کد مطلب : ۱۴۴۸۱
هيئت‌هاي مذهبي و نقش‌آفريني در نهاد اوقات فراغت
مجيد مقدس
جامعه: در انديشة برخي جامعه‌شناسان، جهان معاصر نيازمند تعريف نهاد اوقات فراغت در كنار ديگر نهادهاي اصلي اجتماعي است. از منظر اين جامعه‌شناسان، ماشيني‌شدن جوامع براي بشر امروز، فرصت‌هاي آزادي را خلق كرده است كه براي نسل گذشته فراهم نبود؛ از اين رو در كنار پنج نهاد اصلي جامعه (دين، اقتصاد، حكومت، آموزش و پرورش، خانواده) بايد از نهاد ديگري به نام اوقات فراغت نام برد.
در انديشة ديني نمي‌توان دين را نهادي مستقل از ساير نهادهاي اجتماعي از جمله اوقات فراغت دانست؛ چراكه اين نگاه، رويكردي حداقلي به دين و در تعارض با آموزه‌هاي آسماني است. دين خطوطي كلي و گاه جزئي را براي بخش‌هاي مختلف زندگي بشر ترسيم مي‌سازد و بر ساير نهادهاي اجتماعي اشراف دارد؛ بنابراين محدودساختن آن به يك نهاد خاص و تفكيك ساير نهادها از آن پذيرفتني نيست، بلكه در تعريف كاركردها و بايسته‌هاي هركدام از نهادهاي ديگر بايد الزامات ديني را در نظر داشت.
با توجه به اين مقدمه، اوقات فراغت نيز بسان ساير نهادهاي اجتماعي، تابع دين خواهد بود و نيازمند آن است كه چارچوب كلي خود را از دين الهام گيرد. امروز با توجه به فراغت گستردة بشر، نياز به تعريف ديني از سرگرمي به عنوان يكي از اجزاي مهم نهاد اوقات فراغت ضروري مي‌نمايد. نظريه‌پردازي ديرهنگام در اين حوزه و بالطبع و بالتبع، انفعال مجموعه‌هاي فرهنگي از جمله هيئت‌هاي مذهبي، كشورهاي اسلامي را در سرگرمي‌هاي غرب، غرق خواهد كرد.
گيم، پارتي و مجالس مختلط، قرص‌هاي روانگردان، مشروبات الكلي، فيلم‌هاي غيراخلاقي، رمان‌هاي آلوده، ورزش‌هاي خشن مانند بوكس، كارناوال‌هاي خياباني، موسيقي‌هاي شيطان‌آلود و... پاره‌اي از سرگرمي‌هايي است كه با تأييد انديشة غروب‌كردة متفکران علوم اجتماعي غرب براي نهاد اوقات فراغت بشر پيشنهاد شده است. در اين ميان، متفکران اسلامي براي نياز طبيعي جهان كنوني به سرگرمي چه پاسخي عرضه كرده‌اند؟ نهي از سرگرمي‌هاي غربي و معرفي‌نکردن جايگزين براي آن، راهكار شكست‌خورده‌اي است كه نمي‌توان جوان پرشور امروز را با آن آرام ساخت.
