کد مطلب : ۱۳۴۳۸
رادیو و برنامه‌های مذهبی قبل از انقلاب اسلامی ایران
گیتی کاوه*:سیاست تبلیغاتی رژیم برای پخش برنامه‌های مذهبی سیاستی محتاطانه بود و همیشه مراقبت می‌کرد كه برنامه‌ها موجب تحریك احساسات مذهبی مردم و یا مورد اعتراض مجامع مذهبی نشود. از این رو اجرای برنامه‌های مذهبی با کیفیت مناسب به‌ویژه در ماه‌های خاص قمری مانند ماه مبارک رمضان مدنظر برخی از مدیران رادیو بوده است.
این امر در شهرهای مذهبی اهمیتی دو چندان داشت. اما از آنجا که رادیو در طول حیات خود همواره با مشکل و کمبود بودجه و کمی دستمزد عوامل روبرو بوده است، برای تأمین بودجه برنامه‌های ویژه مذهبی از سایر نهادها و ارگان‌ها کمک می‌‌گرفته است.
در یكی از اسنادی كه نگارنده در مرکز اسناد ملی ایران مشاهده كرده‌است، مکاتبات رئیس اداره انتشارات و تبلیغات استان خراسان در سال ۱۳۳۳ با رئیس اوقاف خراسان موجود است. تاریخ سند ۱۶/۲/۳۴ ۱۳و نامه در سربرگ استانداری استان خراسان و پاسخ نامه به تاریخ ۵ /۳/۱۳۳۴ و در سربرگ وزارت فرهنگ و اوقاف این استان است.
در این نامه رئیس اداره کل انتشارات و تبلیغات خراسان از رئیس اوقاف استان درخواست تحصیل بودجه می‌کند، تا از آن طریق بتواند حق‌الزحمه سخنرانان مذهبی ایّام ماه مبارک رمضان را بدهند.
این امر بیانگر این است كه اداره كل انتشارات و تبلیغات به تأمین بودجه برنامه‌های مذهبی توجهی نداشته است.
با این وجود حضور مؤثر برخی از سخنرانان مذهبی موجب می‌شد که در آن دوران كه اغلب مردم ایران بی‌سواد بودند و امكانات سمعی بصری نیز فقط محدود به رادیو بود، آن دسته كه تشنه دانستن معارف اسلامی بودند؛ بتوانند از طریق این بلندگو سیراب شوند. به همین دلیل بود كه استاد مطهری تا سال ۱۳۳۵ هم در رادیو سخنرانی می‌کردند و در همین سال آقای بهبهانی نیز در شمار سخنرانان قرار گرفت.۱
در اواخر سال ۱۳۳۸، مقارن با ایام ماه مبارک رمضان آقایان راشد، سید محمد بهبهانی و آقای فاطمی در رادیو سخنرانی مذهبی داشتند.
مدت کل سخنرانی‌های مذهبی در آن ایام، در هفته حدود ۱۷ ساعت درماه بود.۲
درمقاله‌ای با عنوان «سخنگویان مذهبی رادیو» در مجله رادیو تهران، به تاریخ شهریور ۱۳۳۶، شماره ۱۳،در صفحه ۷ آمده است:« تا قبل از سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵، رادیو چندان توجهی به میزان اطلاعات و تحصیلات مذهبی سخنگویان این بخش نداشت و درنتیجه کسانی که مطلقاً فاقد صلاحیت بودند به دستگاه رادیو راه یافته و آن را وسیله شهرت طلبی خود قرار می‌دادند در حالی که به نظر ما هدف رادیو از پخش مسائل مذهبی باید صرفاً بسط و توسعه شریعت اسلام و مذهب حقه اثنی عشری باشد. در حال حاضر (۱۳۳۴ به بعد) کسانی که از رادیو، سخنرانی مذهبی ایراد می‌کنند غالباً از میان کسانی انتخاب شده‌اند که دارای اطلاعات و مطالعات کافی در اصول و شرایع دینی هستند و ... .»
به دلیل وجود احساسات اصیل مذهبی مردم ایران، رادیو همواره درتمام روزهای سوگواری مذهبی، قطع موسیقی داشت. طبق مطلب مندرج در بخش بولتن داخلی رادیو به نام «بین خودمان» به مناسبت اربعین و ۲۸ صفر، رادیو برنامه‌های تفریحی و موسیقی خود را قطع می‌کرد. ۳
با وجودی كه مسئولین وقت رادیو، در جراید عمومی، هدف از پخش برنامه‌های مذهبی را توسعه شریعت اسلام و مذهب اثنی عشری قلمداد می‌كنند؛ اما اهداف پنهان آنها از لابه‌لای اسناد محرمانه قابل افشاست.
