کد مطلب : ۱۴۵۰۱
آداب نذر کردن
نذري روزهاي محرم در فرهنگ مردم
دکترايرج افشارسيستاني
مردم‌شناسی: گستردگي پديده‌هاي فرهنگي انگيزة بخش‌بندي‌هاي گوناگوني در اين زمينه، از جمله فرهنگ مادي و فرهنگ غيرمادي شده است.
فرهنگ مادي شامل پديده‌هاي هويدا، شايستة درک و اندازه‌گيري با سنجه‌هاي کمي و علمي است؛ مانند: هنرها، ابزارهاي کاربردي و پديدآوردني، داروهاي شيميايي و....
فرهنگ غيرمادي به مسائلي گفته مي‌شود، که شايستة اندازه‌گيري سنجه‌هاي کمي نيست و به‌آساني نمي‌توان آنها را سنجيد و ارزيابي کرد؛ مانند: باورها، روش‌هاي خويشاوندي، زبان، هنر
و.... فرهنگ مادي و غيرمادي پيوندي تنگاتنگ دارند، از يکديگر جدايي‌ناپذيرند و سرانجام فرهنگ يک سرزمين را شکل ميدهند؛ بنابراين، فرهنگ دربردارندة دانش‌ها، باورها، هنرها، پيشه‌ها، منش‌ها، روش‌ها و مقرراتي است که انسان از جامعة خود، فرا مي‌گيرد و در برابر آن، کارها و تعهداتي را به عهده دارد.
آيين‌ها، روش‌ها، باورها و... ماه‌هاي محرم، رمضان و... از پديده‌هاي فرهنگ غيرمادي به شمار مي‌آيد که در کنار پيمان‌هاي ديگر نشانگر هويت فرهنگي يک سرزمين است. در ايران آيين‌هاي محرم و رمضان، به‌ويژه «نذري» يا «خيرات» برخاسته از فرهنگ ايراني-اسلامي با ويژگي‌هايي است.
«نذر» و «خيرات» واژگاني هستند که هميشه بر زبان مردم جاري است؛ در حالي که کمتر کسي از معناي اين واژگان و تعهدي که در اثر آنها براي گوينده ايجاد مي‌شود، آگاه است.
«نذر» در فرهنگ‌ها به معني آن چيزي است که انسان بر خود واجب مي‌کند که پس از برآورده‌شدن نيازش انجام دهد يا چيزي که در راه رضاي خداوند به ديگري بدهد يا چيزي را وقف جاي متبرکي کند.۱
«نذر» در فقه نيز عبارت از آن است که انسان انجام‌دادن کاري يا ترک آن را براي سپاس‌گزاري يا راندن آسيب يا سزاي روان بر خود بايسته شمارد و با خداي خود عهد بندد.۲
«نذري» ويژگي آن چيزي است که به انديشة برآورده‌شدن نياز يا پس از برآورده‌شدن آن در راه رضاي خداوند به ديگري ميدهند يا آنچه به عنوان نذر يا خيرات، در راه خدا دهند؛ همچنين به معني مجاني، مفت، مفت‌مسلم نيز آمده است.۳
«خيرات» به معني آن چيزي است که به عنوان نذر و برآورده‌شدن نيازها يا چشمداشت اجر اخروي به ديگران (بيشتر تنگدستان) ميدهند يا کارهايي چون ايجاد مسجد، مدرسه، بيمارستان که بهره‌اش به ديگران مي‌رسد.۴
روزهاي محرم روزهاي نذر و خيرات و رواشدن نيازهاست و به همين انگيزه از ديرباز در اين روزها هر کسي به توانايي خود، در خوراکدادن عزاداران مي‌کوشد؛ حتي کساني که توانايي خوراکدادن ندارند، با ريختن مشتي برنج در پلوي نذري يا تکه گوشتي در خورش در نذر شريک مي‌شوند.
باور به اينکه اين شب‌ها، بهترين زمان خواستن آمرزش براي رفتگان است، خرما، حلوا، شکرپنير، آش و سمنو نيز به نذري‌ها افزوده مي‌شود. نذري‌پختن روش هميشگي ماه محرم است. همواره گواه هستيم، هم‌زمان با برگزاري آيين سوگواري سرور و سالار شهيدان جهان در مسجدها و تکيه‌ها، پخش نذري‌ها و خوراک را هم‌ميهنان انجام ميدهند.
