کد مطلب : ۵۴۵۷
بررسی دو قلوهای مطبوعاتی ایران در گذر تاریخ
با تکیه بر بازنمایی تاثیر مناسک عاشورایی بر پیامدهای اجتماعی
این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است. «امام خمینی (ره)»
مبدأ مهم شكل گيري انقلاب اسلامي، روز 12 محرم 1383ه.ق بود كه « 15 خرداد» نام گرفتY روز پانزده خرداد 1342 هجری شمسی نه از آن جهت كه 15 خرداد بود بلكه چون 12 محرم بود، سرآغاز انقلاب اسلامي گرديد و همچنين در سال 1357 که انقلاب اسلامي به آستانه پيروزي رسيد، اين پيروزي به سبب چهار راهپيمايي ميليوني مردم ايران اسلامي بود.
چهار راهپيمايي كه سرنوشت انقلاب اسلامي را رقم زد، عبارت بود از تاسوعا، عاشورا، اربعين و بيست و هشتم صفر. جمعيت اين چهار راهپيمايي در سراسر ايران اسلامي، به ميليونها رسيد و ايران يكپارچه قيام كرد.
بنابراين از نظر زمان مناسك و مراسم سوگ نهضت كربلا بود كه شروع و ختم انقلاب اسلامي را شكل داد. از سوي ديگر آنچه كه اعلاميه ها و سخنراني هاي حضرت امام راحل(ره) را پر محتوا مي كرد، استمداد از خطبه هاي پرشور سالار شهيدان بود.( آقاجانزاده گروي، حميد:1386)
شعارهایی چون «نهضت ما حسینی است، رهبر ما خمینی است» حاکی از درآمیختگی احساسات مذهبی و عاشورایی، با تبعیت از رهبری برای مقابله با شمر زمان است.
در گزارش حاضر با توجه به اینکه روزنامه ها یکی از وسایل ارتباط جمعی هستند و با بررسی آنها می توان به گفتمان های مطرح در زمان انتشار آنها در جامعه پی برد، برآنیم که به بررسی دو روزنامه مهم پایتخت (کیهان و اطلاعات)، در برخی از دوره های تاریخی بپردازیم.
از آنجا که بررسی تمام مطالب آنها کار دشوار و زمان بری است، تنها به بررسی مطالب مذهبی مرتبط به امام حسین(ع) در ماه های محرم و صفر و بررسی رابطه مطالب مذهبی با پیامدهای اجتماعی منعکس شده در آینه مطبوعات فوق می پردازیم تا دریابیم که آیا آیین های مذهبی به ویژه آیین های سوگواری برای امام حسین(ع)، توانسته است منجر به حرکتی اجتماعی و یا سیاسی شود و یا خیر؟ و روزنامه های فوق چه مفاهیم نهفته در قیام عاشورا را در هر برهه زمانی مورد استفاده قرار داده اند.
در ابتدا با مروری تاریخی به حوادث سالهای 1357 که مصادف با پیروزی انقلاب اسلامی است و سال 1368 که با فوت رهبر کبیر انقلاب، حضرت آیت الله خمینی(ره) ،پایان جنگ و تغییرات سیاسی پرداخته، و در پایان بااستفاده از فن تحلیل محتوا نتایج تحلیل مطالب منشر شده در سالهای فوق در روزنامه های کیهان و اطلاعات آورده خواهد شد.
غول های مطبوعاتی ایرانی چه زمانی زاده شدند؟
برزین با بررسی مطبوعات سالهای بین 1343 تا 1353 بیان داشته است که در تهران 19 روزنامه، 27 هفته نامه، 26 مجله هفتگی، یک مجله دو شماره در هفته، 27 هفته نامه، 86 ماهنامه و در نهایت 5 سالنامه منتشر شده است.
در این دهه مطبوعات صبح تهران با یک استثناء کوچک، سرباخته دولت و بهترین وسیله به ثبت رساندن برنامه و اقدامات آن بودند. تیراژ آنها به سختی به 5000 نسخه می رسیده است و در ادارات و میان کارمندان توزیع می شده است چنانکه آگهی های دولتی ضامن بقای آنها بوده اند.
ازمیان روزنامه های بامداد تهران 5 روزنامه هستند که توانستند مخاطب پیدا کنند؛ به ترتیب آیندگان، فرمان، کیهان اینترنشنال، مردم و ندای ایران نوین نام دارند.مقدمه شروع آیندگان با ولوله در دو روزنامه بزرگ عصر همراه بود. به طوری که بسیاری از مطبوعات تهران، هیات تحریری خود را قوی کردند، به تعداد صفحات افزودند و به صفحه آرایی توجهی بیشتر نشان دادند. (برزین،1354:33)
روزنامه عصر بیش از روزنامه صبح، خوانده می شود. از روزنامه های عصر تهران کیهان و اطلاعات شهرت، تیراژ و اعتبار بالایی دارند و دو غول روزنامه ای نه تنها پایتخت بلکه کل ایران محسوب می شدند.
علاوه بر روزنامه اصلی، این دو ، نشریات وابسته نیز داشتند. برای مثال اطلاعات 10 نشریه دیگر نیز منتشر می کرد و موسسه کیهان نیز 8 نشریه علاوه بر روزنامه کیهان منتشر می کرد؛ طیف های مخاطب وسیع را برای خود تعریف کرده بودند و نشریاتی برای کودکان، زنان، جوانان، ورزشکاران، انگلیسی و فرانسوی زبانان در نظر گرفته بودند.
نخستین شماره روزنامه کیهان عصر روز ششم خرداد 1321 در تهران و در تیراژ دو هزار نسخه در چهار صفحه و با قیمت 5/1 ریال انتشار یافت؛ از سال 1328 به بعد تعداد صفحات کیهان به شش و هشت صفحه افزایش یافت.
تعداد کارکنان این روزنامه در ابتدای کار پانزده نفر بودند و در سال 1355 این روزنامه 1500 نفر روزنامه نگار، کارمند و کارگر را در خود مشغول کرده بود.(میردامادی، سراج الدین:2006)
روزنامه اطلاعات عصر روز يكشنبه ۱۹ تير ۱۳۰۵ در تهران پا به عرصه وجود گذاشت؛ شوراى عالى معارف پانزدهم تير ماه همان سال امتياز اين روزنامه را به مديريت عباس مسعودى صادر كرده بود.
