرهنگ خاورشناسان، تأليف گروه مولفان و مترجمان، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، ۱۳۷۶.
- مركز اسناد انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، ۱۳۷۸.
مقالات:
- احمدوند، عباس، «گذري بر مطالعات شيعي در غرب»، مجله مقالات و بررسيها، دفتر ۶۳، انتشارات دانشکده الهيات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.
- احمدوند، «گزارشي کوتاه از چاپ و نشر قرآن کريم در غرب»، آينه پژوهش، مرداد و شهريور ۱۳۸۰، شماره ۶۹.
- الويري، محسن، «نقد نظريهاي در پيدايش شيعة اثني عشري»، فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، ش۲.
- الويري، محسن، «ايران شناسي: تعامل و تفاوت رويکردها با اسلام شناسي و شرق شناسي»، خلاصه مقالات نخستين همايش ملي ايران شناسي، تهران، دايره سبز، ۱۳۸۱.
- «اماميه از منظر غربيان» سايت الشيعه:
http:// www. Al- shia.com/html/far/khavar/maqalat/emameeh_qarb. htm.
- حاجي ابوالحسني، عبدالحسين و محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش ۶۳ و ۶۴.
- دونالدسن، دوايت، «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش ۱۹.
- ريچارد، سي مارتين، «تاريخچه مطالعات اسلامي در غرب»، ترجمه سيد حسن اسلامي، آينه پژوهش، ش۵۴، بهمن و اسفند ۱۳۷۷.
- عباسي، مهرداد و آقايي، سيد علي، «امامان شيعه در دايرة المعارف اسلام»، کتاب ماه دين، ش ۷۴-۷۵، آذر و دي ۱۳۸۲.
- کولبرگ، اتان، «مطالعات غرب در خصوص اسلام تشيع»، مجموعه مقالات کنفرانس «تشيع، مقاومت، انقلاب» مارتين كرامر، دانشگاه تل آويو، ۱۹۸۴.
- __________، «گزارش سلسله نشست‌‌هاي بنياد‌ايران شناسي»، روزنامه شرق، سال سوم، ش ۷۵۴، دوشنبه ۱۸ ارديبهشت ۱۳۸۵.
ب)منابع انگليسي
- The Formative Period of Twlever Shiism: Hadith as Discourse between Qom and Baghdad, Andrew Newman, Richmond, Curzon, ۲۰۰۰.
- The Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork ۱۹۹۵.
- Early Shi’I Thought: the Teachings of Imam Muhammad al-Bahir.NewYork, ۲۰۰۰.
- International Journal of Shi'i Studies (IJSS).
- Journal of Qur'anic Studies.
- The Journal of south Asian and Middle Eastern Studies.
- The International Society for Iranian Studies (ISIS).
- The London Middle East Institute (LMEI).
- The School of Oriental and African Studies, University of London.
- Center for Middle Eastern studies, University of Texas.
- The Institute of Advanced Studies of The Hebrew University of Jerusalem.
- Yule, Henry (Ed.), The Travels of Marco Polo, Dover Publications, New York, ۱۹۸۳.
- Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. Vol.LXIV Part ۲ ۲۰۰۱.
- Journal of Semitic Studies © ۲۰۰۳ by University of Manchester.
- Library and Archives Canadaکتابخانه و آرشيو ملي کانادا) ): http://www.collectionscanada.ca/index-e.html
ج) سايت‌هاي دانشگاه ها و مراکز اسلام شناسي و شيعه پژوهي
www.lancs.ac.uk. (دانشگاه لنکستر)
www.mmu.ac.uk دانشگاه منچستر)).
www.iis.ac.uk ( .(مؤسسه مطالعات اسماعيلي
www.bristol.ac.uk. (دانشگاه بريستول)
www.princeton.edu ((دانشگاه پرينستون.
www.yale.edu(.(دانشگاه ييل
www.anu.edu.au (دانشگاه ملي استراليا).
www.unimelb.edu.au دانشگاه ملبورن)).
www.biu.ac.il (دانشگاه بار‌ايلان).
www.haifa.ac.il (دانشگاه حيفا).
www.ol.huji.ac.il ((دانشگاه عبري اورشليم (بيت المقدس).
www.sheffield.ac.uk (دانشگاه شفيلد).
www.soas.ac.uk (دانشگاه لندن (مدرسه مطالعات آسيايي و آفريقايي (سوآس ).
www.leeds.ac.uk دانشگاه ليدز)).
www.cam.ac.uk (دانشگاه کمبريج).
www.gla.ac.uk دانشگاه گلاسکو)).
www.nottingham.ac.uk (دانشگاه ناتينگهام).
www.asu.edu (دانشگاه آريزونا).
www.osu.edu دانشگاه اوهايو)).
http://mec.sas.upenn.edu/ (دانشگاه پنسيلوانيا (مرکز مطالعات شرقي)).
www.artsci.villanova.edu دانشگاه ويلانوا (ايالت پنسيلوانيا))/).
www.ucla.edu (دانشگاه کاليفرنيا- لوس آنجلس).
www.harvard.edu (.دانشگاه هاروارد)
www.ysu.edu (دانشگاه يانگزتاون).
www.iranheritage.org (بنياد ميراث‌ايران).
www.iranianstudies.net (( مرکز مطالعات‌ايراني.
www.belmont.edu/ دانشگاه بلومنت)).
http://uts.cc.utexas.edu/ (مرکز مطالعات شرقي دانشگاه تگزاس).
http://www.brill.nl/ (انتشارات بريل – ليدن هلند).
www.concordia.ca دانشگاه کنکورديا)).
http://www.al-islam.org/encyclopedia/index.html.(دائرة المعارف‌اينترنتي شيعه).
http://lem.vjf.cnrs.fr/fichecerl/Amir_Moezzi.html.
واژههاي کليدي: خاورشناسي، مطالعات شيعي، عاشورا پژوهي در غرب، عاشورا شناسي علمي، عاشورا شناسي رسانه‌اي.
مقدمه
اين مقاله به موضوع عاشورا پژوهي در غرب با تمركز بر مطالعات صورت گرفته به زبان انگليسي در يكصد سال اخير مي‌پردازد؛ از اين‌رو درصدد پاسخگويي به اين پرسش است که گستره و وضعيت عاشورا پژوهي در غرب چگونه است.
در آغاز، ذكر اين نكته لازم است كه به رغم اهميت فراوان شيعه پژوهي براي شيعيان و بسياري از غير شيعيان، تا کنون شيعه پژوهي غربيان و موضوعات وابسته به آن نظير عاشوراپژوهي به طور بايسته معرفي و بررسي جدي نشده است و شمار آثار جدي در اين زمينه به خصوص به زبان فارسي ـ به عنوان زبان رسمي تنها کشوري که مذهب تشيع در آن رسميت دارد – بسيار اندک است، تا آنجا که در زمينه معرفي عاشوراپژوهي در غرب فقط يك مقاله شش صفحه اي با مشخصات ذيل انجام يافته است:
عبدالحسين حاجي ابوالحسني و محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش ۶۳ و۶۴.
در آن مقاله فقط به معرفي بسيار كوتاه از چند مستشرق و معرفي اجمالي از چند اثر بسنده شده و بدون هيچ نتيجه گيري يا مقدمه يا مؤخره‌اي پايان يافته است.
نوشتار پيش رو با توجه به كاستي‌هاي نوشته پيشين ابتدا با مقدمه‌اي مناسب به سير مطالعات اسلامي و سپس مطالعات شيعي در غرب اشاره دارد. در ادامه علاوه بر معرفي عاشورا پژوهان غربي، به معرفي دو عاشوراپژوه مسلمان برجسته در غرب پرداخته است. توجه به پايان نامه هاي عاشورايي در غرب و كنفرانسهايي كه به موضوعات مرتبط با عاشورا پرداخته‌اند از ديگر نكات قابل توجه نوشتار حاضر است. در پايان با يك جمع بندي به ويژگيهاي عاشوراپژوهي غربيان و همچنين مبحث مهم تفاوت عاشوراشناسي رسانه‌اي در غرب با عاشوراپژوهي علمي پرداخته‌شده است.
از دشواري‌‌هاي نگارش مقاله حاضر، کمبود منابع به زبان فارسي و نيز ديگر زبان‌هاست و اين پژوهش جزو نخستين پژوهش‌ها در ايران و ديگر کشورها محسوب ميشود.
مطالعات اسلامي، ريشه مطالعات شيعي در غرب
واقعه عاشورا در تاريخ اسلام از موضوعات مورد توجه محققان و تاريخ نگاران است. اين واقعه تاريخي از چنان اهميتي برخوردار است كه به نظر برخي از شيعه پژوهان آن را بايد نقطه بروز و ظهور تشيع محسوب كرد.[۱] اين حادثه در پي توسعه مطالعات شيعي[۲] در غرب، از ابعاد قابل توجه تشيع براي محققان غربي بوده است. پيش از ورود به بحث، مناسب است به سير «مطالعات اسلامي» به عنوان پيش‌زمينه «مطالعات شيعي» اشاره كنيم.
براي تعريف مطالعات اسلامي بايد «شرق شناسي» يا اصطلاح امروزي آن «مطالعات شرقي» را تعريف کنيم؛ تعريفي مناسب از مطالعات شرقي جز با شناخت مفهوم شرق در نزد غربيان حاصل نخواهد شد.
متداول ترين مفهومي که از «شرق» در روزگار کنوني برداشت ميشود، مفهوم فرهنگي آن است که عبارت است از روح حاکم و مشترک مجموعه‌‌هاي مختلف بشري در مشرق زمين[۳] که اين نوع خاص از مفهوم شرق را خود شرقي ها نيز پذيرفتهاند.[۴]
غربي‌ها از دير باز تلاش‌هايي براي شناخت شرق انجام داده‌اند. برخي آثار ادبي و تاريخي پديد آمده در يونان و روم را مي‌توان نمونه‌هايي از مطالعات شرقي نخستين شمرد؛ با اين همه ظهور اسلام فصلي نو در روابط شرق و غرب گشود. با وجود به رسميت شناخته شدن دين مسيحيت از سوي قرآن و برخورد‌هاي مسالمت آميز پيامبر• با مسيحيان و دولت‌هاي مسيحي، آنان موضعي خصمانه در برابر اسلام و مسلمانان اتخاذ کردند و تحت تأثير‌اين موضع،آثاري - هرچند اندک - درباره پيامبر، قرآن و مسلمانان پديد آوردند.[۵]
اين رويه خصمانه پس از جنگهاي صليبي شدت بيشتري پيدا کرد؛ از اين‌رو مي‌توان گفت «مطالعات اسلامي در غرب» تکويناً ضد اسلامي بوده و خاستگاهي اسلام ستيزانه داشته است.[۶]
مطالعات اسلامي در غرب عمدتاً از سه جريان و پديده متأثر بوده است:
۱- تحولات فرهنگي و سياسي در غرب؛
۲- تحولات سياسي و فرهنگي در شرق؛
۳- روابط شرق و غرب.