در زير به آيين‌هاي نذري وابسته به ماه محرم در برخي استان‌هاي ايران، اشاره مي‌شود:
آذربايجان شرقي
با فرا رسيدن ماه محرم، عزاداران استان آذربايجان شرقي، به‌ويژه شهر تبريز و بازار آن با نظمي ويژه، سرتاپا سياه‌پوش و بعضي با دستارهايي سياه‌بر‌سر در سوگ حضرت اباعبدالله الحسين (ع) آيين سنتي-مذهبي دسته‌هاي «شاخسي واخسي» (شاه حسين واي حسين) شکل مي‌يابد. عزاداران در مسجدها و تکيه‌ها به سينه‌زني و زنجيرزني مي‌پردازند و در پسين روز تاسوعا شبيه‌خواني برگزار مي‌شود؛ سپس بر اساس نذر، شمع‌سوزي در مسجدها صورت مي‌گيرد.۵
در اين روزها در برخي مسجدها و خانه‌ها سفرة حضرت سيدالشهداء (ع) گسترده است و مردم به بهره‌گيري از اين خوان‌هاي مبارک مي‌پردازند. بيشتر خوراک‌هاي پخته‌شده، برنج با خورش‌هاي گوناگون است که براي پذيرايي از عزاداران فراهم مي‌شوند.
آش از ديگر خوراک‌هايي است که مردم در بزرگداشت روزهاي عزاداري مي‌پزند. آش‌ها بيشتر بنا بر نذر و نيازي تهيه و در ميان همسايگان و آشنايان پخش مي‌شوند. شله‌زرد هم از ديگر خوراک‌هاي نذري ماه محرم است. در برخي مسجدها و حسينيه‌ها نيز آبگوشت سنتي مي‌پزند و در ميان عزاداران پخش ميکنند. شربت، نوشيدني‌ها و چاي، بخش ديگري از اين نذري‌ها را تشکيل ميدهند.
برخي ديگر از مردم در صورت قبولي نذرشان، دسته‌ها و هيئت‌هاي عزاداري را به خانة خود فرامي‌خوانند و از عزاداران پذيرايي ميکنند.۶ قرباني‌کردن گاو و گوسفند در برابر دسته‌هاي زنجيرزني و سينه‌زني، پخش خوراک، شير، شربت، حلوا، شله‌زرد، آش کشک، پلو، بستن پارچه بر علم‌هاي دسته‌هاي عزاداري، از ديگر نذري‌هاي پسنديده در روزهاي سوگ حسين بن علي (ع) است.۷
آذربايجان غربي
از آغاز ماه محرم مسجدها، حسينيه‌ها و برخي خانه‌ها سياه‌پوش مي‌شوند. از روز نخست محرم تا روز اربعين، آيين سوگواري برگزار مي‌شود و هر کس در اندازة توان خود در پرداخت هزينه‌هاي آيين‌هاي سوگواري شرکت مي‌کند.
در دهة نخست ماه محرم به‌ويژه روزهاي تاسوعا و عاشورا دسته‌هاي سينه‌زني و زنجيرزني و نوحه‌خواني در مسجدها، تکيه‌ها، کوي‌ها و خيابان‌هاي شهرها و ميدان روستاها به عزاداري حضرت امام حسين (ع) مي‌پردازند. فريادهاي شاخسي‌واخسي، حيدر، صفدر، حسينيم واي، حسينيم واي، مظلوم اولن حسين واي و... از همه جاي شهر و روستا به گوش مي‌رسد. بيشتر آيين عزاداري روزهاي اول تا هشتم محرم در شب انجام مي‌پذيرد و روزهاي تاسوعا و عاشورا اين آيين در روز نيز برپاست.