مسعودى در آن هنگام عضو «مركز اطلاعات ايران» بود و در نخستين شماره روزنامه نيز نام همين مركز به عنوان ناشر آمده است؛ تشكيل اين مركز تلاشى ناكام براى ايجاد يك خبرگزارى بين المللى بود و انتشار روزنامه اطلاعات در واقع كوششى براى فراموش كردن شكست در رسيدن به اين هدف تلقى مى شد.
دست اندركاران آن روز مركز اطلاعات ايران، خود نمى دانستند با اين تصميم ماندگارترين نشريه ايرانى را بنيان مى گذارند.(پارسانژاد، امید:1383)
از عوامل موثر در دست یابی این دو روزنامه به موفقیت از دید مسعود برزین که خود نیز روزنامه نگاری در آن زمان بوده است می توان پشتکار عباس مسعودی، روش استاد مآب مصباح زاده، کوشش و پیگیری تحریریه نام برد.
سایر مطبوعات دیگر تنها به یک مدیر مسئول و چند نویسنده ختم می شدند در حالیکه این دو روزنامه عصر تهران بخش های مختلف به همراه مترجمان و خبرنگاران داشتند و به عنوان یکی از منابع اصلی خبری روزنامه های صبح تهران محسوب می شدند.
اطلاعات در اواسط نیمه دوم سال 1350 دو سردبیر صبح وشب برای خود تعریف کرد و صفحات داخلی را یک سردبیر و صفحات خارجی به سردبیر دیگری واگذار شد. در کیهان دو سردبیر حضور داشتند یکی سردبیر کلی(اصلی) بود و دیگری به عنوان معاونت همکاری می کرد.
برزین درباره مقایسه تعداد نشریات مذهبی در مقایسه دهه 40 و 50 معتقد است که عواملی چون بالا رفتن سطح معلومات نویسندگان نشریات مذهبی، وجود وسایل ارتباط جمعی چون تلویزیون، رادیو و فیلم و افزایش سطح اطلاعات عمومی، تحولات آرامی را در نشریات مذهبی در این دهه به وجود آورده است.
علاوه بر بحث های مناسبتی، نشریه های مذهبی تخصصی نیز انتشار یافتند. می توان به نشریه معارف اسلامی وابسته به سازمان اوقاف و نشریه گروه تحقیقاتی دانشکده الهیات و معارف اسلامی با نام مقالات و بررسی ها اشاره کرد.
سانسور: مطبوعات در زیر چکمه نظامیان
افزایش اعتصابات، نارضایتی ها، درگیری با ساواک از اتفاقات روزمره اواخر سالهای 56 و 57 است که تعویض تند تند کابینه را به طور علنی در پی دارد. در 27 اسفند 56 به دلیل سانسو رحاکم بر مطبوعات نامه ای سرگشاده به امضاء 90 تن تقدیم جمشید آموزگار شد.
به دلیل بی نتیجه ماندن این نامه، نامه ای در تاریخ 2 اردی بهشت 57 خطاب به نخست وزیر نوشته شد که خشم داریوش همایون، وزیر وقت اطلاعت و جهانگردی را در پی داشت.
شاه آشکارا مطبوعات را « مرکز ضد رژیم» خواند و پس از این سخنرانی بر شمار ممنوع القلمان افزوده گشت. هر کابینه نیز در راس کار خود مقابله با مطبوعات را قرار می داد.
اعلام جرم «محمد علی سفری» مدیر سندیکای نویسندگان و خبرنگاران علیه داریوش همایون وزیر وقت اطلاعات و جهانگردی در شهریور سال 57 تسلیم دادگستری شد. با روی کار آمدن شریف امامی، آشکارا نظامیان چکمه پوش را در هیات تحریریه روزنامه اطلاعات و کیهان مستقر کردند.
این امر خشم مطبوعاتیان را برانگیخت و در پی این حادثه این دو روزنامه اعتصاب کردند؛ پس از اعتصاب چهار روزه، بیانیه ای صادر شد. ازهاری به روی کار آمد که در اولین فرصت با مطبوعات برخورد کرد و اعتصاب کبیر مطبوعات را در پی داشت، که 62 روز به طول انجامید.
با سقوط ازهاری هیات مدیره سندیکای نویسندگان و خبرنگاران پایان پیروزمندانه اعتصاب را اعلام کرد.(16 دی ماه 1357)؛ 16 دی ماه خروج شاه از ایران نهضت انقلاب راوارد مرحله های پایانی کرد.
محرم و صفر سال 1357 نیز مصادف با دی و بهمن ماه است که روزنامه های مورد بررسی در اعتصاب به سر می برده اند و در نتیجه به چاپ نرسیده اند و پس از پایان این اعتصاب گشایش روزنامه ها، تیراژ بیشتر و رهایی از سانسور حکومتی را در پی داشته است به گونه ای که تیراژ اطلاعات به یک میلیون و 80 هزار رسید.
در سال 57 به قلم سید فردی قاسمی رخدادهای زیر حائز اهمیت هستند: آتش سوزی دفتر مجله هنر و معماری، ارائه لایحه پیشنهادی برای مطبوعات از سوی وزارت اطلاعات و جهانگردی، ارائه لایحه پیشنهادی برای مطبوعات به وسیله کابینه جمشید آموزگار، ارائه لایحه پیشنهادی برای مطبوعات توسط کابینه جعفر شریف امامی، ارسال نامه حدود 180 تن از روزنامه نگاران به مقامات مسئول برای آزادی قلم بر اساس قانون اساسی و رفع سانسور از مطبوعات، اعتراض جمعی از مطبوعات به اعمال فشار بر مطبوعات، اعلام جرم هیات مدیره سندیکای نویسندگان و خبرنگاران علیه داریوش همایون وزیر وقت اطلاعات و جهانگردی، انتشار بولتن اعتصاب، انتشار بیانیه ها و اطلاعیه های نویسندگان، خبرنگاران و عکاسان، انتشار 39 نشریه به زبان فارسی علیه دولت در خارج از کشور، تاسیس شورای اسلامی اتحادیه فروشندگان جراید داخلی کشور، تاسیس صندوق اعانه برای کمک به روزنامه نگاران اعتصابی، تخریب نمایندگی های مطبوعات در شهرستان ها، تشکیل انجمن اسلامی کیهان، تشکیل انجمن دفاع از آزادی مطبوعات، تشکیل شورای عالی کیهان، تشکیل شورای نظارت بر امور موسسه اطلاعات، تصویب آیین نامه روش تنظیم و نشر آگهی های وزارت دادگستری، تیراژ میلیونی و بی سابقه روزنامه ها، تیراندازی به صفوف خریداران روزنامه و شهادت 4 نفراز خوانندگان مطبوعات در حین خرید روزنامه، درگذشت عیسی صدیق، دستگیری روزنامه نگاران، رفع ممنوعیت از انتشار برخی از نشریاتی که قبلا تعطیل شده بودند، صدور اطلاعیه و نگارش مقاله به وسیله مطبوعاتیان برای انتشار مجدد نشریه های توقیف شده در زمان هویدا، صدور دستور ممیزی در مطبوعات از سوی وزارت اطلاعات و جهانگردی، گشایش مرکز خبرنگاران خارجی، مرخصی اجباری شماری از روزنامه نگاران، ممنوع القلم شدن شماری از روزنامه نگاران، ممنوعیت ورود کلیه نشریات غیر اخلاقی خارجی.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این دو روزنامه که به عنوان منتقدین نظام شاهنشاهی بودند با تغییر رویه مدیریتی و محتوایی مواجه شدند.