با توجه به اين نکته و نظر به اهميت دادن محققان حوزه شرق شناسي به هر يک از اين سه جريان، ديدگاه‌‌هاي مختلفي در باب مراحل مطالعات اسلامي در غرب ارائه شده که از ميان آن ديدگاه‌ها، آراي مناسب‌تر در پنج مرحله زير قابل تقسيم‌بندي است:
۱- مرحله دفاع (از ظهور اسلام تا قرن ۱۴م)؛
۲- مرحله تبشير (قرن ۱۵ ـ ۱۶)؛
۳- مرحله استعمار(قرن۱۷ ـ ۱۸)؛
۴- مرحله تحقيق علمي (قرن۱۹ ـ ۲۰)؛
۵- مرحله فرا استعمار (بعد از واقعه يازدهم سپتامبر)؛
بررسي مفصل اين مراحل از حوصله اين مقاله خارج است؛[۷] اما به طور خلاصه مي‌توان اشاره کرد که در مرحله اول، مسيحيان در واکنش به دين نو ظهور که داراي قدرت نظامي قابل توجهي هم بود، به دفاع از مباني و اصول مسيحيت برخاستند و در‌اين راستا براي شناخت جبهه مقابل به ترجمه متون اسلامي اقدام كردند. آن مجموعه ترجمه‌ها که به تشويق و نفقه پيتر مقدس[۸] در فاصله سال‌هاي ۱۱۰۰ تا ۱۵۰۰ به انجام رسيد بعدها به نام «مجموعه کلونيايي»[۹] شهرت پيدا کرد.
در مرحله تبشير، هدف شناساندن و تبليغ مسيحيت در جوامع شرقي بود. نقطه مشترک هر دو مرحله، ضديت تمام عيار با اسلام و طرح اتهامات و افتراهايي بر ضد اسلام و پيامبر بود.
در مرحله استعمار با پديد آمدن ابعاد تازهاي در روابط غرب و شرق به خصوص مسائل اقتصادي، نگاهي جديد با رويکرد اقتصادي به اسلام و شرق به وجود آمد. با افزايش ارتباطات در قرون اخير، آغاز دين پژوهي علمي و افزايش مطالعات در مورد اسلام،«مرحله تحقيق علمي» پديدار شد. در‌اين مرحله در کنار رشد فزاينده مراکز مطالعات اسلامي و شرق‌شناسي، شاهد ورود غيراروپايي‌ها نيز به‌اين عرصه هستيم.[۱۰]
پس از واقعه يازده سپتامبر، بسياري از معادله‌‌هاي سياسي و فرهنگي جهان تغيير كرد. در پي اين تغيير، مطالعات اسلامي ويژگيهاي جديدي يافته است که مي‌توان آن را در بحثي جداگانه مورد بررسي قرار داد. در واقع غرب به رهبري امريکا با استفاده از قدرت رسانه‌اي و با مقاصد سلطه جويانه خويش، ادبيات تازهاي را در حيطه مطالعات اسلامي وارد كرده است (با تأکيد بر بزرگ نمايي ابعاد ستيزه جويانه اسلام و با استفاده از واژه‌هايي چون تروريسم و بنيادگرايي)؛ بنابراين در سال‌هاي اخير آنچه مي‌توان از اسلام شناسي در غرب برداشت شود مي‌توان نوعي بازگشت به مرحله استعمار تلقي کرد و شايد آن را بتوان مرحله ششم سير مطالعات اسلامي در غرب برشمرد.
مطالعات شيعي در غرب
شاخه‌اي از مطالعات اسلامي در غرب به نام «مطالعات شيعي» معروف است. شاخه‌اي نسبتاً نوپا که بيشتر تکاپو و حيات خود را در دهههاي اخير مديون انقلاب اسلامي در ايران است.
دليل عدم توجه به تشيع درمطالعات اسلامي غربي‌ها همان علت سنتي اين قضيه است؛ يعني سيطره اهل سنت بر مراکز قدرت و ثروت در طول تاريخ اسلام. اين عامل باعث شده که تشيع و شيعيان در حاشيه مطالعات اسلامي قرار داشته باشند؛ لذا ساليان متمادي تشيع چهر‌ه‌اي پر از ابهام و مه‌آلود در آثار شرق‌شناسان غربي داشته است. به اين مطلب شيعه پژوهان معاصر هم اشاره دارند:
در مغرب زمين تحقيق و بررسي در تشيع يکي از شاخه‌‌هاي مطالعات و بررسيهاي اسلامي بود که بيش از همه مورد غفلت قرار گرفته است.[۱۱]
آنچه از جست‌وجو در ميان منابع کهن غربيان در مورد اسلام استفاده ميشود اين است که در قرون ابتدايي مواجهه اسلام و غرب – از آنجا که آشنايي غربيان از اسلام به طور کلي و عام بوده – آشنايي ايشان از تشيع در حد بسيار ناچيز بوده يا شايد بتوان گفت که اصولاً آشنايي در‌اين مورد نداشته اند:
ملل و نحل نويسان اهل سنت عموماً شيعيان را «منحرفين» از «منهج مستقيم» به شمار آورده‌اند که نماينده يک روند «کژآييني» در برابر «درست‌آييني» هستند. بسياري از محققان غربي بعد نيز که به بررسي اسلام پرداخته‌اند همين دوشاخگي را پذيرفته و اسلام شيعي را به مثابه بدعتي در دين اسلام گرفته‌اند.[۱۲]
صرف نظر از برخورد تند پار‌ه‌اي از منتقدان و نويسندگان مسلمان با پديدة شرق شناسي و متهم ساختن شرق شناسان به تعقيب اهدافي سوء و برداشت‌هاي نادرست از متون اسلامي و ارائه تحليل‌هايي ناصواب از جنبههاي مختلف تاريخ، فرهنگ و انديشة اسلامي، اين اعتقاد تقريباً مورد پذيرش همگان است که شيعه در مطالعات و بررسيهاي شرق‌شناسي، بسيار مورد غفلت و بي‌توجهي قرار گرفته و تصويري نادرست از آن ارائه شده است. به نظر مي‌رسد اين جملة ادوارد براون (متوفاي ۱۹۲۶ م) همچنان به قوت خود باقي است که «هنوز در هيچ يک از زبان‌هاي اروپايي، تأليفي مشروح، کافي و قابل وثوق درباره شيعه در دست نداريم». تکية اصلي مستشرقان بر منابع اهل سنت، شناخته نشدن شيعه به عنوان يک جريان نيرومند ديني، سياسي و فرهنگي، غرض ورزي‌هاي برخي از مترجمان سني مذهب آثار شرق‌شناسان، ضعف دستگاه تبليغي شيعه و پيچيدگي و ابهام تاريخ سه قرن نخست شيعه از يک سو منجر به پايين بودن تعداد تأليفات مربوط به شيعه شده و از سوي ديگر از درجة اعتبار مطالعات و بررسيهاي انجام شده کاسته است.[۱۳]
نويسندة مقاله «تحقيق عقايد و علوم شيعي» به استناد کتاب‌ها و مقاله‌‌هاي منتشر شده درباره اسلام به يکي از زبان‌هاي غربي از سال ۱۹۴۳ تا ۱۹۶۸ م، چنين اظهار داشته است:
تقريباً از هر ۳۵۰ کتاب و مقاله ]دربارة اسلام[ يک عدد به شيعه دوازده امامي ارتباط دارد که بسيار کمتر از نوشته‌هايي است که دربارة شيعيان زيدي و اسماعيلي مشاهده ميشود.[۱۴]
اما به هر ترتيب برخي از شيعه پژوهان مسلمان و غير مسلمان به مقوله تاريخچه مطالعات شيعي در غرب توجه نموده و در آن مورد آثاري نگاشته‌اند؛ از آن جمله است:
۱- اتان کولبرگ، مطالعات غرب در خصوص اسلام تشيع، مجموعه مقالات کنفرانس «تشيع، مقاومت، انقلاب»، دانشگاه تل آويو، ۱۹۸۴ به سرپرستي دکتر مارتين کرامر.
۲- عباس احمدوند، گذري بر مطالعات شيعي در غرب، مجله مقالات و بررسيها، دفتر ۶۳، انتشارات دانشکده الهيات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.
مراحل شيعه پژوهي غربيان
مرحله اول: سفرنامه‌اي
پيشينه آشنايي اروپاييان با شيعيان و مذهب تشيع، با وقوع جنگهاي صليبي آغاز شد. تا پيش از اين، کشور‌هاي غربي تنها با اسلام سني که دين رسمي و حکومتي کشور‌هاي مسلمان بود، آشنا بودند. اما در خلال جنگ، صليبيان با فرقه‌هايي از شيعيان، همچون فاطميان در مصر و پس از مدتي با باطني مسلکان روبه‌رو شدند. در برخي از آثار نويسندگان اين دوره مطالبي راجع به شيعيان ديده ميشود که نادرست بوده و با تعصب آميخته شده است. شايد بتوان گفت که اولين آشنايي جدي غرب با تشيع از طريق سفر و سفرنامه نويسي است که آغاز آن را بايد از سفرنامه مارکوپولو[۱۵] در دهههاي آخر قرن سيزده و اوايل قرن چهارده دانست. مارکوپولو اولين يادداشت‌هاي سفرنامه‌اي را از اسماعيليه شامات دارد.[۱۶]
اما اوج سفرنامه نويسي را عمدتاً در قرن‌هاي شانزده و هفده يعني پس از تشکيل دولت صفوي و افزايش ارتباط سياسي و اقتصادي اروپاييان با ايران شاهد هستيم. شايد بتوان معروف‌ترين اين دسته را سفرنامه ژان شاردن ناميد که اطلاعات نسبتاً خوبي از اوضاع آن روزگار ايران ارائه مي‌دهد. مشخصه اين دوره يادداشت‌هاي روزانه‌‌اي است که از نظم و موضوعيت برخوردار نيستند.
مرحله دوم: سفرنامه‌اي – علمي (قرن ۱۹-۱۸)
در اين مرحله و در ادامه سنت سفرنامه نويسي، افرادي که تجربيات سياحان گذشته را نيز به همراه داشتند، به عنوان سفيران سياسي، اقتصادي و فرهنگي در کشور‌هاي شرقي مشغول به کار شدند. وجه تمايز اين مرحله با مرحله قبل را مي‌توان در سکونت بيشتر اين افراد در آن بلاد و تلاش در جهت نوشتن آثاري منظم درباره تاريخ شرق و ايران دانست؛ البته در ابتدا موضوعات عام، از قبيل مذهب، سياست، اقتصاد و تجارت بود، ولي بعدها اين موضوعات تخصصي‌تر و جزئي‌تر گرديد؛ براي مثال در خصوص مذهب، حيطه کار آنان در کشور‌هاي شيعه نشين، تاريخ تشيع و ديگر مطالعات شيعي بود.
مرحله سوم: شيعه پژوهي علمي (قرن ۲۰)
قرن بيستم همان طور که در سير مطالعات اسلامي هم از جايگاه مهمي برخوردار است، در مطالعات شيعي نيز اهميت فراواني دارد.
در چند دهه اخير، گروهي از محققان به بعضي از ساحت‌هاي اسلام شيعي توجه جدي مبذول داشته‌اند. پيشگامان اين گروه عبارت‌اند از: رودلف اشترومان[۱۷] (۱۸۷۷-۱۹۶۰)،[۱۸] لوئي ماسينيون[۱۹] (۱۸۸۳-۱۹۶۲)،[۲۰] هانري کربن[۲۱] (۱۹۱۳-۱۹۷۸) که سهم کربن در مطالعات شيعي از جهت شناخت ارزشمندش از انديشه شيعي، چه شيعه اسماعيلي و چه شيعه اثني عشري، منحصر و ممتاز است.[۲۲]
اين مرحله با توجه به ويژگي‌ها و شخصيت‌هايي که در آن بروز و ظهور داشته اند به سه مرحله تقسيم ميشود:
۱. از آغاز تا ۱۹۴۵
شخصيت معروف و کليدي اين دوره دونالدسون[۲۳] است که با نگاشتن کتاب مذهب تشيع، مطالعات مشخص اماميه شناسي در آمريکا (هارفورد) را بنيان نهاد. که به شهادت دکتر نصر کتاب فوق هنوز در مطالعات شيعه اماميه مستند و مرجع است.[۲۴]
دونالدسون اهل انگلستان و فارغ التحصيل مدرسه تبليغات کندي در هارتفورد است که مدت شانزده سال در ايران و مشهد سکونت داشت و به برخي از کشور‌هاي اسلامي نيز مسافرت كرد؛ اما آثار او بيشتر شيعه پژوهانه است.