ارزيابي سرگرمي‌هاي غربي و يافتن سرگرمي‌هاي مشروع از ميان آنها و نيز عرضة سرگرمي‌هاي نوين بومي، رسالتي است كه هنوز بر زمين مانده است؛ حال آنكه معصومان (ع) حتي از اوقات فراغت اندك بشر ۱۴۰۰ سال پيش نيز غفلت نكرده بودند و در آن زمان هم براي پركردن وقت‌هاي آزاد مسلمانان چاره‌انديشي كرده، به عرضة راهكار پرداخته بودند. آن رهنمودها، براي گره‌گشايي از مشكلات اوقات فراغت بشر امروز نيز راهگشاست. با نگاهي اجمالي به روايات اين باب، مي‌توان رهنمودهاي آن بزرگواران را در اين حوزه به سه بخش تقسيم كرد:
الف) در بخشي از روايات، امامان معصوم (ع) مشروعيت اوقات فراغت را تأييد كرده‌اند، بلكه بالاتر از آن به ضرورت وجود آن براي روح و جسم خسته آدمي اشاره كرده‌اند. امام كاظم (ع) مي‌فرمايد: «بكوشيد كه اوقات شما چهار بخش باشد؛ ساعتي براي مناجات، ساعتي براي معاش، ساعتي براي معاشرت با برادران مورد اعتماد و كساني كه شما را به عيب‌هايتان واقف مي‌سازند و در باطن به شما خلوص و صفا دارند و ساعتي را هم به لذت‌هاي خود اختصاص دهيد و به كمك اين ساعت است كه بر انجام‌دادن كارهاي سه ساعت ديگر توان مي‌يابيد.»۱ بنا بر اين فرمايش امام كاظم (ع) وجود اوقات فراغتي كه انسان آن را به تفريح و سرگرمي‌هاي لذت بخش مشروع اختصاص دهد، جايز است و بلكه زمينه‌ساز انجام‌دادن بهتر ساير امور حتي عبادات خواهد بود.
در مقابل عده‌اي از مدعيان ايمان با استنادكردن به برخي آيات، هرگونه سرگرمي را براي مؤمنان تحريم مي‌كنند؛ از جملة اين آيات مورد استناد، مي‌توان به اين دو آية شريفه اشاره كرد: «اعلموا انما الحيو› الدنيا لهو و لعب و زينـ‹ و تفاخر بينكم و تكاثر في الاموال و الاولاد»؛ «بدانيد زندگى دنيا فقط بازى و سرگرمى و تجمل‌پرستى و فخرفروشى در ميان شما و افزون‌طلبى در اموال و فرزندان است.»۲ و نيز «و ما هذه الحيا› الدنيا الا لهو و لعب و ان الدار آلاخره لهي الحيوان»؛ «اين زندگى دنيا چيزى جز سرگرمى و بازى نيست و زندگى واقعى سراى آخرت است.»۳
اين در حالي است كه اين آيات در مقام تحقير دنيا و تعظيم آخرت هستند و نه نفي مطلق سرگرمي‌ها؛ حتي سرگرمي‌هايي كه مي‌توانند نيروبخش انسان براي ساعات جدي زندگي، از جمله ساعات عبادات باشند. گذشته از آن، برخي ديگر از آيات به‌صراحت بهره‌مندي از دنيا را به منظور دستيابي به سراي آخرت سفارش كرده‌اند: «و ابتغ فيما آتاك الله الدار آلاخره و لاتنس نصيبك من الدنيا»؛ «و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب و بهرهات را از دنيا فراموش مكن»۴ و همان‌طور كه گذشت در شماري روايات نيز بهره‌مندي از سرگرمي‌ها به منظور قدرت‌گرفتن براي انجام‌دادن بهتر ساير اعمال تأييد شده است،
يكي ديگر از اين آيات، آية شريفة «فاذا فرغت فانصب»؛ «پس هنگامى كه از كار مهمى فارغ مىشوى، به مهم ديگرى پرداز»۵ است كه برخي با استناد به آن، بر اين باورند كه در عرف اسلامى مفهومي به نام «اوقات فراغت» وجود ندارد.
علامه محمدحسين فضل‌‌الله (ره) در پاسخ به اين ادعا، آن را برداشت غير دقيقي از اين آيه مي‌داند و مي‌گويد: «اين‌گونه برداشت از آية برداشت دقيقى نيست؛ زيرا مقصود از آية يادشده، گويا حالت خاصى است؛ نه برنامه‌ريزى براى واقعيت عام انسان‌ها؛ زيرا هدف از اوقات فراغت، دست‌كشيدن موقت از اشتغالات زندگى، چه عبادى و چه معيشتى است كه اين فرصت، باعث كاهش فشار مسئوليت‌هاى عملى‌اى باشد كه جسم و روان انسان را خسته مى‌كند.»۶
در تفسير نمونه نيز يكي از معاني اين آيه، نفي سرگرمي مطلق (و نه سرگرمي و فراغت موقت به منظور تجديد نيرو) عنوان شده است.