در سال 58 کیهان تغییر رویه ای را با اخراج جمعی از اعضای تحریریه به وجود آورد و بولتن شورای عالی کارکنان موسسه کیهان نیز انتشار یافت؛ در سال 59 سرپرست موسسه اطلاعات منصوب شد.
سال 64 ورود هفته نامه های ورزشی در ایران محسوب می شود؛ قانون مطبوعات نیز در این دوران تصویب شده و هم چنین شاهد برگزاری کلاس های آموزشی روزنامه نگاری از طرف موسسه کیهان هستیم. سال 66 نیز دوباره چنین کلاس هایی توسط کیهان برگزار می شود.
انقلابی درون انقلاب
در سال 68 سیاست ایران با تغییر اساسی مواجه است و گزافه نیست اگر این سال را انقلابی درونی در طی سالهای پس از انقلاب بنامیم. با پایان جنگ تحمیلی در اوایل سال 68، بزرگترین چالش این سال، فوت رهبر فقید انقلاب در خرداد ماه سال 1368 است.
جلسه مجلس خبرگان رهبری، پس از رحلت حضرت امام و به صورت اضطراری تشکیل شد؛ ابتدا بحث بر سر شورای رهبری بود که در این زمینه حضرت آیت الله خامنه ای و حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی با آن موافق بودند، ولی چون اکثریت با آن موافق نبودند این مسأله از دستور کار خارج شد و بحث رهبری آیت الله خامنه ای مطرح شد.
به این ترتیب پیش از به پایان رسیدن دوره دوم ریاست جمهوری حضرت آیت الله خامنه ای مسئولیت رهبری انقلاب را به دوش گرفتند و با غروب نمودن آفتاب عمر امام،خلف و شاگرد صالح او به انقلاب گرمی و روشنی بخشید. (عبدوس، حامد :1386)
تعویض پست های مهم مملکتی، اصلاح قانون اساسی، آغاز ریاست جمهوری حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی و اجرای طرح های سازندگی و شروع خصوصی سازی، بمباران شیمیایی حلبچه، تصویب آیین نامه صدور اجازه تاسیس انحلال و نظارت بر فعالیت وسایل ارتباط جمعی و نمایندگان وابسته به آنها، شروع به کار مرکز گسترش آموزش رسانه ها،بازگشایی حوزه معاونت مطبوعاتی و تبلیغاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از مسئله های مهم این سال تلقی می شوند.
در سال 1368 مطبوعات كشور جمعا حدود 180 عنوان بود كه بخش كوچكي از آنها خصوصي بودند. در سال 1371 مطبوعات به حدود پانصد عنوان رسيده بود و همين ميزان نيز مجوز مطبوعاتي صادر شده بود كه بخشي از آنها بعدها فعال شدند.
محرم و صفر سال 1368 ، مصادف با مرداد و شهریور ماه است که به فوت امام خمینی(ره) نزدیک است و بیشتر برنامه های مذهبی پیرامون حرم مطهر امام برگزار می شود.
نتایج بررسی مطبوعات
زبان مطبوعات:
در سالهای بررسی شده از لحاظ نگارش خبری، صفحه آرایی با نقصان های زیادی روبرو هستیم.
دو دلیل را می توان از دلایل اصلی عدم رعایت نگارش زبان خبری در دو سال 57 و 68 مطرح کرد.
1) پایین بودن نسبت تحصیلکرده های روزنامه نگاری در برابر روزنامه نگاران سنتی
2) عدم آشنایی و تسلط به روزنامه نگاری نوین
اگر به بحث زبان مطبوعات از آغاز تا شروع کار فرهنگستان ایران در سال های قبل از 1320 ، نگاهی بیاندازیم در میابیم که کم و بیش متاثر از نثر قاجار است؛ در فاصله بین 1320 تا 1332 حرکت اول در جهت تغییر زبان مطبوعات به وجود آمد. دهه 40 نیز با آغاز به کار روزنامه آیندگان برخی از واژه های نامانوس وارد زبان روزنامه نگاری شد.
نخستین فعالیت آموزش روزنامه نگاری به تاریخ 1317 در دانشکده حقوق دانشگاه تهران بازمی گردد که ادامه نیافت و در سال 1320 متوقف شد. به صورت آکادمیک در سال های 45-46 دوران لیسانس روزنامه نگاری در دانشگاه تهران برپا شد.
تا قبل از انقلاب شاهد برگزاری دوره های کوتاه مدت از طرف موسسه کیهان، موسسه اطلاعات و وزارت اطلاعات وجهانگردی هستیم؛ این نکته حائز اهمیت است که نسبت تحصیلکردگان این رشته در مقایسه به فعالان مطبوعاتی بسیار ناچیز بوده است.
زبان مطبوعات در زمان بررسی روزنامه های سالهای 57 و 68 نسبت به روزنامه نگاری نوین، بسیار پیش پا افتاده است و بسیاری از اصولی که در نگارش خبر باید لحاظ شود، از لحاظ زبان و قواعد خبرنویسی رعایت نشده است.