۲. از ۱۹۴۵ تا ۱۹۷۹
پس از جنگ جهاني دوم و پس از آنکه در سال ۱۹۷۲ واتيکان اعلاميه بسيار مهم خود را در قبال اسلام منتشر ساخت،[۲۵] رويکرد علمي به شدت در ميان اسلام شناسان غرب افزايش يافت و به تبع اين رويکرد، به بخش مطالعات شيعي اسلام شناسي هم نفوذ کرد و باعث ظهور چهره‌‌هاي برجسته‌اي چون نيکي کدي، مارشال هاجسن و ويلفرد مادلونگ شد. علاوه بر شخصيتهاي پيش گفته مي‌توان به «دانشمنداني چون اتان کولبرگ، هاينس هالم، حسين محمد جعفري، موجان مومن، فرهاد دفتري، محمد علي امير معزي و ديگران که در بالابردن شناخت ما از اسلام شيعي کمک شاياني کردند اشاره نمود».[۲۶]
مشخصه برجسته اين دوره افزايش مطالعات راجع به مذهب اسماعيليه است که علاوه بر توجهي که هاجسن و مادلونگ به اسماعيليه داشتند انديشمندان ديگري چون ايوانف روسي و عرفان تامر به اين وادي توجه جدي نشان دادند.
پژوهش علمي در شاخه‌‌هاي گوناگون تشيع در‌اين دوره آغاز شد؛ به طور مثال شايد بتوان آغازگر مطالعات کلامي شيعه در دهههاي اخير را ويلفرد مادلونگ دانست که با كتاب انديشه‌‌هاي کلامي اماميه و معتزله باب اين بحث را در عصر حاضر گشود.[۲۷]
۳- از ۱۹۷۹ (پيروزي انقلاب اسلامي در‌ايران) تا کنون
پيروزي انقلاب اسلامي در ايران به رهبري يک فرد روحاني و تشکيل حکومتي که داراي ويژگيهاي خاص ديني همراه با مشروعيت مردمي است و در کمال ناباوري غربيان با شيو‌ه‌اي دموکراتيک اداره ميشود، توجه جهان غرب را به چيستي و دلايل اين امر جلب كرد. در اين راستا اين سؤال براي غربي‌ها پيش آمد که ريشه انقلاب کجاست و چه عواملي باعث پديد آمدن انقلاب شد؟ به‌اين ترتيب حجم عظيمي از مطالعات اسلامي غربيان به سوي مطالعات شيعي جهت داده شد. کرسي‌‌هاي شيعه شناسي در مراکز آموزشي غرب تأسيس گرديد. مستشرقان غربي و شرقي مطالعات جدي را در باب تشيع به خصوص شاخه اماميه آن آغاز کردند که تحقيق حاضر در صدد به دست آوردن نمايي از اين رويکرد جديد غربيان به تشيع است.
با نگاهي گذرا به سير مطالعات شيعي در غرب در مي‌يابيم که انقلاب اسلامي ايران به مثابه زنگ بيدارباشي براي جهان غرب، آنها را وادار كرد تا بخش قابل توجهي از توان تحقيقي و مطالعاتي مراکز و مؤسسات پژوهشي خود را معطوف مطالعات شيعه شناسي كنند. که نقطه عطفي در سير تاريخي مطالعات شيعي غرب به حساب مي‌آيد. تعداد قابل توجه آثار منتشر شده در باب تشيع در دو دهه اخير خود گواهي روشن بر‌اين امر است.
بديهي است که پس از انقلاب اسلامي‌در ايران و ظهور جنبش‌هاي شيعي در جهان، توجه غرب به مطالعات شيعي را بيش از پيش جلب كرد؛ براي نمونه مي توان به نگارش بيش از پانصد عنوان پايان نامه در مقاطع تحصيلات تکميلي دانشگاه‌‌هاي غرب در مورد ايران و تشيع[۲۸] اشاره کرد. اما مسئله مهم اين است که ما به عنوان کانون توجه اين مطالعات، تا چه حد از مطالعات غربيان درباره تشيع آگاهيم؛ چه افراد، مراکز و مؤسساتي، شيعه پژوهي را وجهه همت خويش قرار داده اند؛ آيا اين کارها از اصالت کافي علمي برخوردار است و....
با کمال تأسف تا کنون پاسخ شايسته‌اي به‌اين پرسش‌ها داده نشده است؛ مشکل نيز از همين‌جا شروع ميشود، زيرا بدون شناخت توانايي‌‌هاي طرف مقابل، نمي‌توان در مقابل چشماني که ما را به ديد يک پديده تازه کشف شده مي‌نگرد، به برنامه‌ريزي مناسبي دست زد. مقاله حاضر با هدف پر كردن اين خلأ در يك حوزه خاص ـ هر چند به صورت ناقص ـ نگارش يافته است.
عاشورا پژوهي در غرب
مرحله اول: تصحيح و ترجمه تواريخ عمومي‌و مكتوبات شيعي
به نظر مي‌رسد اولين آشنايي مستشرقان با حادثه عاشورا در نتيجه تصحيح و ترجمه تواريخ عمومي‌يا كتب مخصوص به شيعه مانند الارشاد شيخ مفيد به دست آمده باشد. ترجمه انگليسي كتاب الارشاد منبعي براي مقاله Husayn Ibn Ali در دائرة المعارف جهان اسلام معاصر بوده است.[۲۹]
ترجمه بخش خلافت يزيد بن معاويه از تاريخ طبري[۳۰] مطمئناً در اطلاعات عاشورا پژوهان غربي مؤثر بوده است. ترجمه و تصحيح تجارب الامم ابن مسكويه (۴۳۱ق) به دست مستشرق انگليسي فردريك آمدرور (۱۸۵۴-۱۹۱۷م) و ترجمه بخش علي بن ابي‌طالب(علیه السلام) و فرزندان ايشان از كتاب انساب الاشراف بلاذري(۲۷۹ق) به دست مادلونگ نيز به آشنايي بيشتر مستشرقان غربي با امام حسين(علیه السلام) انجاميد.
مرحله دوم: عاشورا پژوهي علمي‌و تحليلي
از دهههاي نخستين قرن بيستم شاهد آثاري منحصر به فرد در باب مطالعات شيعي و به تبع آن توجه خاورشناسان به مقوله‌هايي نظير محرم، عزاداري، عاشورا و امام حسين(علیه السلام) هستيم؛ براي نمونه در فصلي از كتاب مذهب شيعه دونالدسون به مبحثي تحت عنوان «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي» برمي‌خوريم كه در آن به مباحثي چون موقعيت شهر کربلا، فضيلت زيارت آن، کربلا در نگاه جغرافيدانان و سياحان، زيارت و عزاداري امام حسين(علیه السلام) و وصف کلي کربلاي معلي مي‌پردازد.[۳۱]
از نيمه دوم سده بيستم به تدريج شاهد تحولي در عاشوراپژوهي غربي ها هستيم: اولاً، كتاب‌ها و مقالات مستقل در اين زمينه ارائه شد؛ ثانياً، تنوع موضوعي و روشي پيدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاريخي و توصيفي اكتفا نكردند، بلكه با استفاده از مطالعات ميان رشته‌اي و شيوه‌هاي تعليل حوادث از منظرهاي جامعه شناسي و علوم سياسي به حادثه نگريسته‌اند. نكته جالب توجه در اين نوشتارها توجه ويژه ايشان به آداب و مراسم مربوط به عاشوراست، چه اينكه بخش قابل توجهي از تحقيقات صورت گرفته به تحليل جامعه شناختي و رواني اين آداب و رسوم در اين زمينه پرداختند. توجه به ابعاد نمايشي عاشورا نظير تعزيه و ابعاد ادبي آن مانند سوگواره‌هاي عاشورايي از نكات قابل توجه در ميان محققان غربي بوده است.
در سطور آتي به معرفي مستشرقان و مراكز و آثار ايشان در موضوع عاشورا و ريز موضوعات آن نظير محرم، كربلا و آداب و رسوم عزاداري مي‌پردازيم.
ابتدا به سيرتاريخي عاشوراپژوهي علمي با تكيه بر زندگي و آثار مستشرقان اشاره ميكنيم.[۳۲]
شرق‌شناسان عاشوراپژوه
هاينريش فردينالد وستنفلد(۱۸۰۸-۱۸۹۹م)
خاورشناس آلماني و متخصص در تاريخ اسلام و ادبيات عرب كه مدارج علمي‌خود را در دانشگاه هاي هانور و برلين به پايان برد.[۳۳] اولين پژوهشگري است كه مقتل نگاري را با انتشار مقاله اي درباره مقتل الحسين(علیه السلام) ابي مخنف به غرب شناساند.[۳۴] كار ديگر او ترجمه همين اثر به آلماني بود.[۳۵]
اگست مولر(۱۸۴۸-۱۸۹۲م)
فرزند شاعر بزرگ آلماني ويلهم مولر است. فارغ التحصيل زبان‌هاي شرقي از دانشگاه لايبزيك و دانشگاه وين است. كتاب‌ها و مقالات فراواني در زمينه هاي گوناگون تاريخ اسلام نوشت. كتاب اسلام در شرق و غرب كه در واقع كار ناتمام نولدكه بود، يكي از آثار مهم اوست. بخشي از اين اثر درباره حسين بن علي(علیه السلام) است. از نظر قدمت از اولين پژوهش هايي است كه ماجراي كربلا را مطرح كرد.[۳۶]
يوليوس ولهاوزن[۳۷] (۱۸۴۴-۱۹۱۸م)
از خاورشناسان آلماني است كه از دانشگاه گتنگن[۳۸] آلمان در رشته زبان هاي شرقي فارغ التحصيل شد. علاقه زيادي به تاريخ اسلام داشت. در كنار چاپ و انتشار و تصحيح كتاب مغازي واقدي و تاريخ طبري، در دو اثر خود از حسين بن علي(علیه السلام) و حادثه كربلا به تفصيل سخن گفت: يكي كتاب معارضه جويي احزاب سياسي ديني در اسلام[۳۹] كه در سال ۱۹۰۱ منتشر گرديد. در اين كتاب به مخالفت‌هاي خوارج و شيعه با خلافت مركزي پرداخته است و حدود چهل صفحه از اين اثر درباره حسين بن علي است.[۴۰] دوم كتاب دولت عربي از ظهور اسلام تا پايان دولت اموي و سقوط آن[۴۱] است كه در برلين در سال ۱۹۰۲ منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاريخي، جامعه شناسي و كلامي‌به نقش حسين بن علي(علیه السلام) در دوره خلافت اموي پرداخته است.