ب) در قسمت ديگري از روايات، ضوابط و شرايطي براي سرگرمي‌هاي مورد استفاده در اوقات فراغت بيان شده است. در اين روايات، مرزهايي مشخص شده و از مسلمانان خواسته شده كه در انتخاب سرگرمي براي اوقات فراغت خود، اين معيارها را در نظر داشته باشند: «براي خود بهره‌اي از دنيا قرار دهيد، به آنچه دوست داريد از حلال و آنچه به مروت (كرامت انساني) صدمه‌اي نزند و در آن اسراف نباشد و كمك بگيريد از آن براي امور ديني.»۷
در حديث ديگري، امام باقر (ع) مروت را اين‌گونه تعريف كرده: «مروت آن است كه طمع نورزي كه ذليل شوي، درخواست نكني كه خوار شوي، بخل نورزي كه شماتت شوي و بي‌خردي نكني كه مورد دشمني واقع شوي.»۸ با توجه به اين روايات، سرگرمي مورد پذيرش دين، آن نوع سرگرمي است كه در آن فعل حرام، اسراف، طمع، درخواست غير لازم، بخل و بي‌خردي وجود نداشته باشد و هدف از انجام‌دادن آن، كسب نشاط براي امور جدي زندگي باشد. رواياتي نيز كه به طور مطلق از سرگرمي‌ها نهي مي‌كنند، ناظر به سرگرمي‌هايي هستند كه فاقد اين شرايط باشند.
ج) در بخش ديگري از روايات، مثال‌هايي براي سرگرمي‌هايي كه زيبندة مسلمانان است، آورده شده است؛ از جملة آنها روايتي از پيامبر اعظم (ص) است كه فرمود: «بهترين سرگرمي مؤمن شناست.»۹ و نيز فرمود: «به تيراندازى روى آوريد كه يكى از بهترين سرگرمىهاى شماست.»۱۰
استاد شهيد مرتضي مطهري با الهام‌گرفتن از روايات ديني، شعرهاي حكيمانه را نيز يكي از سرگرمي‌هاي مورد تأييد دين مي‌داند: «قرآن با شعر به معناى آن تخيلبافىها كه فقط يك وسيلة تخدير و سرگرمى براى افراد بشر است، موافق نيست. اسلام با شعر تخيلى و شعرهايى كه صرفاً جنبة سرگرم‌كنندگى و در واقع جنبة تخديرى و جنبة انسان فاسدكنى دارد، موافق نيست؛ ولى پيغمبر فرمود: «إنّ مِن الشعر لَحكمه.»؛ «به‌راستي كه بخشي از اشعار، حكمت است.» اسلام با كلام منظوم مخالف نيست. ممكن است در شعرى حكمت باشد. آن‌وقت آن شعر، شعر به آن معنا نيست.»۱۱
با توجه به مطالب پيش‌گفته، نهادهاي ديني از جمله هيئت‌هاي مذهبي بايد به تعريفي ديني از مقولة سرگرمي دست يابند و سپس با تدوين و اجرايي ساختن سرگرمي‌هاي مشروع، زمينه‌ساز حضور انديشة ديني در نهاد اجتماعي اوقات فراغت باشند.