برای مثال گاه تیتر خبر جملات طولانی است و با حرف اضافه آغاز شده است. عدم استفاده از لید، عدم رعایت اندازه فونت در تمایز اخبار از یکدیگر به کرار در دو سال مورد بررسی دیده شد.
نتایج آماری:
در تحقیق فوق، جامعه آماری ما مطالب چاپ شده روزنامه کیهان و اطلاعات در ماه های محرم وصفر سالهای 57 و 68 است که تمام مطالب که به امام حسین(ع)، قیام آن حضرت، مناسک آیینی مرتبط است به عنوان واحد تحلیل ما تعیین شده اند.چ
باید چند نکته را لحاظ کرد؛ در سال 57 به دلیل عدم چاپ این دو روزنامه در دی ماه بسیاری از مطالب آن دوران که در روند انقلاب موثر بوده است، از دست داده ایم. و پس از پایان اعتصاب کبیر، روزنامه ها از بند سانسور آزاد شده اند و با قلم تیزتری می نویسند و اینکه از رسانه های حاکم در سال 57 ، علاوه بر روزنامه باید منبر را نیز باید محسوب کرد.
زیرا که بسیاری از گفتمان های اصلی جامعه به صورت زیرزمینی و از طریق حضور در مساجد و استفاده از نوارهای صوتی و اعلامیه ها رد و بدل می شده است.
در کل 91 مطلب با مشخصات فوق که 55 درصد از مطالب در روزنامه کیهان، و 45 درصد دیگر نیز در روزنامه کیهان کار شده بود، انتخاب شدند.
یکی از سوالات پرسش نامه برجسته سازی خبر و مطلب فوق را با توجه اندازه فونت، در کادر واقع شدن، تیتر یک صفحه خود بودن، مکان کار شده در صفحه سوال میکرد که نتایج نشان داد 66 درصد مطالب برجسته سازی نشده اند.
نوع مطلب کار شد با توجه به فراوانی نشان داد که قطعه ادبی(اعم از شعر، داستان، سخن بزرگان) با 41 درصد در صدر قرار دارد و به ترتیب، مقاله 13 %،خبر 7%، یاداشت5.5%، ستون آزاد 4.5 درصد و سرمقاله، طنز و گزارش در رتبه های بعدی واقع شده اند.
در مطالب فوق 61.5 درصد بدون تصویر و 23 درصد با گراف و 15.5 درصد نیز با تصویر بوده اند؛ بیشتر تصاویر نیز جمعیت عزادار را ترسیم کرده است و در سال 57 تصاویر مرتبط با راه پیمایی ها و تظاهرات علیه نظام شاهنشاهی است.
58درصد مطالب از مراسم مذهبی در مطلب نام برده اند و 42 درصد نيز اشاره مستقيمي به مراسم مذهبي نداشته اند.
سوگواری به طور عام با 15.5 درصد، نوحه و سخنرانی 13 درصد و زنجیر زنی با 8 درصد از بیشترین آیین های مذهبی اشاره شده هستند و در کل در 33 درصد نیز به هیچ آیینی اشاره نشده است و سایر موارد چون تعزیه، قمه زنی، علم کشی و نذری دادن با فراوانی 1 الی 4 تایی مواجه بوده اند.
در تحلیل محتوای معنای پنهان از 23 درصد از مطالب این گونه استنباط شد که به شمر زمان به صورت کنایه ای اشاره دارند، در صورتیکه در 77 درصد دیگر چنین برداشتی حاصل نشد و از این تعداد اشاره شده نیز 11 درصد به شمر داخلی، 11 درصد به شمر خارجی و 4 درصد به هردو شمر داخلی و خارجی اشاره کرده اند.
دشمن داخلی شامل شاه، منافقین بوده اند و دشمن خارجی اسراییل و امریکا را شامل می شده است؛ به موازات بیان شمر زمان، در 32 درصد از مطالب به حسين زمان اشاره شده و 68 درصد نيز به حسين زمان نپرداخته اند؛ حسین زمان اعم از امام خمینی، امام موسی صدر و حتی برخی از شهدا بوده اند.
در دو دوره فوق هیچ مطلبی با نام مستعار نیاورده شده است، 70 درصد مطالب با نام اعم از حقیقی یا حقوقی آمده است و 30 درصد دیگر نیز بدون نام است.
فضای حاکم بر مطلب به ترتیب ثبات طلب 45 درصد، خنثی 35 درصد و 20 درصد انتقادی بوده است.
سرآمد مفاهیم مرتبط با قیام عاشورا، شهادت و استقامت هر کدام با 8 درصد آمده اند. 59 درصد به پيروزي حق بر باطل اشاره داشته اند و 41 درصد نيز اشاره اي نداشته است.
یکی از اصلی ترین سوال های این تحقیق نشان دادن پیامد اجتماعی بودن مطلب فوق بوده است که در 60 درصد این گونه بود و 40 درصد دیگر پیامد اجتماعی پدیده مذهبی تلقی نمی شدند.
در تیپ شناسی این پیامد اجتماعی بسیج عمومی به سمت نظام حاکم 40 درصد، بسیج عمومی خلاف جهت نظام حاکم 14 درصد، صرف بیان پیامد اجتماعی 9 درصد و عدم اشاره به نوع پیامد اجتماعی 37 درصد مشخص شد.
اما باید در نظر گرفت که با دو نظام حکومتی متفاوت سر و کار داریم که بسیج عمومی خلاف جهت نظام حاکم در قبل از انقلاب دیده شد.
و در پایان این تحقیق نشان داد که در این دو برهه بررسی شده تنها در 22% موارد نشان از تاثیر مناسک آیینی و در کل عزاداری های محرم وصفر بر سیاست دارد.
منابع:
برزین، مسعود (1354)، مطبوعات ایران 1343-53، شرکت افست، تهران
قاسمی، سید فرید(1380)، مطبوعات ایران در قرن بیستم، نشر قصه، تهران، چاپ اول.
قاسمی، سید فرید(1383)، رویدادهای مطبوعاتی ایران1315 الی 1382،مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، تهران
سفری، محمدعلی (1381)،قلم و سیاست از هویدا تا شریف امامی، جلد سوم، انتشارات نامک، تهران، چاپ دوم.
http://www.bourghani.com
http://www.ido.ir/
http://www.irdc.ir/
http://www.magiran.com/
http://www.roozneveshtha.com
* این تحقیق با همکاری 8 محقق و زمانی در حدود 130 ساعت انجام گرفته است.