اداي نذر شمع، شربت، خرما، برنج و خورش، آش، حلوا، شله‌زرد، نان و پنير و سبزي، کلوچه‌هاي محلي و نان‌هاي روغني، سياه‌پوشيدن در محرم، بازسازي خيمه‌هاي سوختة حضرت امام حسين (ع) در کربلا، بازسازي گهوارة حضرت علي‌اصغر (ع) و سوگواري با پاي برهنه و انجام آيين روز سوم و چهلم (اربعين) حسيني، همه و همه گوشه‌هايي از ارادت مردم اين استان به خاندان عصمت و طهارت و آقا حضرت امام حسين (ع) است.۸
اردبيل
آغاز آيين عزاداري ماه محرم در استان اردبيل، به‌ويژه شهر اردبيل، هم‌زمان با روز عرفه که شهادت مسلم بن عقيل (ع) است، در کوي عالي‌قاپو به اجرا درمي‌آيد. در اين روز بازاريان و اصناف شهر، پرچم سياه بر سر در فروشگاه‌ها نصب ميکنند و ساکنان اين کوي با گردآمدن در مسجد، آغاز روزهاي عزاداري محرم را اعلام مي‌دارند. دسته‌هاي عزاداري کوي عالي‌قاپو پس از عزاداري در مسجد، سينه‌زنان به مسجد بزرگ شهر وارد و پس از عزاداري در آن، راهي مسجد جامع شهر و مسجد کوي‌هاي پيرملک و اوچکدان مي‌شوند و به عزاداري مي‌پردازند.۹
روز نهم محرم، يعني روز تاسوعاي حسيني، بسياري دوستداران خاندان نبوي بر پاية شيوه‌اي ديرين و ويژة اردبيل به ياد خيمه‌هاي تاريک حرم اباعبدالله الحسين (ع) در مسجدها شمع نذري مي‌افزودند که نذر بسياري ساکنان شهر اردبيل و پيرامون آن است که براي برآورده‌شدن نيازهاي خود مي‌افروزند.۱۰
خانواده‌ها براي آيين نذري‌دادن ويژة اين ماه، آنچه براي نذر و احسان‌کردن نياز است، آماده ميکنند. گونة نذري گوناگون است. بعضي به پختن آش‌رشته يا آش شيربرنج مي‌پردازند و بعضي ديگر به پخش حلوا يا خرما بسنده ميکنند يا با تهية شربت زعفران و پخش گونه‌اي نان محلي به نام «فتير» اقدام ميکنند؛ همچنين بسته به توان مالي نذرکننده، عزاداران را براي ناهار و شام نيز فرامي‌خوانند.
در درازاي گذرگاه پخش‌کنندگان شمع، کساني که شربت، چاي، حلوا، کاکائو، خرما و فتير نذر کرده‌اند، از دسته‌هاي شمع‌گذار پذيرايي ميکنند. روز عاشورا مردم شهر شربت قند، زعفران و حلوا احسان ميکنند.
فرداي روز عاشورا آيين «سحرمزاري» برگزار مي‌شود که برگرفته از شيوه‌هاي محلي وابسته به مردگان است. بامداد اين روز، در بيشتر مسجدها، مجلسي به همين نام ترتيب داده مي‌شود و باشندگان ضمن خواندن نماز و قرآن، صبحانه‌اي با چاي شيرين، فتير و حلوا مي‌خورند؛ همچنين از همين نان ويژة فتير و حلوا در ميان مردم کوي، خانه به خانه پخش مي‌شود.۱۱
اصفهان
سوگواري امامان بزرگوار به‌ويژه حضرت امام حسين (ع)، در ساختار فرهنگي ايران اسلامي نمودهاي بسيار دارد که بي‌گمان ارزشمندترين ويژگي آن، گوناگوني است. گلستان عشق حسين (ع) در ايران به شمار کوي‌ها، روستاها و شهرهاي اين سرزمين اهورايي، گل‌هاي رنگارنگ دارد. اين همه نمادهاي عشق ايراني‌ها به آزادگي و آزادي، دادخواهي و دادگستري و به بزرگداشت بزرگ‌ترين نماد پاکي و راستي، حضرت امام حسين (ع) است.۱۲
محرم ارزشمندترين ماه براي انجام آيين‌هاي مذهبي به‌ويژه عزاداري، نذري يا خيرات در استان اصفهان است. بعضي خانواده‌ها از يکم تا دهم محرم در خانة خود، روضه‌خواني و سوگواري برپا مي‌دارند و از عزاداران با خوراک‌ها و نوشيدني‌هاي نذري پذيرايي ميکنند.