با وجودی که رادیو از نخستین سال‌های تأسیس سعی کرده بود با تولید و اجرای برنامه‌های مذهبی در توده مردم مسلمان ایران نفوذ کند و اقدامی نکند که موجب تحریک احساسات مذهبی مردم شود، امّا در نیمه دوم دهه ۳۰، که برخی از پست‌های حساس رادیو توسط بهائیان اشغال شده بود، در برنامه‌های مختلف به نحوی از انحاء مقدسات مذهبی مورد توهین قرار می‌گرفت.
نمونه‌ای از این قبیل اقدامات در گزارش اطلاعات داخلی، که توسط ساواک تنظیم شده آمده‌است. شایان توجه است که طبق این گزارش وجود تبلیغات و برنامه‌های مذهبی در رادیو ایران به خاطر توجه به دین‌مداری نبوده است بلکه از دین به منظور سدی در برابر کمونیست استفاده می‌شده است. که حاکی از استفاده ابزاری از دین در رسانه رادیو بوده است. دراین گزارش آمده است:
«به طوری که شنیده شده غالباً در جشن‌ها و اعیاد مذهبی و یا نمایش‌های تفریحی روز جمعه رادیو تهران، برنامه‌هایی گنجانیده شده که اصولاً دیانت و مذهب را به باد سخره گرفته و این طریق کمک مؤثری به تضعیف اعتقادات مردم ساده‌لوح و جوانانی که نسبت به مذهب و حق پرستی با نظر شک و تردید می‌نگرند می کند و به‌طوری‌که استحضار دارند علاوه بر جنبه فوق در کشورهای اسلامی و اروپای مسیحی تنها سد راه پیشرفت و اشاعه کمونیسم، وجود مذهب و ایمان و اعتقاد مردم به گفتار و فداکاری رسول و پیغمبران درباره شناساندن حق و حقیقت بوده است و بدیهی است کمونیسم در کشوری راه را برای پیشرفت مقاصد خود هموار می‌بیند که یا مذهبی و دینی وجود نداشته باشد و یا با برنامه‌ها و طرح‌های ماهرانه‌ای که به مرحله اجراء گذارده‌اند، قبلاً این ایمان و عقیده مردم متزلزل شده باشد و زمینه اجرای تبلیغات کمونیستی را فراهم کرده باشند و رادیو تهران که مانند سایر کشورهای زنده و آزاد جهان بایستی افکار عمومی را به طریقی که خیر و صلاح جامعه و عالم انسانیت و تمدن در آن است سوق دهد و با تنظیم برنامه‌های صحیح و مدبرانه افکار ذاله (ضالّه) را که بوسیله افراد ناصالح و انقلابی در اجتماع پراکنده شده و نظری جز تسطیح راه پیشرفت کمونیست ندارد خنثی و برعکس این اعتقاد و ایمان را روز به روز در مردم و جوانان نورس تقویت کند برعکس به انتشار برنامه‌هایی پرداخته که عناصر کمونیست با خرج میلیونها دلار قادر به اخذ چنین نتیجه‌ای نیستند و مطمئناً با ادامه این روش نسل آینده این کشور یعنی اطفال و جوانان نورس امروزی خود مجری نیات پلید عناصر ناصالح خواهند بود که در حال حاضر در اختفا به‌سر می‌برند. اینک با ذکر توضیحات مختصر فوق به عرض می رساند که قبل از ظهر روز گذشته (۱۷/۱۱/۳۷) در حدود ساعت ۱۱ پس از اجرای چند برنامه فکاهی از رادیو تهران شخصی که بنام ( نخود هر آش ) پشت میکروفن قرار گرفته بود در پاسخ سوال چند نفر از بازیگران که تعداد اولادهای او را جویا شدند با تقلید صدا و آهنگ گفتار فلسفی که فعلاً به صورت یک شخص روحانی و واعظ به مردم معرفی شده و گوش کلیه طبقات مختلف مردم و حتی دهقانان در اقصی نقاط کشور به آهنگ وی آشنایی داشته و روزی با تعصب خاص به آن گوش می‌داده‌اند، توأم با خنـده و تمسخر سایر بازیکـنان می‌گـفـت: ( زینب ندارم- حسن ندارم – حسین ندارم – فاطمه ندارم – علی ندارم- اصغر ندارم- کبری ندارم- رقیه ندارم و ... ) و به این ترتیب اسم امام‌ها و سایر پیروان و ارکان دین اسلام را در عدد اسامی پیش پا افتاده آوردند و – (امروز با همان لحن مسخره‌آمیز از رادیو پخش کرد و به اصطلاح برنامه فکاهی و طنز داده بودند. در صورتی که آن متعصبی که جزء به فرایض دینی و خداشناسی به موضوع دیگری توجه ندارد با شنیدن این جملات بی اختیار گفت: این بهائی‌ها چگونه خدا و پیغمبر را به باد مسخره گرفته‌اند.