مبدأ مهم شكل گيري انقلاب اسلامي، روز 12 محرم 1383ه.ق بود كه « 15 خرداد» نام گرفتY روز پانزده خرداد 1342 هجری شمسی نه از آن جهت كه 15 خرداد بود بلكه چون 12 محرم بود، سرآغاز انقلاب اسلامي گرديد و همچنين در سال 1357 که انقلاب اسلامي به آستانه پيروزي رسيد، اين پيروزي به سبب چهار راهپيمايي ميليوني مردم ايران اسلامي بود.
چهار راهپيمايي كه سرنوشت انقلاب اسلامي را رقم زد، عبارت بود از تاسوعا، عاشورا، اربعين و بيست و هشتم صفر. جمعيت اين چهار راهپيمايي در سراسر ايران اسلامي، به ميليونها رسيد و ايران يكپارچه قيام كرد.
بنابراين از نظر زمان مناسك و مراسم سوگ نهضت كربلا بود كه شروع و ختم انقلاب اسلامي را شكل داد. از سوي ديگر آنچه كه اعلاميه ها و سخنراني هاي حضرت امام راحل(ره) را پر محتوا مي كرد، استمداد از خطبه هاي پرشور سالار شهيدان بود.( آقاجانزاده گروي، حميد:1386)
شعارهایی چون «نهضت ما حسینی است، رهبر ما خمینی است» حاکی از درآمیختگی احساسات مذهبی و عاشورایی، با تبعیت از رهبری برای مقابله با شمر زمان است.
در گزارش حاضر با توجه به اینکه روزنامه ها یکی از وسایل ارتباط جمعی هستند و با بررسی آنها می توان به گفتمان های مطرح در زمان انتشار آنها در جامعه پی برد، برآنیم که به بررسی دو روزنامه مهم پایتخت (کیهان و اطلاعات)، در برخی از دوره های تاریخی بپردازیم.
از آنجا که بررسی تمام مطالب آنها کار دشوار و زمان بری است، تنها به بررسی مطالب مذهبی مرتبط به امام حسین(ع) در ماه های محرم و صفر و بررسی رابطه مطالب مذهبی با پیامدهای اجتماعی منعکس شده در آینه مطبوعات فوق می پردازیم تا دریابیم که آیا آیین های مذهبی به ویژه آیین های سوگواری برای امام حسین(ع)، توانسته است منجر به حرکتی اجتماعی و یا سیاسی شود و یا خیر؟ و روزنامه های فوق چه مفاهیم نهفته در قیام عاشورا را در هر برهه زمانی مورد استفاده قرار داده اند.
در ابتدا با مروری تاریخی به حوادث سالهای 1357 که مصادف با پیروزی انقلاب اسلامی است و سال 1368 که با فوت رهبر کبیر انقلاب، حضرت آیت الله خمینی(ره) ،پایان جنگ و تغییرات سیاسی پرداخته، و در پایان بااستفاده از فن تحلیل محتوا نتایج تحلیل مطالب منشر شده در سالهای فوق در روزنامه های کیهان و اطلاعات آورده خواهد شد.
غول های مطبوعاتی ایرانی چه زمانی زاده شدند؟
برزین با بررسی مطبوعات سالهای بین 1343 تا 1353 بیان داشته است که در تهران 19 روزنامه، 27 هفته نامه، 26 مجله هفتگی، یک مجله دو شماره در هفته، 27 هفته نامه، 86 ماهنامه و در نهایت 5 سالنامه منتشر شده است.
در این دهه مطبوعات صبح تهران با یک استثناء کوچک، سرباخته دولت و بهترین وسیله به ثبت رساندن برنامه و اقدامات آن بودند. تیراژ آنها به سختی به 5000 نسخه می رسیده است و در ادارات و میان کارمندان توزیع می شده است چنانکه آگهی های دولتی ضامن بقای آنها بوده اند.
ازمیان روزنامه های بامداد تهران 5 روزنامه هستند که توانستند مخاطب پیدا کنند؛ به ترتیب آیندگان، فرمان، کیهان اینترنشنال، مردم و ندای ایران نوین نام دارند.مقدمه شروع آیندگان با ولوله در دو روزنامه بزرگ عصر همراه بود. به طوری که بسیاری از مطبوعات تهران، هیات تحریری خود را قوی کردند، به تعداد صفحات افزودند و به صفحه آرایی توجهی بیشتر نشان دادند. (برزین،1354:33)
روزنامه عصر بیش از روزنامه صبح، خوانده می شود. از روزنامه های عصر تهران کیهان و اطلاعات شهرت، تیراژ و اعتبار بالایی دارند و دو غول روزنامه ای نه تنها پایتخت بلکه کل ایران محسوب می شدند.
علاوه بر روزنامه اصلی، این دو ، نشریات وابسته نیز داشتند. برای مثال اطلاعات 10 نشریه دیگر نیز منتشر می کرد و موسسه کیهان نیز 8 نشریه علاوه بر روزنامه کیهان منتشر می کرد؛ طیف های مخاطب وسیع را برای خود تعریف کرده بودند و نشریاتی برای کودکان، زنان، جوانان، ورزشکاران، انگلیسی و فرانسوی زبانان در نظر گرفته بودند.
نخستین شماره روزنامه کیهان عصر روز ششم خرداد 1321 در تهران و در تیراژ دو هزار نسخه در چهار صفحه و با قیمت 5/1 ریال انتشار یافت؛ از سال 1328 به بعد تعداد صفحات کیهان به شش و هشت صفحه افزایش یافت.
تعداد کارکنان این روزنامه در ابتدای کار پانزده نفر بودند و در سال 1355 این روزنامه 1500 نفر روزنامه نگار، کارمند و کارگر را در خود مشغول کرده بود.(میردامادی، سراج الدین:2006)
روزنامه اطلاعات عصر روز يكشنبه ۱۹ تير ۱۳۰۵ در تهران پا به عرصه وجود گذاشت؛ شوراى عالى معارف پانزدهم تير ماه همان سال امتياز اين روزنامه را به مديريت عباس مسعودى صادر كرده بود.