روزهاي تاسوعا و عاشورا دسته‌هاي عزاداران به حرکت درمي‌آيند. بعضي بر سينه مي‌کوبند و نوحه مي‌خوانند و گروهي زنجير مي‌زنند و بدين‌گونه در سوگواري اباعبدالله الحسين (ع) شرکت ميکنند. اربعين بيستمين روز ماه صفر و چهلمين روز شهادت حضرت امام حسين (ع)، روز عزاداري مردم است.۱۳
قرباني‌کردن گوسفند يا گاو و شتر در جلو دسته‌ها، از نذر و نيازهاي محرم است که در همة شهرها و روستاها کاربرد دارد. در شهرستان نطنز روز تاسوعا نذرداران ۴۰ تا ۵۰ گوسفند جلوي نخل‌هاي دسته‌هاي سوگواري قرباني ميکنند و روز عاشورا از گوشت آنها براي عزاداران خوراک تهيه ميکنند. بسياري خانواده‌ها هم برنج اوليه و ناهار عاشورا يا قند و چاي هيئت‌ها را فراهم ميکنند. بانوان هم ناني به نام «زرد» مي‌پزند و به کسي که بر نخل‌سوار است، ميدهند.۱۴
در شماري روستاهاي نطنز برخي خانواده‌ها که بيماري دارند، شب تاسوعا يا عاشورا، نذري خويش را به هيئت‌گردان دستة ذاکران و علم‌داران ميدهند. اين نذرها بيشتر چاي، شربت، نقل، نبات،گردو، کشمش، مويز و انجير است که پس از آيين سينه‌زني ميان اعضاي هيئت پخش مي‌شود.۱۵
در شهر خور روز تاسوعا از بامداد تا شامگاه، هنگام «علم‌گرداني» است که علم را به خانه‌ها مي‌برند و مردم خانه را براي پذيرايي از علم آماده ميکنند. علم به خانة کسي که رسيد، کاسه‌اي آب روي سر علم در کاسة ديگري مي‌ريزند و به نشانة تبرک مي‌خورند. هديه‌هايي که مردم به علم پيشکش ميکنند، نقدي يا جنسي است و براي تعمير و بازسازي حسينيه يا کمک به نيازمندان هزينه مي‌شود.۱۶
در ابيانه بعضي مردم براي تندرستي کسان خانواده و دام‌هاي خود و... بزغاله‌اي را نذر ائمه (ع)، امام‌زاده (ع)، دستة عزادار و نخل (نشانة عزاداري) ميکنند تا در زماني مناسب او را سر ببرند. چنانچه فرزند آنان پسر باشد، سالي يک‌بار روزهاي تاسوعا يا عاشورا بز يا بزغاله‌اي جلوي نخل سر مي‌برند. گوشت بزغالة سربريده‌شده ميان مردم پخش مي‌شود، کله‌پاچة آن به باباي نخل مي‌رسد و پوست آن را مي‌فروشند و پولش را به تنگدستي ميدهند يا در صندوق امام‌زاده مي‌اندازند.
بعضي دامداران به منظور سالم‌ماندن گلة گوسفند، بزغاله‌اي را نذر زيارتگاه‌هاي گوناگون از جمله آقا علي‌عباس (ع) مي‌کردند. بزغالة نذري را به امام‌زاده مي‌بردند، همان‌جا سر مي‌بريدند يا متولي امام‌زاده به سر گله مي‌آمد و گوسفند يا بزغالة نذري را از گله‌دار مي‌گرفت.۱۷
حليم گندم يکي از آش‌هاي نذري مردم ابيانه است که روز تاسوعا پخته مي‌شود. در کار تهيه و پخت آن، بيشتر مردم شرکت دارند. چند روز پيش، بانوان همسايه گندم مي‌کوبند و در کار خردکردن پياز و شست‌وشوي ظرف‌ها به صاحب نذر کمک ميکنند. بانوي حمامي مسئوليت پخت اين آش را به عهده دارد و مردان نيز در کارهايي، همانند جابه‌جاکردن ديگ‌ها و آوردن آب و به هم زدن خوراک در پيمايش شب و تهية هيزم به بانوان کمک ميکنند.
حليم گندم در روزهاي تاسوعا و عاشورا و ۲۸ صفر پخته مي‌شود. به همين منظور پخت شله‌زرد و آش شله‌قلم‌کار در دهه‌هاي تازه روا بوده است. اين دو گونه خوراک را يکي از مردم ابيانه که خود اکنون در تهران ساکن است، هر ساله در اين روستا مي‌پزد. شله‌زرد را روز ۲۸ صفر، ولي آش شله‌قلم‌کار را روزهاي تاسوعا و عاشورا براي صبحانة عزاداران آماده ميکنند.
در آيين روز عاشورا در ابيانه وظيفة تهية ناهار نذري به عهدة کسي است که روي نخل نشسته است. در آن روز حدود ۱۲۰ کيلوبرنج، ۳۰ کيلو گوشت يا ۸۰ کيلو مرغ، لپه، روغن و... توسط کسي که روي نخل نشسته، در اختيار آشپز قرار مي‌گيرد تا خوراک را بپزد.۱۸
در آران و بيدگل در هر يک از کوي‌ها، دسته و هيئتي براي عزاداري ماه محرم وجود دارد که از ديد عنوان و نام تشکيلاتي، وابسته به يکي از شهداي کربلاست؛ مانند هيئت‌هاي: حسيني، ابوالفضلي، علي‌اکبري... در هر کوي يکي از بزرگان که به او «بابا» گفته مي‌شود، برنامه‌ريزي‌ها، چگونگي برگزاري و انجام عزاداري و هزينه‌ها و گردآوري نذرها و هديه‌ها و... زير نظر او انجام مي‌شود.۱۹
در پسين روز هشتم محرم (شب تاسوعا) مردم آران و بيدگل آميخته‌اي آرد و شيرة انگور يا خرما و گونه‌اي نان نذري به نام عباس‌علي را در گرده‌هايي به بزرگي ۲۰ تا ۲۵ سانتي‌متر مي‌پزند و ميان عزاداران پخش ميکنند.