ولهاوزن كه عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاريخ سامي و عرب و به ويژه تاريخ صدر اسلام گذرانده تأثير بسزايي در حوزه هاي تحقيقاتي غرب داشت و نوشته هاي او به ويژه در مورد حسين بن علي(علیه السلام) مبناي بسياري از كارهاي بعدي قرار گرفت.[۴۲]
هنري لامنس[۴۳] (۱۸۶۲-۱۹۳۷م)
لامنس فرانسوي الاصل و متولد بلژيك است. او ۱۸۷۸ به جامعه راهبان گراييد و از فارغ التحصيلان دانشگاه سنت ژوزف بيروت در رشته ادبيات عرب شد. مقالات و كتاب هاي متعدد در موضوعات تاريخ اسلام دارد. اولين نگارشي كه در آن به حسين بن علي(علیه السلام) پرداخت، كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص)[۴۴] است كه به سال ۱۹۱۲ انتشار يافت.
براي ويرايش نخست دايرة المعارف اسلام ليدن مقاله «حسين بن علي(علیه السلام)» را نگاشت؛ در اين مقاله از كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص) بسيار استفاده كرد.[۴۵] اما در ويرايش دوم دائرة المعارف اسلام مقاله لامنس حذف شد و مقاله جديدي از وكسيا واگليري[۴۶] جاي آن را گرفت.
لامنس كتاب حجيمي با عنوان خلافت يزيد اول[۴۷] درباره يزيد بن معاويه نگاشت كه در سال ۱۹۲۲ چاپ كرد. حدود يك پنجم، يعني يكصد صفحه اين اثر درباره حسين بن علي(علیه السلام) است. آثار لامنس را مي‌توان از مهمترين آثار در اوايل نيمه اول قرن بيستم درباره امام حسين(علیه السلام) در اروپا به حساب آورد.
دوايت دونالدسون[۴۸]
خاورشناس بريتانيايي است كه پژوهشهاي زيادي درباره شيعه انجام داد و كتاب عقيده شيعه در امامت را در سال ۱۹۳۱ و كتاب مذهب شيعه[۴۹] را در ۱۹۳۳ به چاپ سپرد. بخشي از اين اثر درباره امامت و زندگي حسين بن علي(علیه السلام) و چشمديدهاي نويسنده از شهر كربلا است. [۵۰]
الساندر بوساني[۵۱] (۱۹۲۱م)
از خاورشناسان بنام ايتاليايي است.[۵۲] كتاب اديان سرزمين پارس[۵۳] از جمله آثارمهم او به شمار مي‌آيد. در اين اثر به تاريخ پيدايش و تحول مذهب تشيع در ايران مي‌پردازد. بخش مهمي‌از كتاب درباره امام حسين(علیه السلام) و عاشورا و كربلاست.
لورا وكسيا واگليري [۵۴]
خانم لورا وكسيا واگليري يكي از شرق‌شناسان پرکار ايتاليايي و عضو مؤسسه دانشگاهي شرق شناسي در ناپل بود. عمده پژوهشهاي وي در باب تاريخ قديم و جديد اسلام است. واگليري از سال ۱۹۲۴ مقالات خود را به نشريات و سمينارها ارائه مي‌نمود و اين کار را دست کم تا سال ۱۹۸۰ ادامه داد. او در كشورهاي اسلامي‌عمدتاً از طريق كتاب تاريخ اسلام كمبريج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امويان در بخش اول كتاب را او نوشت. قسمت هاي ديگر اين بخش را مونتگمري وات و سورول نوشتند. او در اين قسمت به ماجراي كربلا و عاشورا پرداخته است. از آنجا كه تاريخ اسلام كمبريج از منابع پژوهشي دانشگاه هاي غرب است، نوشته هاي واگليري توانسته است در سطح وسيعي گسترش يابد و تأثير گذار باشد.
كار ديگر او مقاله طولاني در دايرة المعارف اسلام ليدن با عنوان حسين بن علي(علیه السلام) است.[۵۵] اين اثر را شايد بتوان يكي از علمي‌ترين و بلندترين مقالات در مورد امام حسين(علیه السلام) دانست كه در آن به حادثه عاشورا نيز پرداخته شده است.
از ديگر آثار او در دايرة المعارف اسلام ليدن نگارش مدخل‌هاي «جمل»، «خيبر»، «غديرخم» و «فدك» است.
خانم واگليري در آگوست ۱۹۸۹ از دنيا رفت.
پيتر چلكوسكي[۵۶]
از محققاني است كه توجه خاصي به جنبههاي هنري عاشورا دارد. از آنجا كه ايشان دكتراي ادبيات فارسي خود را از دانشگاه تهران (۱۹۶۸) اخذ كرده است، نزديكي جنبههاي اجتماعي و هنري عاشورا را در ميان شيعيان ايراني از نزديك ديده و لمس كرده است و از آنجا كه اين ابعاد از عزاداري مي تواند براي يك محقق غربي بسيار جلب توجه نمايد، ايشان تحقيقات قابل ملاحظهاي در موضوع تعزيه داشته است.
چلكوسكي دوره كارشناسي ارشد در رشته تاريخ و مطالعات اسلامي را در لندن (۱۹۵۹-۱۹۶۱) سپري كرد. او در سال ۱۹۵۸ كارشناسي خود را در فلسفه شرق اخذ كرده بود.
ايشان هم اكنون پرفسور مطالعات اسلامي و خاورميانه‌اي در دانشگاه نيويورك است. از آثار ايشان در مورد عاشورا به اين موارد مي‌توان اشاره كرد:
ـ تعزيه: آئينهاي مذهبي و نمايش در ايران؛[۵۷]
ـ از كربلا تا نيويورك: تعزيه در حركت؛[۵۸]
ـ محرم در ترينيداد[۵۹] (ناحيه اي در آمريكا – منطقه كارائيب)؛
ـ نگارش دو مدخل «عاشورا» و «محرم» در دائرة المعارف معاصر جهان اسلام.[۶۰]
ديويد پينولت[۶۱]
دكتر پينولت را شايد بتوان برترين عاشوراپژوه دهههاي اخير شمرد، چه اينكه با بررسي آثار ايشان اين نكته به دست خواهد آمد كه عمده آثار و تحقيقات ايشان در مورد امام حسين(علیه السلام)، عاشورا و موضوعات مرتبط به آن است.
ديويد پينولت در سال ۱۹۷۴ ديپلم مطالعات فرانسوي خود را از دانشگاه کين در نرمندي فرانسه و در پي آن در سال ۱۹۷۷ كارشناسي فرانسه خود را از دانشگاه جرج تاون اخذ کرد. بعد از گذشت يک سال كارشناسي ديگري در مطالعات عربي و آلماني از دانشگاه زوريخ در سوييس گرفت.
پينولت کارشناسي ارشد و دکتري خود را در سال‌هاي ۱۹۸۱ و ۱۹۸۶ در رشته مطالعات عربي و اسلامي از دانشگاه پنسلوانيا دريافت کرد واز آنجا که دکتراي او مطالعات اسلامي بود، براي انجام تحقيقات و پژوهشهاي آن سفر‌هاي متعددي به نقاط مختلف سراسر جهان كرد؛ ازجمله اين سفرها مي‌توان به مسافرت به مصر، تونس، اردن، پاکستان، هند و اندونزي اشاره کرد.
وي در سال ۱۹۹۷ به دانشگاه سانتاکلرا[۶۲] پيوست و به تدريس اسلام و مذاهب جنوب شرق آسيا و فلسفه عرفاني و تشيع در اسلام مشغول شد. او در دانشگاه‌‌هاي کول گيت (هميلتون) و پنسلوانيا نيز به تدريس اشتغال داشته است.
آثار او عبارت است از:
- اسب کربلا: مطالعه در مورد عبادات مسلمانان جنوب آسيا؛[۶۳]
- تشيع: اشعار آييني و مشهور در يک جامعه مسلمان؛[۶۴]
- روز شير: مراسم عزاداري و هويت شيعه در لداخ؛[۶۵]
- تشيع در جنوب آسيا؛[۶۶]
- اجتماعات مردان مسلمان شيعه و بزرگداشت محرم در حيدرآباد هند؛[۶۷]
- فصلي از کتاب ميراث تشيع با عنوان «آيين‌هاي رياضت‌هاي نفسي در روايات مسيحيت و تشيع»؛[۶۸]
- روابط مسلمانان و بوداييان در يک بافت مذهبي: تحليلي از دسته‌‌هاي عزاداري محرم در شهرستان «له» در لداخ؛[۶۹]
- زينب بنت علي(علیه السلام) و جايگاه زنان خانه دار امامان نخستين در ادبيات عبادي شيعه؛[۷۰]
وي سخنراني‌هاي متعددي داشته كه از آن جمله است:
- احساس و هنر در مراسم شيعيان معاصر؛[۷۱]
- روابط شيعه و سني و امکان مصالحه؛[۷۲]
- ما پروانه‌‌هاي حسينيم.[۷۳]
- تحليل تطبيقي آداب مرثيه خواني شيعيان در هند معاصر و انجمن توبه مسيحي قرن چهاردهم در ايتاليا و آلمان.[۷۴]
عاشورا پژوهان مسلمان در غرب
آنچه گذشت شرحي بود از مستشرقان غربي كه در آثار خود به عاشورا و موضوعات مرتبط با آن پرداخته بودند. در ميان انديشمندان و محققان در مجامع علمي‌غرب، شمار زيادي مسلمان و پيرو مذهب شيعه نيز هستند كه ايشان هم آثاري در مورد عاشورا و حادثه كربلا ارائه كرده‌اند. در اين ميان دو محقق شيعه بيش از ديگر محققان آثار و تحقيقاتي در اين زمينه عرضه كرده‌اند:
کامران آقايي[۷۵] (محقق مرکز مطالعات خاورميانه – دانشگاه تگزاس):[۷۶]
آقايي كارشناسي را در سال۱۹۹۱ در تنسي، و كارشناسي ارشد را در سال ۱۹۹۶ و دكتري را در سال ۱۹۹۹ در لوس آنجلس اخذ كرد. موضوع رساله دكتري او در مورد دو شخصيت اصلي حادثه عاشورا با عنوان «حسين و زينب۸: الگوهايي براي جنبش‌هاي سياسي و اجتماعي در ايران معاصر» بود.[۷۷]
حوزه‌‌هاي پژوهشي مورد علاقه اين محقق شامل مطالعات اسلامي، تشيع، تاريخ معاصر‌ايران، تاريخ معاصر خاورميانه است.
معروف‌ترين آثار او در مورد عاشورا دو كتاب زير مي‌باشد:
- زنان کربلا: پويايي جنسي آيينها و گفتمان سمبوليک تشيع معاصر؛[۷۸]
- شهيدان کربلا: آيينها و نماد‌هاي شيعي در‌ايران معاصر.[۷۹]
محمود مصطفي‌ايوب[۸۰] (استاد مطالعات اسلامي و اديان تطبيقي):
او در سال ۱۹۳۸ در جنوب لبنان ديده به جهان گشود و در سال ۱۹۶۴ کارشناسي فلسفه را از دانشگاه آمريكايي بيروت اخذ كرد. وي در سال ۱۹۶۶ کارشناسي ارشد اديان را از دانشگاه پنسلوانيا و در سال ۱۹۷۵ دکتري تاريخ دين را از دانشگاه هاروارد كسب كرد.