مسعودى در آن هنگام عضو «مركز اطلاعات ايران» بود و در نخستين شماره روزنامه نيز نام همين مركز به عنوان ناشر آمده است؛ تشكيل اين مركز تلاشى ناكام براى ايجاد يك خبرگزارى بين المللى بود و انتشار روزنامه اطلاعات در واقع كوششى براى فراموش كردن شكست در رسيدن به اين هدف تلقى مى شد.
دست اندركاران آن روز مركز اطلاعات ايران، خود نمى دانستند با اين تصميم ماندگارترين نشريه ايرانى را بنيان مى گذارند.(پارسانژاد، امید:1383)
از عوامل موثر در دست یابی این دو روزنامه به موفقیت از دید مسعود برزین که خود نیز روزنامه نگاری در آن زمان بوده است می توان پشتکار عباس مسعودی، روش استاد مآب مصباح زاده، کوشش و پیگیری تحریریه نام برد.
سایر مطبوعات دیگر تنها به یک مدیر مسئول و چند نویسنده ختم می شدند در حالیکه این دو روزنامه عصر تهران بخش های مختلف به همراه مترجمان و خبرنگاران داشتند و به عنوان یکی از منابع اصلی خبری روزنامه های صبح تهران محسوب می شدند.
اطلاعات در اواسط نیمه دوم سال 1350 دو سردبیر صبح وشب برای خود تعریف کرد و صفحات داخلی را یک سردبیر و صفحات خارجی به سردبیر دیگری واگذار شد. در کیهان دو سردبیر حضور داشتند یکی سردبیر کلی(اصلی) بود و دیگری به عنوان معاونت همکاری می کرد.
برزین درباره مقایسه تعداد نشریات مذهبی در مقایسه دهه 40 و 50 معتقد است که عواملی چون بالا رفتن سطح معلومات نویسندگان نشریات مذهبی، وجود وسایل ارتباط جمعی چون تلویزیون، رادیو و فیلم و افزایش سطح اطلاعات عمومی، تحولات آرامی را در نشریات مذهبی در این دهه به وجود آورده است.
علاوه بر بحث های مناسبتی، نشریه های مذهبی تخصصی نیز انتشار یافتند. می توان به نشریه معارف اسلامی وابسته به سازمان اوقاف و نشریه گروه تحقیقاتی دانشکده الهیات و معارف اسلامی با نام مقالات و بررسی ها اشاره کرد.
سانسور: مطبوعات در زیر چکمه نظامیان
افزایش اعتصابات، نارضایتی ها، درگیری با ساواک از اتفاقات روزمره اواخر سالهای 56 و 57 است که تعویض تند تند کابینه را به طور علنی در پی دارد. در 27 اسفند 56 به دلیل سانسو رحاکم بر مطبوعات نامه ای سرگشاده به امضاء 90 تن تقدیم جمشید آموزگار شد.
به دلیل بی نتیجه ماندن این نامه، نامه ای در تاریخ 2 اردی بهشت 57 خطاب به نخست وزیر نوشته شد که خشم داریوش همایون، وزیر وقت اطلاعت و جهانگردی را در پی داشت.
شاه آشکارا مطبوعات را « مرکز ضد رژیم» خواند و پس از این سخنرانی بر شمار ممنوع القلمان افزوده گشت. هر کابینه نیز در راس کار خود مقابله با مطبوعات را قرار می داد.
اعلام جرم «محمد علی سفری» مدیر سندیکای نویسندگان و خبرنگاران علیه داریوش همایون وزیر وقت اطلاعات و جهانگردی در شهریور سال 57 تسلیم دادگستری شد. با روی کار آمدن شریف امامی، آشکارا نظامیان چکمه پوش را در هیات تحریریه روزنامه اطلاعات و کیهان مستقر کردند.
این امر خشم مطبوعاتیان را برانگیخت و در پی این حادثه این دو روزنامه اعتصاب کردند؛ پس از اعتصاب چهار روزه، بیانیه ای صادر شد. ازهاری به روی کار آمد که در اولین فرصت با مطبوعات برخورد کرد و اعتصاب کبیر مطبوعات را در پی داشت، که 62 روز به طول انجامید.
با سقوط ازهاری هیات مدیره سندیکای نویسندگان و خبرنگاران پایان پیروزمندانه اعتصاب را اعلام کرد.(16 دی ماه 1357)؛ 16 دی ماه خروج شاه از ایران نهضت انقلاب راوارد مرحله های پایانی کرد.
محرم و صفر سال 1357 نیز مصادف با دی و بهمن ماه است که روزنامه های مورد بررسی در اعتصاب به سر می برده اند و در نتیجه به چاپ نرسیده اند و پس از پایان این اعتصاب گشایش روزنامه ها، تیراژ بیشتر و رهایی از سانسور حکومتی را در پی داشته است به گونه ای که تیراژ اطلاعات به یک میلیون و 80 هزار رسید.
در سال 57 به قلم سید فردی قاسمی رخدادهای زیر حائز اهمیت هستند: آتش سوزی دفتر مجله هنر و معماری، ارائه لایحه پیشنهادی برای مطبوعات از سوی وزارت اطلاعات و جهانگردی، ارائه لایحه پیشنهادی برای مطبوعات به وسیله کابینه جمشید آموزگار، ارائه لایحه پیشنهادی برای مطبوعات توسط کابینه جعفر شریف امامی، ارسال نامه حدود 180 تن از روزنامه نگاران به مقامات مسئول برای آزادی قلم بر اساس قانون اساسی و رفع سانسور از مطبوعات، اعتراض جمعی از مطبوعات به اعمال فشار بر مطبوعات، اعلام جرم هیات مدیره سندیکای نویسندگان و خبرنگاران علیه داریوش همایون وزیر وقت اطلاعات و جهانگردی، انتشار بولتن اعتصاب، انتشار بیانیه ها و اطلاعیه های نویسندگان، خبرنگاران و عکاسان، انتشار 39 نشریه به زبان فارسی علیه دولت در خارج از کشور، تاسیس شورای اسلامی اتحادیه فروشندگان جراید داخلی کشور، تاسیس صندوق اعانه برای کمک به روزنامه نگاران اعتصابی، تخریب نمایندگی های مطبوعات در شهرستان ها، تشکیل انجمن اسلامی کیهان، تشکیل انجمن دفاع از آزادی مطبوعات، تشکیل شورای عالی کیهان، تشکیل شورای نظارت بر امور موسسه اطلاعات، تصویب آیین نامه روش تنظیم و نشر آگهی های وزارت دادگستری، تیراژ میلیونی و بی سابقه روزنامه ها، تیراندازی به صفوف خریداران روزنامه و شهادت 4 نفراز خوانندگان مطبوعات در حین خرید روزنامه، درگذشت عیسی صدیق، دستگیری روزنامه نگاران، رفع ممنوعیت از انتشار برخی از نشریاتی که قبلا تعطیل شده بودند، صدور اطلاعیه و نگارش مقاله به وسیله مطبوعاتیان برای انتشار مجدد نشریه های توقیف شده در زمان هویدا، صدور دستور ممیزی در مطبوعات از سوی وزارت اطلاعات و جهانگردی، گشایش مرکز خبرنگاران خارجی، مرخصی اجباری شماری از روزنامه نگاران، ممنوع القلم شدن شماری از روزنامه نگاران، ممنوعیت ورود کلیه نشریات غیر اخلاقی خارجی.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این دو روزنامه که به عنوان منتقدین نظام شاهنشاهی بودند با تغییر رویه مدیریتی و محتوایی مواجه شدند.