در برخي حسينيه‌ها ديگ‌هاي مسي بزرگي وجود دارد که به ديگ شاه‌حسيني شهرت دارند. روزهاي تاسوعا و به‌ويژه عاشورا در اين ديگ‌ها گونه‌اي حليم نذري پخته و ميان عزاداران پخش مي‌شود.
با بهره‌گيري از آرد، شيرة انگور، روغن جانوري گونه‌اي حلواي نذري به نام «حسيني» پخته مي‌شود. اين حلوا را بعضي خانواده‌هايي که زاده به زاده و بر پاية روش خانوادگي از سال‌ها پيش به پختن حلوا مي‌پرداخته‌اند، مي‌پزند.
بعضي مردم آران نذر ميکنند که در دهة نخست محرم و به‌ويژه روزهاي تاسوعا و عاشورا با به دوش کشيدن مشک‌هاي چرمي پر از آب، ميان عزاداران آب پخش کنند.۲۰
ايلام
روزهاي محرم در استان ايلام با ياد و خاطرة رادمرداني همراه است که براي برآمدن واژگان حق و پاسداري ارزش‌هاي انساني-الهي در برابر نيروهاي باطل ايستادگي کردند و به بزرگ‌ترين دهش، يعني «شهادت» نايل آمدند.
روزهاي محرم پيام‌هاي بزرگ را در خود نهفته دارد؛ پيام‌هايي به رنگ عشق، گذشت، شجاعت و به رنگ آزادي و سرافرازي. پيام امام حسين (ع) در دل‌هاي مردم اثر گذاشت. اين امر خود انگيزة شکل‌گيري آيين مذهبي-اجتماعي ويژه‌اي در زاده‌هاي بعدي براي بيان و انتقال ارزش‌هاي آن دوره و نمونه‌اي براي انسان‌هاي تشنة عدالت و آزادي شد.
مردم استان ايلام، همانند مردم ديگر استان‌هاي کشور، ماه محرم را گرامي مي‌دارند و در خلال آيين عزاداري به سينه‌زني، نوحه‌خواني و تعزيه‌گرداني مي‌پردازند. در برخي جاها به‌ويژه نواحي شهري استان، زنجيرزني نيز انجام مي‌شود.۲۱
در آيين سوگواري حضرت امام حسين (ع) و يارانش، مردان به صورت پرکار شرکت دارند و بانوان فقط بينندگان اندوهگين رويداد هستند؛ اما در شيوة سوگواري «چايينه» اين آيين فقط توسط بانوان برگزار مي‌شود.
در چايينه يا سوگواري قاسم (ع) روز هفتم ماه محرم يا روز «عروسي قاسم» پس از پايان چايينه، به چايينه‌خوان‌ها و ميهمانان دعوت‌شده، شربت و نذري داده مي‌شود؛ همچنين رسم است که از حناي درون سيني، کمي حنا براي تبرک بردارند تا انديشه‌شان برآورده شود. روز هشتم محرم يا چايينة عباس، شيوة ويژه‌اي به نام چاي عباس برگزار مي‌شود که از دعوت‌شدگان با شيريني نذري خشکي به نام «کعک» و چاي پذيرايي مي‌شود. هزينة آن را کساني که براي چايينة قاسم نذري داشته‌اند، فراهم ميکنند.