پايان نامه دكتري خود را به راهنمايي پرفسور آنه مري شيميل[۸۱] با عنوان رنج رستگاري بخش در اسلام: مطالعه اي در مورد جنبه هاي عبادي عاشورا در تشيع دوازده امامي دفاع نمود.[۸۲]
ايشان را شايد بتوان از پركارترين محققان مسلمان در زمينه مطالعات اسلامي و شيعي دانست. نگارش بيش از پانزده كتاب و شش مقاله علمي‌در مجلات و دايرة المعارف‌ها از جمله فعاليت‌هاي علمي اين محقق مسلمان به حساب مي‌آيد.
علاوه بر پايان نامه ايشان كه در مورد عاشورا بود، ايشان چندين مقاله نيز در مورد اين حادثه تاريخي نگاشته است:
ـ مرثيه و آداب و رسوم شيعي؛[۸۳]
- فضائل امام حسين در منابع حديثي اهل سنت؛[۸۴]
- شهادت در مسيحيت و اسلام؛[۸۵]
- مدخل عاشورا در دايرة المعارف دين؛[۸۶]
- مدخل عاشورا در دايرة المعارف ايرانيكا؛[۸۷]
- عزاداري عاشورا در مجموعه مقالات تشيع: آموزه، انديشه و معنويت.[۸۸]
پايان نامه ها با موضوعات مرتبط با عاشورا در غرب
هر ساله در مؤسسات آموزش عالي و دانشگاههايي كه داراي مراكز مطالعات اسلامي يا مطالعات خاورميانه‌اي هستند، دانشجويان در انتهاي مقاطع مختلف تحصيلي پايان نامه‌ها و پروژه‌هايي را دفاع مي‌كنند که بنا بر يک تحقيق انجام شده، پس از انقلاب اسلامي‌در ايران و ظهور ديگر جنبش‌هاي شيعي در جهان، بيش از پانصد عنوان پايان نامه به زبان انگليسي در مقاطع تحصيلات تکميلي دانشگاه‌‌هاي غرب در مورد ايران و تشيع[۸۹] نگاشته شده است. در اينجا به تعدادي از پايان نامه‌ها با موضوعات مرتبط با عاشورا و امام حسين(علیه السلام) اشاره ميكنيم:
سال ۱۹۵۱: ( امام) حسين(علیه السلام) منجي شيعه: تحليلي ازمجالس يادبود محرم؛[۹۰]
سال ۱۹۷۳: سمبل‌هاي مذهبي و تغيير اجتماعي: تعزيه ]امام[ حسين(علیه السلام)؛[۹۱]
سال ۱۹۷۵: رنج رستگاري بخش در اسلام: مطالعه اي در مورد جنبه هاي عبادي عاشورا در تشيع دوازده امامي؛[۹۲]
سال ۱۹۷۷:کربلا در متن: مطالعه محرم در لکنهو هند؛ [۹۳]
سال ۱۹۹۹: حسين و زينب۸: الگوهايي براي جنبش‌هاي سياسي و اجتماعي در ايران معاصر؛[۹۴]
ـ زيارت: جنسيت، طبقه، حاشيه گرايي و شعائر مذهبي در ايران شيعي؛[۹۵]
سال ۲۰۰۱: يک تحليل بسطي از نگارش وقايع کربلا در تاريخ صدر اسلام؛[۹۶]
سال۲۰۰۲: آيين شهادت در تشيع؛[۹۷]
سال ۲۰۰۴: ميان جشن و سوگواري: آيين‌هاي محرم و ظهور قلمروي عمومي اوليه ايران معاصر در دوره صفوي؛[۹۸]
سال ۲۰۰۶: جاودانگي کربلا: شهادت در حافظه جنوب آسيا؛[۹۹]
عاشورا و كنفرانس‌هاي مطالعات اسلامي
برگزاري كنفرانس‌ها، انتشار مجلات و دائرة المعارف‌ها و تأسيس انجمن‌هاي تخصصي در شرق شناسي نمايانگر منظم‌تر شدن فعاليت‌هاي شرق شناسان بوده است[۱۰۰]. عين اين ماجرا درباره شيعه پژوهي نيز اتفاق افتاده است و بروز چنين حركت‌هايي همان معنا را به ذهن متبادر مي‌سازد.
در کارگاه تحقيقاتي و سمينار مطالعات شيعي كه در ششم آوريل ۲۰۰۲ در دانشگاه بريستول انگلستان و با مسئوليت انجمن مطالعات خاورميانه انگلستان برگزار شد دو مقاله در مورد موضوعات مرتبط با عاشورا ارائه گرديد:
- ويلفرد مادلونگ (دانشگاه آکسفورد): علي اکبر بن الحسين(علیه السلام) كه بود؛
- اعظم تراب (دانشگاه کمبريج): محرم و برگزاري عروسي؛
از نكات جالب توجه در مورد عاشورا پژوهي در غرب برگزاري يك مجلس تعزيه در شهر نيويورك آمريكا در سال ۲۰۰۲ بود كه با توجه به استقبالي كه صورت گرفت در دو مكان برگزار شد؛ ابتدا در محل برگزاري يك سمپوزيوم تاريخي در مورد مطالعات آسيايي و سپس در يكي از تالارهاي معروف اجراي تئاتر اين شهر اجرا گرديد.[۱۰۱]
در سال ۲۰۰۶ نيز سميناري با موضوع هنر شيعي با عنوان «هنر و فرهنگ مادي تشيع‌ايراني»[۱۰۲] در تاريخ هفتم و هشتم جولاي۲۰۰۶ / شانزدهم و هفدهم تير ۱۳۸۵ در دانشگاه آکسفورد انگلستان با مسئوليت انستيتو مطالعات شرقي و خاورميانه آن دانشگاه برگزار شد. در آن سمينار دو برنامه مربوط به عاشورا اجرا شد؛ اولين آن نمايش فيلم مستندي بود با عنوان: حامل لواي (امام) حسين(علیه السلام)، زنان، جاودان سازان کربلا، محصول ۲۰۰۳ به مدت ۳۵ دقيقه؛[۱۰۳] دومين برنامه نيز كنفرانس دکتر يورگن وسيم فرمبن، مهمان از موزه قوم شناسي مونيخ[۱۰۴] بود كه به ارائه كنفرانسي با عنوان «اسب امام حسين(علیه السلام): يادداشتهايي بر پيكر نگاري‌هاي عبادي تشيع پاکستان و شمال هند[۱۰۵]» پرداختند.
تحقيقات موردي
علاوه بر تحقيقات مستشرقان در خصوص عاشورا، گاه به تك نگاري‌هايي در اين زمينه برمي‌خوريم كه در خور توجه است. در اينجا به بخشي از اين گونه نوشتارها كه در قالب كتاب و مقاله نگاشته شده اند اشاره ميكنيم:
الف) كتب
- كربلا سرزمين مقدس از ديدگاه شيعيان آمريكاي شمالي؛[۱۰۶]
- مراسم ديني در اسلام معاصر: درباره آداب و رسوم شيعيان در آسياي جنوبي؛[۱۰۷]
- مراسم عاشورا در ميان مسلمانان اهل سنت؛[۱۰۸]
- تعزيه: آيين‌هاي مذهبي و نمايش در ايران؛[۱۰۹] اين كتاب مجموعه اي از مقالات نويسندگان غربي و ايراني است. [۱۱۰] از مقالات اين مجموعه مقالات مي‌توان به «تشيع و عاشورا در جنوب لبنان»[۱۱۱] و «فلسفه تعزيه»[۱۱۲] اشاره كرد؛
- تعزيه: شعائر و باورهاي عمومي‌در ايران؛[۱۱۳]
- بزرگداشتهاي اسلامي؛[۱۱۴]
- تعزيه و نمايش‌هاي دراماتيك مذهبي در ادبيات ايراني؛[۱۱۵]
- يادداشتهايي بر توليدات ادبي در مورد حسين بن علي (علیه السلام)؛[۱۱۶]
- ميان جشن و سوگواري: آيين‌هاي محرم در دوره صفوي.[۱۱۷]
ب) مقالات
- زنجير زني و سينه زني شيعيان: محرم و علماي شيعي؛[۱۱۸]
- عزاداري در استانبول اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بيستم؛[۱۱۹]
- مراسم محرم و ديپلماسي؛[۱۲۰]
- محرم در ايران: يادداشتهايي بر اسرار و مراسم؛[۱۲۱]
- مرثيه بر حسين(علیه السلام): عربي و فارسي؛[۱۲۲]
- اتحاد و جدايي: سمبول حسين(علیه السلام) در ايران؛ [۱۲۳]
- دو تصوير از حسين(علیه السلام): سازش و انقلاب در يك روستاي ايراني؛[۱۲۴]
مجموعه مقالات تشيع: آموزه، انديشه و معنويت.[۱۲۵] تعدادي از مقالات اين كتاب: عزاداري عاشورا به قلم دكتر محمود ايوب، روضه خواني از ادوارد براون، تعزيه به قلم پيتر چلكواسكي و زيارت نوشته درايت دونالدسن؛
دائرة المعارف معاصر جهان اسلام. در اين دائرة المعارف، سه مقاله «محرم» به قلم ورنن جمز شوبل، «كربلا» به قلم عبدالعزيز ساجدين و «عاشورا» به قلم پيتر چلكواسكي و مدخل «امام حسين(علیه السلام)» توسط محمود ايوب تهيه شده است.[۱۲۶] اين مقالات از نگاه مسائل جديد به حادثه عاشورا مي‌پردازد.
آنچه گفته شد مختصري از مشخصات تحقيقات عاشورا پژوهي در غرب بود. با نگاهي اجمالي به نوع تحقيقات صورت گرفته اين مسئله به چشم مي‌آيد كه موضوع قابل توجه محققان غربي در مورد عاشورا بحث آيينها و مراسم مرتبط با عاشورا در ميان مسلمانان شيعي است. در اين تحقيقات كمتر به فلسفه اين حادثه، ريشه ها و علل آن پرداخته شده است.
نكته شايان ذكر اينكه بايد ميان نوشتارهاي خبري و تحقيقات علمي تفاوت قائل شد. معمولاً نوشتارهايي که در مورد اسلام و تشيع در عرصه خبر و اطلاع رساني درغرب منتشر مي شود چندين برابر حجم مطالعات علمي است و متأسفانه ميزان قضاوت افکار عمومي غرب با اسلام و تشيع نيز همين رسانه هاي غربي هستند.[۱۲۷] تفاوت نگذاشتن ميان دو حيطة مقالات رسانه‌اي و مقالات و نوشته‌هاي علمي اشتباه بزرگي است، زيرا اسلام شناسي رسانه‌اي در کل و شيعه‌شناسي رسانه‌اي به طور خاص آکنده از سوء برداشت غربيان بوده و معمولاً از اسلام به صورت يک مشکل و زخم اجتماعي براي جهان ياد ميشود.[۱۲۸] در مورد مذهب شيعه رسانه‌هاي غرب به خصوص رسانه‌هاي آمريکا به صورت نمايشي بوالهوسانه شامل سينه زني و مشت بلند کردن برخورد مي کند.[۱۲۹] چنانچه در مهمترين سايت‌هاي خبري جهان در مورد كلمه «محرم» جست‌وجويي ساده انجام دهيم با انبوهي از اخبار و تصاويري كه غالباً بوي خشونت، قتل، قمه زني، تروريسم و كلماتي از اين دست را دارند مواجه مي‌شويم.