پي‌نوشت:
۱. بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۲۱
۲. حديد، ۲۰
۳. عنكبوت، ۶۴
۴. قصص، ۷۷
۵. شرح، ۷
۶. سايت ايشان، به نشاني: www.bayynat.ir
۷. بحارالانوار، ج ۷۵، ص۳۲۱
۸. مستدرك الوسائل، ج ۸، ص ۲۲۴
۹. كنزالعمّال، ح ۴۰۶۱۱
۱۰. ميزان الحكمه، ح ۷۴۶۵
۱۱. مرتضي مطهري، مجموعة آثار، ج ۲۲، ص ۶۳۰
در انديشة ديني نمي‌توان دين را نهادي مستقل از ساير نهادهاي اجتماعي از جمله اوقات فراغت دانست؛ چراكه اين نگاه، رويكردي حداقلي به دين و در تعارض با آموزه‌هاي آسماني است. دين خطوطي كلي و گاه جزئي را براي بخش‌هاي مختلف زندگي بشر ترسيم مي‌سازد و بر ساير نهادهاي اجتماعي اشراف دارد؛ بنابراين محدودساختن آن به يك نهاد خاص و تفكيك ساير نهادها از آن پذيرفتني نيست، بلكه در تعريف كاركردها و بايسته‌هاي هركدام از نهادهاي ديگر بايد الزامات ديني را در نظر داشت.
با توجه به اين مقدمه، اوقات فراغت نيز بسان ساير نهادهاي اجتماعي، تابع دين خواهد بود و نيازمند آن است كه چارچوب كلي خود را از دين الهام گيرد. امروز با توجه به فراغت گستردة بشر، نياز به تعريف ديني از سرگرمي به عنوان يكي از اجزاي مهم نهاد اوقات فراغت ضروري مي‌نمايد. نظريه‌پردازي ديرهنگام در اين حوزه و بالطبع و بالتبع، انفعال مجموعه‌هاي فرهنگي از جمله هيئت‌هاي مذهبي، كشورهاي اسلامي را در سرگرمي‌هاي غرب، غرق خواهد كرد.
گيم، پارتي و مجالس مختلط، قرص‌هاي روانگردان، مشروبات الكلي، فيلم‌هاي غيراخلاقي، رمان‌هاي آلوده، ورزش‌هاي خشن مانند بوكس، كارناوال‌هاي خياباني، موسيقي‌هاي شيطان‌آلود و... پاره‌اي از سرگرمي‌هايي است كه با تأييد انديشة غروب‌كردة متفکران علوم اجتماعي غرب براي نهاد اوقات فراغت بشر پيشنهاد شده است. در اين ميان، متفکران اسلامي براي نياز طبيعي جهان كنوني به سرگرمي چه پاسخي عرضه كرده‌اند؟ نهي از سرگرمي‌هاي غربي و معرفي‌نکردن جايگزين براي آن، راهكار شكست‌خورده‌اي است كه نمي‌توان جوان پرشور امروز را با آن آرام ساخت.
ارزيابي سرگرمي‌هاي غربي و يافتن سرگرمي‌هاي مشروع از ميان آنها و نيز عرضة سرگرمي‌هاي نوين بومي، رسالتي است كه هنوز بر زمين مانده است؛ حال آنكه معصومان (ع) حتي از اوقات فراغت اندك بشر ۱۴۰۰ سال پيش نيز غفلت نكرده بودند و در آن زمان هم براي پركردن وقت‌هاي آزاد مسلمانان چاره‌انديشي كرده، به عرضة راهكار پرداخته بودند. آن رهنمودها، براي گره‌گشايي از مشكلات اوقات فراغت بشر امروز نيز راهگشاست. با نگاهي اجمالي به روايات اين باب، مي‌توان رهنمودهاي آن بزرگواران را در اين حوزه به سه بخش تقسيم كرد:
الف) در بخشي از روايات، امامان معصوم (ع) مشروعيت اوقات فراغت را تأييد كرده‌اند، بلكه بالاتر از آن به ضرورت وجود آن براي روح و جسم خسته آدمي اشاره كرده‌اند. امام كاظم (ع) مي‌فرمايد: «بكوشيد كه اوقات شما چهار بخش باشد؛ ساعتي براي مناجات، ساعتي براي معاش، ساعتي براي معاشرت با برادران مورد اعتماد و كساني كه شما را به عيب‌هايتان واقف مي‌سازند و در باطن به شما خلوص و صفا دارند و ساعتي را هم به لذت‌هاي خود اختصاص دهيد و به كمك اين ساعت است كه بر انجام‌دادن كارهاي سه ساعت ديگر توان مي‌يابيد.»۱ بنا بر اين فرمايش امام كاظم (ع) وجود اوقات فراغتي كه انسان آن را به تفريح و سرگرمي‌هاي لذت بخش مشروع اختصاص دهد، جايز است و بلكه زمينه‌ساز انجام‌دادن بهتر ساير امور حتي عبادات خواهد بود.