و در مهمانی منزل شخص دیگری نیز که عده ای در حدود ۲۰ نفر از طبقات میهن‌پرست و شاه‌دوست و معتقد به دین و دیانت حضور داشتند، همین موضوع مورد بحث قرار گرفت و با تعصب و عصبانیت شدیدی به دولت و مجریان برنامه‌های رادیو تهران بدگویی می‌کردند و قصد داشتند با تلفن به اولیای اداره انتشارات و تبلیغات و تنظیم کنندگان برنامه‌های مذهبی فحاشی کنند.
توضیح اینکه در حال حاضر مشاغل حساس اداره انتشارات و تبلیغات بوسیله افراد وابسته به فرقه بهائی اشغال شده و با اتحاد و اتفاق نظر خاصی یکدیگر را تقویت و در واقع دستگاه هادی افکار عمومی را قبضه کرده‌اند که صورت اسامی کامل آنان بعداً تقدیم خواهد شد.»۴
منابع:
۱. اسنادی از تاریخچه رادیو درایران(۱۳۷۹). صفحه ۴۵۹ تهران : وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی،
۲. همان. ص ۴۶۱.
۳. همان. ص ۴۶۱.
۴. رجال عصر پهلوی به روایت ساواک(۱۳۸۲) تهران، وزارت اطلاعات ۱۳۸۲. ص ۱۴۲.
* دبیر كمیته مركزی نظارت موسیقی معاونت صدا
تصحیح
در شماره پیشین، صفحه ۷۰ مطلبی با عنوان «مهدویت در فضای مجازی» به قلم آقای محمدهاشم نعمت اللهی به چاپ رسید، که نام نویسنده از قلم افتاده بود. ضمن تصحیح، از ایشان پوزش می طلبیم.
این امر در شهرهای مذهبی اهمیتی دو چندان داشت. اما از آنجا که رادیو در طول حیات خود همواره با مشکل و کمبود بودجه و کمی دستمزد عوامل روبرو بوده است، برای تأمین بودجه برنامه‌های ویژه مذهبی از سایر نهادها و ارگان‌ها کمک می‌‌گرفته است.
در یكی از اسنادی كه نگارنده در مرکز اسناد ملی ایران مشاهده كرده‌است، مکاتبات رئیس اداره انتشارات و تبلیغات استان خراسان در سال ۱۳۳۳ با رئیس اوقاف خراسان موجود است. تاریخ سند ۱۶/۲/۳۴ ۱۳و نامه در سربرگ استانداری استان خراسان و پاسخ نامه به تاریخ ۵ /۳/۱۳۳۴ و در سربرگ وزارت فرهنگ و اوقاف این استان است.
در این نامه رئیس اداره کل انتشارات و تبلیغات خراسان از رئیس اوقاف استان درخواست تحصیل بودجه می‌کند، تا از آن طریق بتواند حق‌الزحمه سخنرانان مذهبی ایّام ماه مبارک رمضان را بدهند.
این امر بیانگر این است كه اداره كل انتشارات و تبلیغات به تأمین بودجه برنامه‌های مذهبی توجهی نداشته است.
با این وجود حضور مؤثر برخی از سخنرانان مذهبی موجب می‌شد که در آن دوران كه اغلب مردم ایران بی‌سواد بودند و امكانات سمعی بصری نیز فقط محدود به رادیو بود، آن دسته كه تشنه دانستن معارف اسلامی بودند؛ بتوانند از طریق این بلندگو سیراب شوند. به همین دلیل بود كه استاد مطهری تا سال ۱۳۳۵ هم در رادیو سخنرانی می‌کردند و در همین سال آقای بهبهانی نیز در شمار سخنرانان قرار گرفت.۱
در اواخر سال ۱۳۳۸، مقارن با ایام ماه مبارک رمضان آقایان راشد، سید محمد بهبهانی و آقای فاطمی در رادیو سخنرانی مذهبی داشتند.