در چايينة امام حسين (ع) روز عاشورا به‌گونه‌اي معمول، شربت و نذري ميدهند که بيشتر حليمي است که در سخن محل به آن «هريسه» مي‌گويند و اين نذري خانواده‌اي است که چايينه‌خوان‌ها را فرامي‌خواند. اين خانواده به «ملايه» يا بانوي نوحه‌خوان پول نذري مي‌دهد.۲۲
منابع:
۱. انوري، حسن. فرهنگ بزرگ سخن، جلد هشتم، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۸۱، ص ۷۷۷۶
۲. مصاحب، غلامحسين. داير›المعارف فارسي، جلد دوم، بخش دوم، تهران، انتشارات شرکت سهامي کتاب‌هاي جيبي، ۱۳۷۸، ص ۳۰۱۶
۳. معين، محمد. فرهنگ فارسي، جلد چهارم، تهران، انتشارات اميرکبير، ۱۳۶۴، ص ۴۶۹۶
۴. انوري، همان کتاب، جلد چهارم، ص ۲۹۲۹
۵. عالم‌پوررجبي، مسعود. سيماي ميراث فرهنگي آذربايجان شرقي، تهران، سازمان ميراث فرهنگي، ۱۳۸۰، ص ۴۹
۶. روزنامة ايران، سال ۱۳، شمارة ۳۸۴۰، ۲۷ دي ۱۳۸۶، ص ۱۱
۷. افشار (سيستاني)، ايرج. نگاهي به آذربايجان شرقي، جلد دوم، تهران، انتشارات رايزن، زمستان ۱۳۶۹، ص ۸۵۳
۸. حيدري، رضا. سيماي ميراث فرهنگي آذربايجان غربي، تهران، سازمان ميراث فرهنگي کشور، تابستان ۱۳۸۲، ص ۶۲
۹. رضايي، مالک. درآمدي بر سنت عزاداري ماه محرم در اردبيل، مجموعه مقالات نخستين همايش محرم و فرهنگ مردم ايران، تهران، سازمان ميراث فرهنگي کشور، ۱۳۷۹، صص ۱۵۰-۱۴۹
۱۰. افشار (سيستاني)، ايرج. ميراث فرهنگي و گردشگري استان اردبيل، تهران، انتشارات قلم‌آشنا، ۱۳۸۳، ص ۲۲۶
۱۱. رضايي، همان کتاب، صص ۱۶۴-۱۶۱، ۱۵۲
۱۲. هنري، مرتضي. تعزيه در خور، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۱، ص ۲
۱۳. افشار (سيستاني)، ايرج. شناخت استان اصفهان، تهران، انتشارات هيرمند، ۱۳۷۸، صص ۴۰۶-۴۰۵
۱۴. وکيليان، سيداحمد، نذر و نياز در عاشوراي حسيني، مجموعه مقالات سومين همايش محرم و فرهنگ مردم ايران، تهران، سازمان ميراث فرهنگي کشور، ص ۱۰۵
۱۵. همان کتاب، ص ۱۰۷
۱۶. هنري، همان کتاب، صص ۹-۸
۱۷. نظري داشلي برون، زليخا و ديگران. مردم‌شناسي روستاي ابيانه، تهران، سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، بهار ۱۳۸۴، ص ۱۵۰
۱۸. همان کتاب، صص ۳۹۹-۳۹۸
۱۹. امينيان، سيف‌الله. آيين‌ها و مراسم محرم در آران و بيدگل، مجموعه مقالات نخستين همايش محرم و فرهنگ مردم ايران، تهران، سازمان ميراث فرهنگي کشور، ۱۳۷۹، ص ۷۴
۲۰. همان کتاب، صص ۸۴-۸۲
۲۱. افشار (سيستاني، ايرج. ايلام و تمدن ديرينة آن، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، زمستان ۱۳۷۲، ص ۴۲۷
۲۲. ضمير آمانگلدي. چايينه (رسم سنتي محرم در ايلام)، مجموعه مقالات نخستين همايش محرم و فرهنگ مردم ايران، تهران سازمان ميراث فرهنگي کشور، ۱۳۷۹، صص ۱۹۷، ۱۹۵-۱۹۴، ۱۹۲
فرهنگ مادي شامل پديده‌هاي هويدا، شايستة درک و اندازه‌گيري با سنجه‌هاي کمي و علمي است؛ مانند: هنرها، ابزارهاي کاربردي و پديدآوردني، داروهاي شيميايي و....
فرهنگ غيرمادي به مسائلي گفته مي‌شود، که شايستة اندازه‌گيري سنجه‌هاي کمي نيست و به‌آساني نمي‌توان آنها را سنجيد و ارزيابي کرد؛ مانند: باورها، روش‌هاي خويشاوندي، زبان، هنر
و.... فرهنگ مادي و غيرمادي پيوندي تنگاتنگ دارند، از يکديگر جدايي‌ناپذيرند و سرانجام فرهنگ يک سرزمين را شکل ميدهند؛ بنابراين، فرهنگ دربردارندة دانش‌ها، باورها، هنرها، پيشه‌ها، منش‌ها، روش‌ها و مقرراتي است که انسان از جامعة خود، فرا مي‌گيرد و در برابر آن، کارها و تعهداتي را به عهده دارد.
آيين‌ها، روش‌ها، باورها و... ماه‌هاي محرم، رمضان و... از پديده‌هاي فرهنگ غيرمادي به شمار مي‌آيد که در کنار پيمان‌هاي ديگر نشانگر هويت فرهنگي يک سرزمين است. در ايران آيين‌هاي محرم و رمضان، به‌ويژه «نذري» يا «خيرات» برخاسته از فرهنگ ايراني-اسلامي با ويژگي‌هايي است.