در مقابل عده‌اي از مدعيان ايمان با استنادكردن به برخي آيات، هرگونه سرگرمي را براي مؤمنان تحريم مي‌كنند؛ از جملة اين آيات مورد استناد، مي‌توان به اين دو آية شريفه اشاره كرد: «اعلموا انما الحيو› الدنيا لهو و لعب و زينـ‹ و تفاخر بينكم و تكاثر في الاموال و الاولاد»؛ «بدانيد زندگى دنيا فقط بازى و سرگرمى و تجمل‌پرستى و فخرفروشى در ميان شما و افزون‌طلبى در اموال و فرزندان است.»۲ و نيز «و ما هذه الحيا› الدنيا الا لهو و لعب و ان الدار آلاخره لهي الحيوان»؛ «اين زندگى دنيا چيزى جز سرگرمى و بازى نيست و زندگى واقعى سراى آخرت است.»۳
اين در حالي است كه اين آيات در مقام تحقير دنيا و تعظيم آخرت هستند و نه نفي مطلق سرگرمي‌ها؛ حتي سرگرمي‌هايي كه مي‌توانند نيروبخش انسان براي ساعات جدي زندگي، از جمله ساعات عبادات باشند. گذشته از آن، برخي ديگر از آيات به‌صراحت بهره‌مندي از دنيا را به منظور دستيابي به سراي آخرت سفارش كرده‌اند: «و ابتغ فيما آتاك الله الدار آلاخره و لاتنس نصيبك من الدنيا»؛ «و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب و بهرهات را از دنيا فراموش مكن»۴ و همان‌طور كه گذشت در شماري روايات نيز بهره‌مندي از سرگرمي‌ها به منظور قدرت‌گرفتن براي انجام‌دادن بهتر ساير اعمال تأييد شده است،
يكي ديگر از اين آيات، آية شريفة «فاذا فرغت فانصب»؛ «پس هنگامى كه از كار مهمى فارغ مىشوى، به مهم ديگرى پرداز»۵ است كه برخي با استناد به آن، بر اين باورند كه در عرف اسلامى مفهومي به نام «اوقات فراغت» وجود ندارد.
علامه محمدحسين فضل‌‌الله (ره) در پاسخ به اين ادعا، آن را برداشت غير دقيقي از اين آيه مي‌داند و مي‌گويد: «اين‌گونه برداشت از آية برداشت دقيقى نيست؛ زيرا مقصود از آية يادشده، گويا حالت خاصى است؛ نه برنامه‌ريزى براى واقعيت عام انسان‌ها؛ زيرا هدف از اوقات فراغت، دست‌كشيدن موقت از اشتغالات زندگى، چه عبادى و چه معيشتى است كه اين فرصت، باعث كاهش فشار مسئوليت‌هاى عملى‌اى باشد كه جسم و روان انسان را خسته مى‌كند.»۶
در تفسير نمونه نيز يكي از معاني اين آيه، نفي سرگرمي مطلق (و نه سرگرمي و فراغت موقت به منظور تجديد نيرو) عنوان شده است.