مدت کل سخنرانی‌های مذهبی در آن ایام، در هفته حدود ۱۷ ساعت درماه بود.۲
درمقاله‌ای با عنوان «سخنگویان مذهبی رادیو» در مجله رادیو تهران، به تاریخ شهریور ۱۳۳۶، شماره ۱۳،در صفحه ۷ آمده است:« تا قبل از سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵، رادیو چندان توجهی به میزان اطلاعات و تحصیلات مذهبی سخنگویان این بخش نداشت و درنتیجه کسانی که مطلقاً فاقد صلاحیت بودند به دستگاه رادیو راه یافته و آن را وسیله شهرت طلبی خود قرار می‌دادند در حالی که به نظر ما هدف رادیو از پخش مسائل مذهبی باید صرفاً بسط و توسعه شریعت اسلام و مذهب حقه اثنی عشری باشد. در حال حاضر (۱۳۳۴ به بعد) کسانی که از رادیو، سخنرانی مذهبی ایراد می‌کنند غالباً از میان کسانی انتخاب شده‌اند که دارای اطلاعات و مطالعات کافی در اصول و شرایع دینی هستند و ... .»
به دلیل وجود احساسات اصیل مذهبی مردم ایران، رادیو همواره درتمام روزهای سوگواری مذهبی، قطع موسیقی داشت. طبق مطلب مندرج در بخش بولتن داخلی رادیو به نام «بین خودمان» به مناسبت اربعین و ۲۸ صفر، رادیو برنامه‌های تفریحی و موسیقی خود را قطع می‌کرد. ۳
با وجودی كه مسئولین وقت رادیو، در جراید عمومی، هدف از پخش برنامه‌های مذهبی را توسعه شریعت اسلام و مذهب اثنی عشری قلمداد می‌كنند؛ اما اهداف پنهان آنها از لابه‌لای اسناد محرمانه قابل افشاست.
با وجودی که رادیو از نخستین سال‌های تأسیس سعی کرده بود با تولید و اجرای برنامه‌های مذهبی در توده مردم مسلمان ایران نفوذ کند و اقدامی نکند که موجب تحریک احساسات مذهبی مردم شود، امّا در نیمه دوم دهه ۳۰، که برخی از پست‌های حساس رادیو توسط بهائیان اشغال شده بود، در برنامه‌های مختلف به نحوی از انحاء مقدسات مذهبی مورد توهین قرار می‌گرفت.
نمونه‌ای از این قبیل اقدامات در گزارش اطلاعات داخلی، که توسط ساواک تنظیم شده آمده‌است. شایان توجه است که طبق این گزارش وجود تبلیغات و برنامه‌های مذهبی در رادیو ایران به خاطر توجه به دین‌مداری نبوده است بلکه از دین به منظور سدی در برابر کمونیست استفاده می‌شده است. که حاکی از استفاده ابزاری از دین در رسانه رادیو بوده است. دراین گزارش آمده است:
«به طوری که شنیده شده غالباً در جشن‌ها و اعیاد مذهبی و یا نمایش‌های تفریحی روز جمعه رادیو تهران، برنامه‌هایی گنجانیده شده که اصولاً دیانت و مذهب را به باد سخره گرفته و این طریق کمک مؤثری به تضعیف اعتقادات مردم ساده‌لوح و جوانانی که نسبت به مذهب و حق پرستی با نظر شک و تردید می‌نگرند می کند و به‌طوری‌که استحضار دارند علاوه بر جنبه فوق در کشورهای اسلامی و اروپای مسیحی تنها سد راه پیشرفت و اشاعه کمونیسم، وجود مذهب و ایمان و اعتقاد مردم به گفتار و فداکاری رسول و پیغمبران درباره شناساندن حق و حقیقت بوده است و بدیهی است کمونیسم در کشوری راه را برای پیشرفت مقاصد خود هموار می‌بیند که یا مذهبی و دینی وجود نداشته باشد و یا با برنامه‌ها و طرح‌های ماهرانه‌ای که به مرحله اجراء گذارده‌اند، قبلاً این ایمان و عقیده مردم متزلزل شده باشد و زمینه اجرای تبلیغات کمونیستی را فراهم کرده باشند و رادیو تهران که مانند سایر