در سال 58 کیهان تغییر رویه ای را با اخراج جمعی از اعضای تحریریه به وجود آورد و بولتن شورای عالی کارکنان موسسه کیهان نیز انتشار یافت؛ در سال 59 سرپرست موسسه اطلاعات منصوب شد.
سال 64 ورود هفته نامه های ورزشی در ایران محسوب می شود؛ قانون مطبوعات نیز در این دوران تصویب شده و هم چنین شاهد برگزاری کلاس های آموزشی روزنامه نگاری از طرف موسسه کیهان هستیم. سال 66 نیز دوباره چنین کلاس هایی توسط کیهان برگزار می شود.
انقلابی درون انقلاب
در سال 68 سیاست ایران با تغییر اساسی مواجه است و گزافه نیست اگر این سال را انقلابی درونی در طی سالهای پس از انقلاب بنامیم. با پایان جنگ تحمیلی در اوایل سال 68، بزرگترین چالش این سال، فوت رهبر فقید انقلاب در خرداد ماه سال 1368 است.
جلسه مجلس خبرگان رهبری، پس از رحلت حضرت امام و به صورت اضطراری تشکیل شد؛ ابتدا بحث بر سر شورای رهبری بود که در این زمینه حضرت آیت الله خامنه ای و حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی با آن موافق بودند، ولی چون اکثریت با آن موافق نبودند این مسأله از دستور کار خارج شد و بحث رهبری آیت الله خامنه ای مطرح شد.
به این ترتیب پیش از به پایان رسیدن دوره دوم ریاست جمهوری حضرت آیت الله خامنه ای مسئولیت رهبری انقلاب را به دوش گرفتند و با غروب نمودن آفتاب عمر امام،خلف و شاگرد صالح او به انقلاب گرمی و روشنی بخشید. (عبدوس، حامد :1386)
تعویض پست های مهم مملکتی، اصلاح قانون اساسی، آغاز ریاست جمهوری حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی و اجرای طرح های سازندگی و شروع خصوصی سازی، بمباران شیمیایی حلبچه، تصویب آیین نامه صدور اجازه تاسیس انحلال و نظارت بر فعالیت وسایل ارتباط جمعی و نمایندگان وابسته به آنها، شروع به کار مرکز گسترش آموزش رسانه ها،بازگشایی حوزه معاونت مطبوعاتی و تبلیغاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از مسئله های مهم این سال تلقی می شوند.
در سال 1368 مطبوعات كشور جمعا حدود 180 عنوان بود كه بخش كوچكي از آنها خصوصي بودند. در سال 1371 مطبوعات به حدود پانصد عنوان رسيده بود و همين ميزان نيز مجوز مطبوعاتي صادر شده بود كه بخشي از آنها بعدها فعال شدند.
محرم و صفر سال 1368 ، مصادف با مرداد و شهریور ماه است که به فوت امام خمینی(ره) نزدیک است و بیشتر برنامه های مذهبی پیرامون حرم مطهر امام برگزار می شود.
نتایج بررسی مطبوعات
زبان مطبوعات:
در سالهای بررسی شده از لحاظ نگارش خبری، صفحه آرایی با نقصان های زیادی روبرو هستیم.
دو دلیل را می توان از دلایل اصلی عدم رعایت نگارش زبان خبری در دو سال 57 و 68 مطرح کرد.
1) پایین بودن نسبت تحصیلکرده های روزنامه نگاری در برابر روزنامه نگاران سنتی
2) عدم آشنایی و تسلط به روزنامه نگاری نوین
اگر به بحث زبان مطبوعات از آغاز تا شروع کار فرهنگستان ایران در سال های قبل از 1320 ، نگاهی بیاندازیم در میابیم که کم و بیش متاثر از نثر قاجار است؛ در فاصله بین 1320 تا 1332 حرکت اول در جهت تغییر زبان مطبوعات به وجود آمد. دهه 40 نیز با آغاز به کار روزنامه آیندگان برخی از واژه های نامانوس وارد زبان روزنامه نگاری شد.
نخستین فعالیت آموزش روزنامه نگاری به تاریخ 1317 در دانشکده حقوق دانشگاه تهران بازمی گردد که ادامه نیافت و در سال 1320 متوقف شد. به صورت آکادمیک در سال های 45-46 دوران لیسانس روزنامه نگاری در دانشگاه تهران برپا شد.
تا قبل از انقلاب شاهد برگزاری دوره های کوتاه مدت از طرف موسسه کیهان، موسسه اطلاعات و وزارت اطلاعات وجهانگردی هستیم؛ این نکته حائز اهمیت است که نسبت تحصیلکردگان این رشته در مقایسه به فعالان مطبوعاتی بسیار ناچیز بوده است.
زبان مطبوعات در زمان بررسی روزنامه های سالهای 57 و 68 نسبت به روزنامه نگاری نوین، بسیار پیش پا افتاده است و بسیاری از اصولی که در نگارش خبر باید لحاظ شود، از لحاظ زبان و قواعد خبرنویسی رعایت نشده است.
برای مثال گاه تیتر خبر جملات طولانی است و با حرف اضافه آغاز شده است. عدم استفاده از لید، عدم رعایت اندازه فونت در تمایز اخبار از یکدیگر به کرار در دو سال مورد بررسی دیده شد.