«نذر» و «خيرات» واژگاني هستند که هميشه بر زبان مردم جاري است؛ در حالي که کمتر کسي از معناي اين واژگان و تعهدي که در اثر آنها براي گوينده ايجاد مي‌شود، آگاه است.
«نذر» در فرهنگ‌ها به معني آن چيزي است که انسان بر خود واجب مي‌کند که پس از برآورده‌شدن نيازش انجام دهد يا چيزي که در راه رضاي خداوند به ديگري بدهد يا چيزي را وقف جاي متبرکي کند.۱
«نذر» در فقه نيز عبارت از آن است که انسان انجام‌دادن کاري يا ترک آن را براي سپاس‌گزاري يا راندن آسيب يا سزاي روان بر خود بايسته شمارد و با خداي خود عهد بندد.۲
«نذري» ويژگي آن چيزي است که به انديشة برآورده‌شدن نياز يا پس از برآورده‌شدن آن در راه رضاي خداوند به ديگري ميدهند يا آنچه به عنوان نذر يا خيرات، در راه خدا دهند؛ همچنين به معني مجاني، مفت، مفت‌مسلم نيز آمده است.۳
«خيرات» به معني آن چيزي است که به عنوان نذر و برآورده‌شدن نيازها يا چشمداشت اجر اخروي به ديگران (بيشتر تنگدستان) ميدهند يا کارهايي چون ايجاد مسجد، مدرسه، بيمارستان که بهره‌اش به ديگران مي‌رسد.۴
روزهاي محرم روزهاي نذر و خيرات و رواشدن نيازهاست و به همين انگيزه از ديرباز در اين روزها هر کسي به توانايي خود، در خوراکدادن عزاداران مي‌کوشد؛ حتي کساني که توانايي خوراکدادن ندارند، با ريختن مشتي برنج در پلوي نذري يا تکه گوشتي در خورش در نذر شريک مي‌شوند.
باور به اينکه اين شب‌ها، بهترين زمان خواستن آمرزش براي رفتگان است، خرما، حلوا، شکرپنير، آش و سمنو نيز به نذري‌ها افزوده مي‌شود. نذري‌پختن روش هميشگي ماه محرم است. همواره گواه هستيم، هم‌زمان با برگزاري آيين سوگواري سرور و سالار شهيدان جهان در مسجدها و تکيه‌ها، پخش نذري‌ها و خوراک را هم‌ميهنان انجام ميدهند.
در زير به آيين‌هاي نذري وابسته به ماه محرم در برخي استان‌هاي ايران، اشاره مي‌شود:
آذربايجان شرقي
با فرا رسيدن ماه محرم، عزاداران استان آذربايجان شرقي، به‌ويژه شهر تبريز و بازار آن با نظمي ويژه، سرتاپا سياه‌پوش و بعضي با دستارهايي سياه‌بر‌سر در سوگ حضرت اباعبدالله الحسين (ع) آيين سنتي-مذهبي دسته‌هاي «شاخسي واخسي» (شاه حسين واي حسين) شکل مي‌يابد. عزاداران در مسجدها و تکيه‌ها به سينه‌زني و زنجيرزني مي‌پردازند و در پسين روز تاسوعا شبيه‌خواني برگزار مي‌شود؛ سپس بر اساس نذر، شمع‌سوزي در مسجدها صورت مي‌گيرد.۵
در اين روزها در برخي مسجدها و خانه‌ها سفرة حضرت سيدالشهداء (ع) گسترده است و مردم به بهره‌گيري از اين خوان‌هاي مبارک مي‌پردازند. بيشتر خوراک‌هاي پخته‌شده، برنج با خورش‌هاي گوناگون است که براي پذيرايي از عزاداران فراهم مي‌شوند.
آش از ديگر خوراک‌هايي است که مردم در بزرگداشت روزهاي عزاداري مي‌پزند. آش‌ها بيشتر بنا بر نذر و نيازي تهيه و در ميان همسايگان و آشنايان پخش مي‌شوند. شله‌زرد هم از ديگر خوراک‌هاي نذري ماه محرم است. در برخي مسجدها و حسينيه‌ها نيز آبگوشت سنتي مي‌پزند و در ميان عزاداران پخش ميکنند. شربت، نوشيدني‌ها و چاي، بخش ديگري از اين نذري‌ها را تشکيل ميدهند.