ب) در قسمت ديگري از روايات، ضوابط و شرايطي براي سرگرمي‌هاي مورد استفاده در اوقات فراغت بيان شده است. در اين روايات، مرزهايي مشخص شده و از مسلمانان خواسته شده كه در انتخاب سرگرمي براي اوقات فراغت خود، اين معيارها را در نظر داشته باشند: «براي خود بهره‌اي از دنيا قرار دهيد، به آنچه دوست داريد از حلال و آنچه به مروت (كرامت انساني) صدمه‌اي نزند و در آن اسراف نباشد و كمك بگيريد از آن براي امور ديني.»۷
در حديث ديگري، امام باقر (ع) مروت را اين‌گونه تعريف كرده: «مروت آن است كه طمع نورزي كه ذليل شوي، درخواست نكني كه خوار شوي، بخل نورزي كه شماتت شوي و بي‌خردي نكني كه مورد دشمني واقع شوي.»۸ با توجه به اين روايات، سرگرمي مورد پذيرش دين، آن نوع سرگرمي است كه در آن فعل حرام، اسراف، طمع، درخواست غير لازم، بخل و بي‌خردي وجود نداشته باشد و هدف از انجام‌دادن آن، كسب نشاط براي امور جدي زندگي باشد. رواياتي نيز كه به طور مطلق از سرگرمي‌ها نهي مي‌كنند، ناظر به سرگرمي‌هايي هستند كه فاقد اين شرايط باشند.
ج) در بخش ديگري از روايات، مثال‌هايي براي سرگرمي‌هايي كه زيبندة مسلمانان است، آورده شده است؛ از جملة آنها روايتي از پيامبر اعظم (ص) است كه فرمود: «بهترين سرگرمي مؤمن شناست.»۹ و نيز فرمود: «به تيراندازى روى آوريد كه يكى از بهترين سرگرمىهاى شماست.»۱۰
استاد شهيد مرتضي مطهري با الهام‌گرفتن از روايات ديني، شعرهاي حكيمانه را نيز يكي از سرگرمي‌هاي مورد تأييد دين مي‌داند: «قرآن با شعر به معناى آن تخيلبافىها كه فقط يك وسيلة تخدير و سرگرمى براى افراد بشر است، موافق نيست. اسلام با شعر تخيلى و شعرهايى كه صرفاً جنبة سرگرم‌كنندگى و در واقع جنبة تخديرى و جنبة انسان فاسدكنى دارد، موافق نيست؛ ولى پيغمبر فرمود: «إنّ مِن الشعر لَحكمه.»؛ «به‌راستي كه بخشي از اشعار، حكمت است.» اسلام با كلام منظوم مخالف نيست. ممكن است در شعرى حكمت باشد. آن‌وقت آن شعر، شعر به آن معنا نيست.»۱۱
با توجه به مطالب پيش‌گفته، نهادهاي ديني از جمله هيئت‌هاي مذهبي بايد به تعريفي ديني از مقولة سرگرمي دست يابند و سپس با تدوين و اجرايي ساختن سرگرمي‌هاي مشروع، زمينه‌ساز حضور انديشة ديني در نهاد اجتماعي اوقات فراغت باشند.
پي‌نوشت:
۱. بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۲۱
۲. حديد، ۲۰
۳. عنكبوت، ۶۴
۴. قصص، ۷۷
۵. شرح، ۷
۶. سايت ايشان، به نشاني: www.bayynat.ir
۷. بحارالانوار، ج ۷۵، ص۳۲۱
۸. مستدرك الوسائل، ج ۸، ص ۲۲۴
۹. كنزالعمّال، ح ۴۰۶۱۱
۱۰. ميزان الحكمه، ح ۷۴۶۵
۱۱. مرتضي مطهري، مجموعة آثار، ج ۲۲، ص ۶۳۰