کشورهای زنده و آزاد جهان بایستی افکار عمومی را به طریقی که خیر و صلاح جامعه و عالم انسانیت و تمدن در آن است سوق دهد و با تنظیم برنامه‌های صحیح و مدبرانه افکار ذاله (ضالّه) را که بوسیله افراد ناصالح و انقلابی در اجتماع پراکنده شده و نظری جز تسطیح راه پیشرفت کمونیست ندارد خنثی و برعکس این اعتقاد و ایمان را روز به روز در مردم و جوانان نورس تقویت کند برعکس به انتشار برنامه‌هایی پرداخته که عناصر کمونیست با خرج میلیونها دلار قادر به اخذ چنین نتیجه‌ای نیستند و مطمئناً با ادامه این روش نسل آینده این کشور یعنی اطفال و جوانان نورس امروزی خود مجری نیات پلید عناصر ناصالح خواهند بود که در حال حاضر در اختفا به‌سر می‌برند. اینک با ذکر توضیحات مختصر فوق به عرض می رساند که قبل از ظهر روز گذشته (۱۷/۱۱/۳۷) در حدود ساعت ۱۱ پس از اجرای چند برنامه فکاهی از رادیو تهران شخصی که بنام ( نخود هر آش ) پشت میکروفن قرار گرفته بود در پاسخ سوال چند نفر از بازیگران که تعداد اولادهای او را جویا شدند با تقلید صدا و آهنگ گفتار فلسفی که فعلاً به صورت یک شخص روحانی و واعظ به مردم معرفی شده و گوش کلیه طبقات مختلف مردم و حتی دهقانان در اقصی نقاط کشور به آهنگ وی آشنایی داشته و روزی با تعصب خاص به آن گوش می‌داده‌اند، توأم با خنـده و تمسخر سایر بازیکـنان می‌گـفـت: ( زینب ندارم- حسن ندارم – حسین ندارم – فاطمه ندارم – علی ندارم- اصغر ندارم- کبری ندارم- رقیه ندارم و ... ) و به این ترتیب اسم امام‌ها و سایر پیروان و ارکان دین اسلام را در عدد اسامی پیش پا افتاده آوردند و – (امروز با همان لحن مسخره‌آمیز از رادیو پخش کرد و به اصطلاح برنامه فکاهی و طنز داده بودند. در صورتی که آن متعصبی که جزء به فرایض دینی و خداشناسی به موضوع دیگری توجه ندارد با شنیدن این جملات بی اختیار گفت: این بهائی‌ها چگونه خدا و پیغمبر را به باد مسخره گرفته‌اند.
و در مهمانی منزل شخص دیگری نیز که عده ای در حدود ۲۰ نفر از طبقات میهن‌پرست و شاه‌دوست و معتقد به دین و دیانت حضور داشتند، همین موضوع مورد بحث قرار گرفت و با تعصب و عصبانیت شدیدی به دولت و مجریان برنامه‌های رادیو تهران بدگویی می‌کردند و قصد داشتند با تلفن به اولیای اداره انتشارات و تبلیغات و تنظیم کنندگان برنامه‌های مذهبی فحاشی کنند.
توضیح اینکه در حال حاضر مشاغل حساس اداره انتشارات و تبلیغات بوسیله افراد وابسته به فرقه بهائی اشغال شده و با اتحاد و اتفاق نظر خاصی یکدیگر را تقویت و در واقع دستگاه هادی افکار عمومی را قبضه کرده‌اند که صورت اسامی کامل آنان بعداً تقدیم خواهد شد.»۴
منابع:
۱. اسنادی از تاریخچه رادیو درایران(۱۳۷۹). صفحه ۴۵۹ تهران : وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی،
۲. همان. ص ۴۶۱.
۳. همان. ص ۴۶۱.
۴. رجال عصر پهلوی به روایت ساواک(۱۳۸۲) تهران، وزارت اطلاعات ۱۳۸۲. ص ۱۴۲.
* دبیر كمیته مركزی نظارت موسیقی معاونت صدا
تصحیح
در شماره پیشین، صفحه ۷۰ مطلبی با عنوان «مهدویت در فضای مجازی» به قلم آقای محمدهاشم نعمت اللهی به چاپ رسید، که نام نویسنده از قلم افتاده بود. ضمن تصحیح، از ایشان پوزش می طلبیم.