دانشمند فقيد ادوارد سعيد در آخرين کتاب خود از سري مطالعات شرقي يعني پوشش خبري اسلام در غرب به نقل از يکي از جرايد غرب براي اذعان به کج فهمي غربيان از تشيع مي نويسد: «هرجا شيعيان وجود داشته باشند درد سر وجود خواهد داشت»[۱۳۰] و يا به نقل از کانال CBS در يکي از برنامه هاي شبانگاهي خود محرم را جشن معارضه حضرت محمد• با رهبران جهان معرفي مي کند که مسلمانان شيعي برپا مي‌كنند و از مراسم عزاداري شيعيان به عنوان يک اجتماع براي شکنجه و آزار خودشان ياد ميشود.[۱۳۱]
با اين وضع نبايد انتظار داشت که نوشتن تعدادي کتاب و مقاله در خصوص تشيع و در مورد حادثه عاشورا در مراکز علمي و شخصيتهاي دانشگاهي غرب در مقابل انبوه اين اخبار و مقالات گمراه کننده، راه به جايي ببرند. از سوي ديگر حتي آثار علمي نيز- همان‌گونه که گذشت- نبايد با نگاه تأييد کامل نگريسته شوند، چه اينکه نواقص، کاستي‌ها و محدوديت هايي که شيعه پژوهان غربي با آن مواجه هستند نيز قابل توجه است.
نکته قابل ذکر ديگر اينکه با مطالعه کتب و مقالات منتشر شده شيعه پژوهان غربي گاه به نظر مي‌رسد نتايج حاصل از مطالعات اين دسته از محققان با آنچه در واقعيت امر وجود دارد متفاوت است. اين امر در برخي موارد باعث رنجش خاطر شيعيان گرديده و به تحقيقات مستشرقان نگاه بدبينانه‌اي پيدا مي‌كنند؛ اما نبايد از انصاف دور شد که در بسياري موارد شيوه تحقيق ايشان علمي و پژوهشي است، به طوري که پس از مطالعه يک مقاله يا يک کتاب اين شيعه پژوهان غربي، آنچه در مرحله اول باعث شگفتي ما ميشود استفاده از حجم بزرگي از منابعي است که گاه حتي دسترسي آنها در کشور ايران به عنوان تنها کشور شيعي مطرح دنيا براي يک پژوهشگر به صورت رؤيايي شيرين است.
نکته ديگري که از مطالعه تحقيقات صورت گرفته به دست مي‌آيد شيوه تحقيق مينياتوري و جزء به جزء در مورد هر موضوع مورد بحث مي‌باشد، به طوري که گاه احساس مي‌کنيم در حال خواندن مقاله‌اي دايرة المعارفي هستيم برعکس شيوه بسياري از تحقيقات که به کلي گويي و نتيجه گيري‌هاي قطعي و عدم تکيه بر منابع کافي تأکيد دارد.
شايان ذکر است كه به نظر مي‌رسد گرچه شيوه و روش تحقيق شيعه پژوهان غربي غالباً با رعايت سبک و سياق علمي انجام مي‌پذيرد، اما گاه به دليل ناديده گرفتن شرايط و حوادث سياسي و اجتماعي شيعه و عدم آشنايي با چند مبناي مهم اعتقادي شيعه مانند مسئله تقيه و نيز عدم توجه به مقتضيات برخي از ادوار تشيع، در نتيجه‌گيري تحقيقات خود دچار اشتباه شده و به بيراهه رفته‌اند.[۱۳۲]
* کارشناس ارشد تاريخ تشيع
----------------------------------------------------
پي نوشتها
۱] - براي مثال رك: المصطفي، شيبي، الصلة بين التصوف و التشيع (بيروت، دارالاندلس، ۱۹۸۲م)، ج۱، ص۲۳ و احمد، وائلي، هوية التشيع (بيروت، دارالصفوه، ۱۹۹۴م)، ص۲۵ و ۲۶ و احمد محمود صبحي، نظرية الامامة لدي الشيعة الاثني عشرية (بيروت: دارالنهضة العربية، ۱۴۱۱ ق). ص۴۷ -۴۹. در اين اثر از اشترومان، ويل دورانت به عنوان صاحبان چنين ديدگاهي ياد شده است.
۲]- Shi'ite Studies.
۳] - محسن الويري، مطالعات اسلامي در غرب (تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۱)، ص ۲۲؛ و نيز رك: عباس احمدوند، گزارشي کوتاه از چاپ و نشر قرآن کريم در غرب، آينه پژوهش، مرداد و شهريور ۱۳۸۰، ش ۶۹، مقدمه.
۴] - مرتضي اسعدي، مطالعات اسلامي در غرب انگليسي زبان (تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۱)، ص ۲۵؛ الويري، همان، ص ۲۳.
۵] - همان، ص۳۸؛ عباس احمدوند، همان، مقدمه.
۶] - اسعدي، پيشين، ص۱.
۷] - براي آشنايي بيشتر با اين مبحث رك: غلام احياء حسيني، شيعه پژوهي و شيعه پژوهان انگليسي زبان (قم، انتشارات موسسه شيعه شناسي، ۱۳۸۷).
۸]- peter the venerable.
۹]- cluniac corpus.
۱۰] - رك: ريچارد سي مارتين، «پيشينه مطالعات اسلامي در غرب»، ترجمه سيد حسن اسلامي، آينه پژوهش، ش ۵۴، بهمن ۱۳۷۷، ص۲۵.
۱۱] - ارزينه لالاني، نخستين انديشه‌‌هاي شيعي تعاليم امام باقر(علیه السلام)، ترجمه فريدون بدره‌اي (تهران، نشر فروزان روز، ۱۳۸۱) ص۷.
۱۲] - همان، ص۸.
۱۳] - رك: محسن الويري، «نقد نظريهاي در پيدايش شيعة اثني عشري»، فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق، ش۲.
۱۴] - عبدالجواد فلاطوري، «تحقيق عقايد و علوم شيعي»، يادنامه علامة اميني، به اهتمام سيد جعفر شهيدي و محمدرضا حکيمي (تهران، شرکت سهامي انتشار، ۱۳۵۲) ص ۴۳۷.
۱۵]- Yule, Henry (Ed.), The Travels of Marco Polo, Dover Publications, (New York, ۱۹۸۳).
۱۶] - رک: علي اصغر حكمت، اسلام از نظرگاه دانشمندان غرب (تهران، انتشارات امير کبير، ۱۳۵۷) ص ۱۹۹-۲۰۱.
۱۷]-Rodolph Strouthmann.
۱۸] - رادولف اشتروتمان دانشمند آلمانى به سبب تحقيق درباره زيديه و اسماعيليه بسيار مشهور شد با آثاري مانند رسائل و اشعار زيد بن علي، شيعه و زيديه. در زمينه اماميه مهمترين دستاورد وى كتاب دوازده اماميان است كه در آن انديشه شيعيان را مطرح نموده است. او همچنين مقالات متعددى درباره عقايد شيعه نگاشت كه در ويرايش نخست دايرة المعارف اسلام آمده است. (رك: محسن الويري، پيشين، ص۱۳۸).
۱۹]- Louis Massignon.
۲۰] - در ۲۵ ژوئيه ۱۸۸۳ در يکي از نواحي پاريس به دنيا آمد. در ۱۹۰۰ ديپلم ادبيات و فلسفه و در ۱۹۰۱ ديپلم رياضي و يک سال بعد ليسانس ادبيات خود را دريافت نمود. در سال ۱۹۰۴ ديپلم تحقيقات عالي خود را از سوربن اخذ کرد و در ۱۹۰۶ نيز مدرک زبان عربي خود را از مدرسه ملي زبان‌هاي شرقي گرفت و در همان سال اولين تحقيق خود را در باب شرق‌شناسي در مورد مراکش در ۳۰۵ صفحه انجام داد. در سال‌هاي ۱۹۰۷ و ۱۹۰۸ در سفري که به عراق داشت با تشيع آشنا شد و در طول زندگي خويش در کنار علاقه‌اش به تصوف و به خصوص حلاج، به نگارش تحقيقاتي درباره مذهب شيعه پرداخت؛ از آن جمله مي‌توان به‌اين موارد اشاره کرد: مقالات «نصيريه» و «فهرست منابع درباره نصيريه» در دايرة المعارف اسلام، «فهرست منابع قرامطه»، «اصول شيعي خانواده بني فرات»، «حضرت فاطمه (س) و جايگاه او در ميان شيعه» و «مباهله در مدينه» و نوشتاري با عنوان «سلمان پاک و شکوفه‌‌هاي معنويت اسلام در‌ايران». (براي آشنايي بيشتر با او رک: عبدالرحمان بدوي، فرهنگ کامل خاورشناسان، ترجمه شکرالله خاکرند، دفتر تبليغات اسلامي قم).
۲۱]- Henry Corbin.
۲۲] - ارزينه لالاني، پيشين، ص ۷.
۲۳]- D.M.Donaldson.
۲۴] - بنابر اطلاعاتي كه در وب‌سايت دانشگاه زنجان موجود است كتاب مذهب شيعه از دونالدسون از سوي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي با ترجمه عباس احمدوند در دست چاپ مي باشد. http://www.znu.ir
۲۵] - در‌اين اعلاميه جالب توجه آمده است: «تصوير کهنهاي که از اسلام به ما رسيده است و بر اثر خرافات و تهمت‌ها تغيير صورت يافته و خود مسيحيان اين تصوير را از اسلام براي خويش برساختهاند بايد طرد شود، و غرب تحت تربيت مسيحي بايد به بي عدالتي‌هايي که در گذشته نسبت به مسلمانان مرتکب شده، اعتراف کند». (عباس احمدوند، گذري بر مطالعات شيعي در غرب، مقدمه، ص۵).
۲۶] - ارزينه لالاني، پيشين، ص ۸.
۲۷] - زابينه شميتکه، انديشه‌‌هاي کلامي علامه حلي، (مشهد،آستان قدس، ۱۳۷۸)، ص۱۵.
۲۸] - رک: مركز اسناد انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان (تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، ۱۳۷۸).
۲۹]- The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic world, Vol ۲, PP. ۱۵۰-۱۵۱.
۳۰]- Tabari, Muhammad ibn Jarir, The history of al-Tabari: vol.۱۹, The Caliphate of Yazid bn Muawiyah, L.K.A. Howard, Albany, Newyork, ۱۹۹۰.
۳۱] - رك: دوايت، م. دونالدسن« كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش ۱۹.
۳۲] در معرفي برخي شرق شناسان وامدار اين منبع هستيم. عبدالحسين حاجي ابوالحسني، محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش ۶۳ و ۶۴.
۳۳] - براي زندگي نامه و آثار وي نك: ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان، (تهران: انتشارات سحاب، بيتا) ص۳۳۳.
۳۴] "Der Tod des Husein ben Ali und die Rache" ,AGGW, ۱۸۸۳, SIV-VI.
۳۵] - فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي: التدوين التاريخي، تعريب محمود فهمي حجازي، (رياض، بينا، ۱۴۰۳) ص۱۲۸.
۳۶] - عنوان اصلي اثر Islam in Murgen und Abemdian است كه آخرين چاپ آن مربوط به ۱۹۸۵ در برلين است. ماجراي حسين بن علي(علیه السلام) در جلد اول اين چاپ آمده است.
۳۷]- Julius Wellhausen.
۳۸]- Gottengen.
۳۹]- Die Religios – Politischen Opoositions Partein Im Alten Islam, In Abhhand lungen Der Kgl, Berlin, ۱۹۰۱.