نتایج آماری:
در تحقیق فوق، جامعه آماری ما مطالب چاپ شده روزنامه کیهان و اطلاعات در ماه های محرم وصفر سالهای 57 و 68 است که تمام مطالب که به امام حسین(ع)، قیام آن حضرت، مناسک آیینی مرتبط است به عنوان واحد تحلیل ما تعیین شده اند.چ
باید چند نکته را لحاظ کرد؛ در سال 57 به دلیل عدم چاپ این دو روزنامه در دی ماه بسیاری از مطالب آن دوران که در روند انقلاب موثر بوده است، از دست داده ایم. و پس از پایان اعتصاب کبیر، روزنامه ها از بند سانسور آزاد شده اند و با قلم تیزتری می نویسند و اینکه از رسانه های حاکم در سال 57 ، علاوه بر روزنامه باید منبر را نیز باید محسوب کرد.
زیرا که بسیاری از گفتمان های اصلی جامعه به صورت زیرزمینی و از طریق حضور در مساجد و استفاده از نوارهای صوتی و اعلامیه ها رد و بدل می شده است.
در کل 91 مطلب با مشخصات فوق که 55 درصد از مطالب در روزنامه کیهان، و 45 درصد دیگر نیز در روزنامه کیهان کار شده بود، انتخاب شدند.
یکی از سوالات پرسش نامه برجسته سازی خبر و مطلب فوق را با توجه اندازه فونت، در کادر واقع شدن، تیتر یک صفحه خود بودن، مکان کار شده در صفحه سوال میکرد که نتایج نشان داد 66 درصد مطالب برجسته سازی نشده اند.
نوع مطلب کار شد با توجه به فراوانی نشان داد که قطعه ادبی(اعم از شعر، داستان، سخن بزرگان) با 41 درصد در صدر قرار دارد و به ترتیب، مقاله 13 %،خبر 7%، یاداشت5.5%، ستون آزاد 4.5 درصد و سرمقاله، طنز و گزارش در رتبه های بعدی واقع شده اند.
در مطالب فوق 61.5 درصد بدون تصویر و 23 درصد با گراف و 15.5 درصد نیز با تصویر بوده اند؛ بیشتر تصاویر نیز جمعیت عزادار را ترسیم کرده است و در سال 57 تصاویر مرتبط با راه پیمایی ها و تظاهرات علیه نظام شاهنشاهی است.
58درصد مطالب از مراسم مذهبی در مطلب نام برده اند و 42 درصد نيز اشاره مستقيمي به مراسم مذهبي نداشته اند.
سوگواری به طور عام با 15.5 درصد، نوحه و سخنرانی 13 درصد و زنجیر زنی با 8 درصد از بیشترین آیین های مذهبی اشاره شده هستند و در کل در 33 درصد نیز به هیچ آیینی اشاره نشده است و سایر موارد چون تعزیه، قمه زنی، علم کشی و نذری دادن با فراوانی 1 الی 4 تایی مواجه بوده اند.
در تحلیل محتوای معنای پنهان از 23 درصد از مطالب این گونه استنباط شد که به شمر زمان به صورت کنایه ای اشاره دارند، در صورتیکه در 77 درصد دیگر چنین برداشتی حاصل نشد و از این تعداد اشاره شده نیز 11 درصد به شمر داخلی، 11 درصد به شمر خارجی و 4 درصد به هردو شمر داخلی و خارجی اشاره کرده اند.
دشمن داخلی شامل شاه، منافقین بوده اند و دشمن خارجی اسراییل و امریکا را شامل می شده است؛ به موازات بیان شمر زمان، در 32 درصد از مطالب به حسين زمان اشاره شده و 68 درصد نيز به حسين زمان نپرداخته اند؛ حسین زمان اعم از امام خمینی، امام موسی صدر و حتی برخی از شهدا بوده اند.
در دو دوره فوق هیچ مطلبی با نام مستعار نیاورده شده است، 70 درصد مطالب با نام اعم از حقیقی یا حقوقی آمده است و 30 درصد دیگر نیز بدون نام است.
فضای حاکم بر مطلب به ترتیب ثبات طلب 45 درصد، خنثی 35 درصد و 20 درصد انتقادی بوده است.
سرآمد مفاهیم مرتبط با قیام عاشورا، شهادت و استقامت هر کدام با 8 درصد آمده اند. 59 درصد به پيروزي حق بر باطل اشاره داشته اند و 41 درصد نيز اشاره اي نداشته است.
یکی از اصلی ترین سوال های این تحقیق نشان دادن پیامد اجتماعی بودن مطلب فوق بوده است که در 60 درصد این گونه بود و 40 درصد دیگر پیامد اجتماعی پدیده مذهبی تلقی نمی شدند.
در تیپ شناسی این پیامد اجتماعی بسیج عمومی به سمت نظام حاکم 40 درصد، بسیج عمومی خلاف جهت نظام حاکم 14 درصد، صرف بیان پیامد اجتماعی 9 درصد و عدم اشاره به نوع پیامد اجتماعی 37 درصد مشخص شد.
اما باید در نظر گرفت که با دو نظام حکومتی متفاوت سر و کار داریم که بسیج عمومی خلاف جهت نظام حاکم در قبل از انقلاب دیده شد.
و در پایان این تحقیق نشان داد که در این دو برهه بررسی شده تنها در 22% موارد نشان از تاثیر مناسک آیینی و در کل عزاداری های محرم وصفر بر سیاست دارد.
منابع:
برزین، مسعود (1354)، مطبوعات ایران 1343-53، شرکت افست، تهران
قاسمی، سید فرید(1380)، مطبوعات ایران در قرن بیستم، نشر قصه، تهران، چاپ اول.
قاسمی، سید فرید(1383)، رویدادهای مطبوعاتی ایران1315 الی 1382،مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، تهران
سفری، محمدعلی (1381)،قلم و سیاست از هویدا تا شریف امامی، جلد سوم، انتشارات نامک، تهران، چاپ دوم.
http://www.bourghani.com
http://www.ido.ir/
http://www.irdc.ir/
http://www.magiran.com/
http://www.roozneveshtha.com
* این تحقیق با همکاری 8 محقق و زمانی در حدود 130 ساعت انجام گرفته است.