۴۰] - اين اثر را محمود افتخار زاده با عنوان تاريخ سياسي صدر اسلام: شيعه و خوارج (تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، ۱۳۷۵) ترجمه و منتشر كرده است.
۴۱]- Das Araabish Reich und sein stars, Berlin,۱۹۰۲.
۴۲] - براي زندگي نامه و آراي ولهاوزن و نيز نقدهايي درباره او ر ك: نجيب العقيقي، المستشرقون، (قاهره، دارالمعارف، بيتا)، ص۷۲۴-۷۲۵ و نيز مقدمه محمود افتخار زاده بر كتاب تاريخ سياسي صدر اسلام.
۴۳]- Henry Lammens.
۴۴]- Fatima et les filles De Mahomet. (Scripta Pontificil Instituti Biblici).
۴۵] - رك: ترجمه عربي ويرايش نخستين دايرة المعارف اسلام: دائرة المعارف الاسلاميه، ج۷، ص ۴۲۹.
۴۶]- L.Veccia Vaglieri.
۴۷]- Le Califat de Yazid ler.
۴۸]- Dwight M.Donaldson.
۴۹] - ترجمه و نقد كتاب مذهب شيعه از دونالدسون، پايان نامه دكتري عباس احمدوند در رشته تاريخ تمدن دانشگاه تهران بوده است.
۵۰] - رك: دوايت دونالدسن، «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش ۱۹.
۵۱]- Alesandro Bausani.
۵۲] - براي آشنايي بيشتررك: نصرالله نيك‌بين، فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور، ج۱، ص ۱۵۲-۱۵۸ و نيز مجله راهنماي كتاب، ش ۶، ۱۳۴۲.
۵۳]- Persia Religiusa, Milan, ۱۹۵۹.
۵۴]- Laura Veccia Vaglieri.
۵۵]- "Husayn b. Ali", The Encyclopedia of Islam.
۵۶]- Peter J. Chelkowski.
۵۷]- Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, ۱۹۷۹.
۵۸]- Chelkowski, Peter J. "From Karbala to New York City: Ta'ziyeh on the Move " TDR:The Drama Review- Volume۴۹, Number۴ (T۱۸۸), Winter ۲۰۰۵, pp. ۱۲-۱۴.
۵۹] - Chelkowski, P , Muharram in south Trinidad, Folia Orientalia, ۲۹, ۱۹۹۲-۱۹۹۳ pp.۵۵-۶۴.
۶۰]- "Ashura" by Peter Chelkowski and "Karbala" by Abdulaziz Sacheden and Muharram by Vernon James Schuble and Husayn Ibn Ali by M. Ayoub and "Taziyah" by Chelkowski in the Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork ۱۹۹۵.
۶۱]- David Pinault.
۶۲] - Religious Studies Department, Santa Clara University: http://www-relg-studies.scu.edu/index.html.
۶۳]- Horse of Karbala: Studies in South Asian Muslim Devotionalism.. Martin's Press, ۲۰۰۰.
۶۴]- The Shiites: Ritual and Popular Piety in a Muslim Community. New York: St. Martin's Press, ۱۹۹۲.
۶۵]- "The Day of the Lion: Lamentation Rituals and Shia Identity in Ladakh." Ladakh Studies ۱۲ (۱۹۹۹) ۲۱-۳۰.
۶۶]- "Shi'ism in South Asia" ,The Muslim World ۸۷ (۱۹۹۷) ۲۳۵-۵۷.
۶۷]- "Shi'a Muslim Men's Associations and the Celebration of Muharram in Hyderabad, India" ,Journal of South Asian and Middle Eastern Studies ۱۶ (۱۹۹۲) ۳۸-۶۲.
۶۸]- "Self- Mortification Rituals in the Shi'i and Christian Traditions" ,In The Shiite Heritage: Essays in Classical and Modern Traditions (ed. Lynda Clarke; New York: Global Publications / Binghamton University, ۲۰۰۱) ۳۷۵-۸۸.
۶۹]- "Muslim-Buddhist Relations in a Ritual Context: An Analysis of the Muharram Procession in Leh Township, Ladakh.".
۷۰]- "Zaynab bint 'Ali and the Place of the Women of the Households of the First Imams in Shiite Devotional Literature" ,In Women in the Medieval Islamic World (ed. Gavin Hambly; New York: St. Martin's Press, ۱۹۹۸) ۶۹-۹۸.
۷۱]- "Emotion and Art form in Contemporary Shia Muslim Ritual" ,Paper presented at the Conference on Emotion and Religious Discourse, Santa Clara University, May ۱۹۹۸.
۷۲]- "Shia-Sunni Relations: Possibilities of Reconciliation" ,Paper presented at the American Institute of Pakistan Studies, Islamabad, Pakistan, March ۲۰۰۲.
۷۳]- "'We Are the Moths of Husain': Chapbook -Poems and the Performance of Muharram Rituals among Three Shia Men's Associations of Hyderabad, India" ,Paper presented at the ۲۳rd Annual Conference on South Asia, University of Wisconsin-Madison, November ۱۹۹۴.
۷۴]- "Shiite Lamentation Liturgies of Modern India and Christian Penitential Guilds of Fourteenth-Century Italy and Germany: A Comparative Analysis" ,Paper presented at the International Conference on Shi'i Islam, Philadelphia, PA, September ۱۹۹۳.
۷۵]- Kamran Aghaie. Email: kamrana@mail.utexas.edu
۷۶]- Center for Middle Eastern studies, University of Texas.
۷۷]- Husayn and Zaynab: Models for Social and Political Movements in Modern Iran, Thesis, ۱۹۹۹.
۷۸]- The Women of Karbala: The Gender Dynamics of Ritual Performances and Symbolic Discourses of Modern Shi'i Islam. (Austin: University of Texas Press, Nov. ۲۰۰۵) .
۷۹]- The Martyrs of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran. (Seattle: University of Washington Press, October ۲۰۰۴).
۸۰]- Dr. Mahmoud Mustafa Ayoub. Email: mayoub@temple.edu
۸۱] - پرفسور شيميل خود تحقيقي با موضوع «كربلا و امام حسين(علیه السلام) در زبان فارسي و ادبيات مسلمانان هند» دارند:
Annemarie Schimmel, Karbala and the Imam Husayn in Persian and Indo-Muslim literature, -Harvard University-Al-Serat, Vol XII ۱۹۸۶.
۸۲]- Annemarie Schimmel, advisor,-Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of ‘Ashura’ in Twelver Shi’ism, ۱۹۷۵.
۸۳]- "Marathi and the Shi’i Ethos", Alserat ۶ (۱۹۸۰): ۲۲-۲۹.
۸۴]- "Excellences of Imam Husayn in Sunni Hadith Tradition," in Imam Husayn in Muslim Tradition. London: Routledge and Keagan Paul, ۱۹۸۶, pp. ۵۸-۷۰
۸۵]- "Martyrdom in Christianity and Islam." In Religious Resurgence: Contemporary Cases in Islam, Christianity, and Judaism, eds. R. T Antoun and Mary E. Hegland, Syracuse, NY: Syracuse University Press, ۱۹۸۷, pp. ۶۷-۷۷
۸۶]- "Ashura’." In Encyclopedia of Religion, ed. M. Eliade
۸۷]- "Ashura’." In Encyclopedia Iranica, ed. Ihsan Yarshatar
۸۸]- Shiism: Doctorines, Thought and Spirituality.
۸۹] - ر. ك: انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان.
۹۰]- Stanley Brush, Husain, the Shiite Savior: an Analysis of the Muharram Commemoration , Thesis, ۱۹۵۱.
۹۱]- Thaiss, Gustav, Religious Symbolism and Social Change: The Drama of Husain, Dissertation, Washington University, ۱۹۷۳.
۹۲]-Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of ‘Ashura’ in Twelver Shi’ism, ۱۹۷۵.
۹۳]- Karbala in Context: a Study of Muharram in Lucknow India, Keith Guy Hjortshoj, Thesis, ۱۹۷۷.
۹۴]- Aghaie,K, Husayn and Zaynab: Models for Social and Political Movements in Modern Iran, Thesis, ۱۹۹۹.
۹۵]- Andrea Giacomuzzi, Ziyarat: Gender, Class, Marginalization and Religious Rituals in Shii Iran, Thesis, ۱۹۹۹.
۹۶]- Ali Hussain, A Developmental Analysis of Depiction of the Events in Karbala in Early Islamic History, Thesis, ۲۰۰۱.
۹۷]- Denis Nassif, The Cult of Martyrdom in Shiite Islam, Thesis, ۲۰۰۲.
۹۸]- Rahimi,,Babak, Between Carnival and Mourning: Muharram Rituals and the Emergence of the Early Modern Iranian Public Sphere in the Safavi Period, Florence, European University Institute, ۲۰۰۴.
۹۹]- Syed Akbar Hyder, Reliving Karbala: Martyrdom in South Asian Memory, Oxford University Press, ۲۰۰۶.
رك: اسعدي، پيشين، ص۱۶۰ به بعد.-[۱۰۰]
۱۰۱]- Chelkowski, Peter J. "From Karbala to New York City: Ta'ziyeh on the Move " TDR:The Drama Review- Volume۴۹, Number۴ (T۱۸۸), Winter ۲۰۰۵, pp. ۱۲-۱۴.
۱۰۲]- The Art and Material Culture of Iranian Shiism.
۱۰۳]- Standard bearers of Hussein, Women commemorating Karbala.
۱۰۴]- Dr. Juergen Wasim Frembgen (Museum of Ethnology , Munich).
۱۰۵]- The Horse of Imam Husain. Notes on the Iconography of Shiite Devotional Posters from Pakistan and North India.
۱۰۶]- Vernon Schuble, Berkeley, Karbala as Sacred Space among North American Shiite, University of California Press, ۱۹۹۵.
۱۰۷]- Schuble, V, Religious Performance in Contemporary Islam: Shi'i devotional Ritual in South Asia.
۱۰۸]- Fier, Louis, The Celebration of Ashura in Sunni Islam, Columbia,S,C, ۱۹۹۳.
۱۰۹]- Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, ۱۹۷۹.
۱۱۰] - اين اثر را داود حاتمي به فارسي ترجمه و با عنوان تعزيه هنر بومي پيشرو ايران منتشر كرد: (تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، ۱۳۶۷.
۱۱۱]- Mazzaoui, Michel M. Shi'ism and Ashura in south Lebanon, pp ۲۲۸-۳۷, in Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, ۱۹۷۹.
۱۱۲]- Baktash, Mayel, Ta'ziyeh and its Philosophy, pp ۹۵-۱۲, in, Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, ۱۹۷۹.
۱۱۳]- Peterson, Samuel, Ta`ziyeh: Ritual and Popular Beliefs in Iran, Ed, Milla Cozart Riggo, Hartford, Conn, Trinty College,۱۹۸۸.
۱۱۴]- G,E, Von Grunebaurn, Muhammadan Festivals, London, ۱۹۵۸.
۱۱۵]- Ettore Rossi and Alessio Bombaci, Elenco di drama Religiosi Persiani, , Vatican, ۱۹۶۱.
۱۱۶]- Kanazi, George, Some Notes on the Literary Output of Hussein ibn 'Ali. Zeitschrift der Morgenlandischen Gesellschaft, ۲۰۰۰.
۱۱۷]- Between Carnival and Mourning: Muharram Rituals and the Emergence of the Early Modern Iranian Public Sphere in the Safavi Period, Babak Rahimi, Florence, European University Institute, ۲۰۰۴.
۱۱۸]- Werner Inde, The Flagellation: Muharram and The Shiite Ulema, Der Islam, V۵۵, No۱, March ۱۹۷۸.
۱۱۹]- Glassen,E. Muharram-ceremonies (Azadari) in Istanbul at the end of the XIXth and the beginning of the XXth century, Paris: Institut Francais de Recherches en Iran & Institut Francais d'Etudes Anatoliennes, ۱۹۹۳, (Bibliotheque Iranienne, ۴۲; Varia Turcica, ۲۴) pp.۱۱۳-۱۲۹.
۱۲۰]- Calmard, J. Muharram ceremonies and diplomacy (a preliminary study), Qajar Iran: political, social and cultural change ۱۸۰۰-۱۹۲۵. Ed. E.Bosworth & C.Hillenbrand, Edinburgh: Edinburgh University Press,۱۹۸۳ pp.۲۱۳-۲۲۸.
۱۲۱]- Bogdanov, L. Muharram in Persia. (Some notes on its mysteries and ceremonies), Visva-Bharati Quarterly ۱ (۱۹۲۳-۴) pp.۱۱۸-۱۲۷.
۱۲۲]- Clarke, L, Elegy (Marthiya) on Husayn: Arabic and Persian, University of Toronto. Al-Serat, Vol XII ۱۹۸۶.
۱۲۳]- Thaiss, Gustav, Unity and Discord: The symbol of Husayn in Iran, In Iranian Civilization and culture: Essays in Honor of the ۲۵۰۰th Anniversary of the founding of the Persian Empire, edited by Charles J. Adams, ۱۱۱-۲۰. Montreal: McGill University,۱۹۷۳.
۱۲۴]- Hegland, Mary, Elaine, Two Images of Husain: Accommodation and Revolution in an Iranian Village, In Religion and politics in Iran Edited by Nikki R.Keddie, ۲۱۸-۳۵. NewHaven,conn:Yale University Press,۱۹۸۳.
۱۲۵] -Shiism: Doctorines, Thought and Spirituality. NYU Press,۱۹۸۸.
۱۲۶]- Ashura by Peter Chelkowski and Karbala by Abdulaziz Sacheden and Muharram by Vernon James Schuble and Husayn Ibn Ali by M. Ayoub and Taziyah by Chelkowski in the Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork ۱۹۹۵.
۱۲۷] - براي مثال به سوء استفاده اين سايت اسرائيلي از تصاوير مراسم قمه زني رجوع كنيد: www.israeluniverse.com/headlines-mar۰۴.html
۱۲۸] - ادوارد سعيد، پوشش خبري اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحيم گواهي، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ۱۳۷۸)، ص۵.
۱۲۹] - همان، ص ۲۶.
۱۳۰] - همان، ص۶۹.
۱۳۱] - همان، ص ۱۷۱.
۱۳۲] - به طور مثال رک: محسن الويري، نقد نظريهاي در پيدايش شيعة اثني عشري، و قاسم جوادي، نقد کتاب دوره شکل گيري فقه شيعه: گفتمان حديث بين قم و بغداد از دکتر نيومن (چاپ نشده).
فهرست منابع
الف) منابع فارسي
کتاب
- الويري، محسن، مطالعات اسلامي در غرب، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۱.
- اسعدي،مرتضي، مطالعات اسلامي‌در غرب انگليسي زبان، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۱.
- بدوي، عبدالرحمان، فرهنگ کامل خاورشناسان، قم، دفتر تبليغات اسلامي، بيتا.
- حسيني، غلام احيا، شيعه پژوهي و شيعه پژوهان انگليسي زبان، قم، انتشارات موسسه شيعه شناسي، ۱۳۸۷.
- سعيد، ادوارد، پوشش خبري اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحيم گواهي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ۱۳۷۸.
- سحاب، ابوالقاسم، فرهنگ خاورشناسان، شرح حال و خدمات دانشمندان ايران شناس و مستشرقين، تهران، انتشارات سحاب، ۱۳۵۶.
- شميتکه، زابينه، انديشه‌‌هاي کلامي علامه حلي، مشهد، آستان قدس، ۱۳۷۸.
- الشيبي، كامل مصطفي، الصلة بين التصوف و التشيع، بيروت، دارالاندلس، ۱۹۸۲م.
- العقيقي، نجيب، المستشرقون، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۸۱ م، جلد ۳.
- فلاطوري، عبدالجواد، «تحقيق عقايد و علوم شيعي»، يادنامه علامة اميني، به اهتمام سيد جعفر شهيدي و محمدرضا حکيمي، ص ۴۳۷، تهران، شرکت سهامي انتشار، ۱۳۵۲.
- فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي، في التدوين التاريخي، تعريب محمود فهمي حجازي، رياض، ]بينا[، ۱۴۰۳ ق.
- لالاني، ارزينه، نخستين انديشه‌‌هاي شيعي: تعاليم امام باقر(علیه السلام)، تهران، نشر فروزان روز، ۱۳۸۱.
- مادلونگ، ويلفرد، جانشيني حضرت محمد •، ترجمه احمد نمايي و ديگران، مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي، ۱۳۷۷.
- وائلي، احمد، هوية التشيع، بيروت، دارالصفوه، ۱۹۹۴م.
- __________، تعزيه هنر بومي‌پيشرو ايران، ترجمه داود حاتمي، تهران، انتشارات علمي‌و فرهنگي، ۱۳۶۷.
- ولهاوزن، يوليوس، تاريخ سياسي صدر اسلام، شيعه و خوارج، تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، ۱۳۷۵.
- __________، اسلام از نظرگاه انديشمندان غرب، ترجمه و حواشي علي اصغر حکمت، تهران، انتشارات اميرکبير، ۱۳۵۷.
- __________، فرهنگ خاورشناسان، تأليف گروه مولفان و مترجمان، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، ۱۳۷۶.
- مركز اسناد انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، ۱۳۷۸.
مقالات:
- احمدوند، عباس، «گذري بر مطالعات شيعي در غرب»، مجله مقالات و بررسيها، دفتر ۶۳، انتشارات دانشکده الهيات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.
- احمدوند، «گزارشي کوتاه از چاپ و نشر قرآن کريم در غرب»، آينه پژوهش، مرداد و شهريور ۱۳۸۰، شماره ۶۹.
- الويري، محسن، «نقد نظريهاي در پيدايش شيعة اثني عشري»، فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، ش۲.
- الويري، محسن، «ايران شناسي: تعامل و تفاوت رويکردها با اسلام شناسي و شرق شناسي»، خلاصه مقالات نخستين همايش ملي ايران شناسي، تهران، دايره سبز، ۱۳۸۱.
- «اماميه از منظر غربيان» سايت الشيعه:
http:// www. Al- shia.com/html/far/khavar/maqalat/emameeh_qarb. htm.
- حاجي ابوالحسني، عبدالحسين و محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش ۶۳ و ۶۴.
- دونالدسن، دوايت، «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش ۱۹.
- ريچارد، سي مارتين، «تاريخچه مطالعات اسلامي در غرب»، ترجمه سيد حسن اسلامي، آينه پژوهش، ش۵۴، بهمن و اسفند ۱۳۷۷.
- عباسي، مهرداد و آقايي، سيد علي، «امامان شيعه در دايرة المعارف اسلام»، کتاب ماه دين، ش ۷۴-۷۵، آذر و دي ۱۳۸۲.
- کولبرگ، اتان، «مطالعات غرب در خصوص اسلام تشيع»، مجموعه مقالات کنفرانس «تشيع، مقاومت، انقلاب» مارتين كرامر، دانشگاه تل آويو، ۱۹۸۴.
- __________، «گزارش سلسله نشست‌‌هاي بنياد‌ايران شناسي»، روزنامه شرق، سال سوم، ش ۷۵۴، دوشنبه ۱۸ ارديبهشت ۱۳۸۵.
ب)منابع انگليسي
- The Formative Period of Twlever Shiism: Hadith as Discourse between Qom and Baghdad, Andrew Newman, Richmond, Curzon, ۲۰۰۰.
- The Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork ۱۹۹۵.
- Early Shi’I Thought: the Teachings of Imam Muhammad al-Bahir.NewYork, ۲۰۰۰.
- International Journal of Shi'i Studies (IJSS).
- Journal of Qur'anic Studies.
- The Journal of south Asian and Middle Eastern Studies.
- The International Society for Iranian Studies (ISIS).
- The London Middle East Institute (LMEI).
- The School of Oriental and African Studies, University of London.
- Center for Middle Eastern studies, University of Texas.
- The Institute of Advanced Studies of The Hebrew University of Jerusalem.
- Yule, Henry (Ed.), The Travels of Marco Polo, Dover Publications, New York, ۱۹۸۳.
- Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. Vol.LXIV Part ۲ ۲۰۰۱.
- Journal of Semitic Studies © ۲۰۰۳ by University of Manchester.
- Library and Archives Canadaکتابخانه و آرشيو ملي کانادا) ): http://www.collectionscanada.ca/index-e.html
ج) سايت‌هاي دانشگاه ها و مراکز اسلام شناسي و شيعه پژوهي
www.lancs.ac.uk. (دانشگاه لنکستر)
www.mmu.ac.uk دانشگاه منچستر)).
www.iis.ac.uk ( .(مؤسسه مطالعات اسماعيلي
www.bristol.ac.uk. (دانشگاه بريستول)
www.princeton.edu ((دانشگاه پرينستون.
www.yale.edu(.(دانشگاه ييل
www.anu.edu.au (دانشگاه ملي استراليا).
www.unimelb.edu.au دانشگاه ملبورن)).
www.biu.ac.il (دانشگاه بار‌ايلان).
www.haifa.ac.il (دانشگاه حيفا).
www.ol.huji.ac.il ((دانشگاه عبري اورشليم (بيت المقدس).
www.sheffield.ac.uk (دانشگاه شفيلد).
www.soas.ac.uk (دانشگاه لندن (مدرسه مطالعات آسيايي و آفريقايي (سوآس ).
www.leeds.ac.uk دانشگاه ليدز)).
www.cam.ac.uk (دانشگاه کمبريج).
www.gla.ac.uk دانشگاه گلاسکو)).
www.nottingham.ac.uk (دانشگاه ناتينگهام).
www.asu.edu (دانشگاه آريزونا).
www.osu.edu دانشگاه اوهايو)).
http://mec.sas.upenn.edu/ (دانشگاه پنسيلوانيا (مرکز مطالعات شرقي)).
www.artsci.villanova.edu دانشگاه ويلانوا (ايالت پنسيلوانيا))/).
www.ucla.edu (دانشگاه کاليفرنيا- لوس آنجلس).
www.harvard.edu (.دانشگاه هاروارد)
www.ysu.edu (دانشگاه يانگزتاون).
www.iranheritage.org (بنياد ميراث‌ايران).
www.iranianstudies.net (( مرکز مطالعات‌ايراني.
www.belmont.edu/ دانشگاه بلومنت)).
http://uts.cc.utexas.edu/ (مرکز مطالعات شرقي دانشگاه تگزاس).
http://www.brill.nl/ (انتشارات بريل – ليدن هلند).
www.concordia.ca دانشگاه کنکورديا)).
http://www.al-islam.org/encyclopedia/index.html.(دائرة المعارف‌اينترنتي شيعه).
http://lem.vjf.cnrs.fr/fichecerl/Amir_Moezzi.html.