برخي ديگر از مردم در صورت قبولي نذرشان، دسته‌ها و هيئت‌هاي عزاداري را به خانة خود فرامي‌خوانند و از عزاداران پذيرايي ميکنند.۶ قرباني‌کردن گاو و گوسفند در برابر دسته‌هاي زنجيرزني و سينه‌زني، پخش خوراک، شير، شربت، حلوا، شله‌زرد، آش کشک، پلو، بستن پارچه بر علم‌هاي دسته‌هاي عزاداري، از ديگر نذري‌هاي پسنديده در روزهاي سوگ حسين بن علي (ع) است.۷
آذربايجان غربي
از آغاز ماه محرم مسجدها، حسينيه‌ها و برخي خانه‌ها سياه‌پوش مي‌شوند. از روز نخست محرم تا روز اربعين، آيين سوگواري برگزار مي‌شود و هر کس در اندازة توان خود در پرداخت هزينه‌هاي آيين‌هاي سوگواري شرکت مي‌کند.
در دهة نخست ماه محرم به‌ويژه روزهاي تاسوعا و عاشورا دسته‌هاي سينه‌زني و زنجيرزني و نوحه‌خواني در مسجدها، تکيه‌ها، کوي‌ها و خيابان‌هاي شهرها و ميدان روستاها به عزاداري حضرت امام حسين (ع) مي‌پردازند. فريادهاي شاخسي‌واخسي، حيدر، صفدر، حسينيم واي، حسينيم واي، مظلوم اولن حسين واي و... از همه جاي شهر و روستا به گوش مي‌رسد. بيشتر آيين عزاداري روزهاي اول تا هشتم محرم در شب انجام مي‌پذيرد و روزهاي تاسوعا و عاشورا اين آيين در روز نيز برپاست.
اداي نذر شمع، شربت، خرما، برنج و خورش، آش، حلوا، شله‌زرد، نان و پنير و سبزي، کلوچه‌هاي محلي و نان‌هاي روغني، سياه‌پوشيدن در محرم، بازسازي خيمه‌هاي سوختة حضرت امام حسين (ع) در کربلا، بازسازي گهوارة حضرت علي‌اصغر (ع) و سوگواري با پاي برهنه و انجام آيين روز سوم و چهلم (اربعين) حسيني، همه و همه گوشه‌هايي از ارادت مردم اين استان به خاندان عصمت و طهارت و آقا حضرت امام حسين (ع) است.۸
اردبيل
آغاز آيين عزاداري ماه محرم در استان اردبيل، به‌ويژه شهر اردبيل، هم‌زمان با روز عرفه که شهادت مسلم بن عقيل (ع) است، در کوي عالي‌قاپو به اجرا درمي‌آيد. در اين روز بازاريان و اصناف شهر، پرچم سياه بر سر در فروشگاه‌ها نصب ميکنند و ساکنان اين کوي با گردآمدن در مسجد، آغاز روزهاي عزاداري محرم را اعلام مي‌دارند. دسته‌هاي عزاداري کوي عالي‌قاپو پس از عزاداري در مسجد، سينه‌زنان به مسجد بزرگ شهر وارد و پس از عزاداري در آن، راهي مسجد جامع شهر و مسجد کوي‌هاي پيرملک و اوچکدان مي‌شوند و به عزاداري مي‌پردازند.۹
روز نهم محرم، يعني روز تاسوعاي حسيني، بسياري دوستداران خاندان نبوي بر پاية شيوه‌اي ديرين و ويژة اردبيل به ياد خيمه‌هاي تاريک حرم اباعبدالله الحسين (ع) در مسجدها شمع نذري مي‌افزودند که نذر بسياري ساکنان شهر اردبيل و پيرامون آن است که براي برآورده‌شدن نيازهاي خود مي‌افروزند.۱۰
خانواده‌ها براي آيين نذري‌دادن ويژة اين ماه، آنچه براي نذر و احسان‌کردن نياز است، آماده ميکنند. گونة نذري گوناگون است. بعضي به پختن آش‌رشته يا آش شيربرنج مي‌پردازند و بعضي ديگر به پخش حلوا يا خرما بسنده ميکنند يا با تهية شربت زعفران و پخش گونه‌اي نان محلي به نام «فتير» اقدام ميکنند؛ همچنين بسته به توان مالي نذرکننده، عزاداران را براي ناهار و شام نيز فرامي‌خوانند.
در درازاي گذرگاه پخش‌کنندگان شمع، کساني که شربت، چاي، حلوا، کاکائو، خرما و فتير نذر کرده‌اند، از دسته‌هاي شمع‌گذار پذيرايي ميکنند. روز عاشورا مردم شهر شربت قند، زعفران و حلوا احسان ميکنند.
فرداي روز عاشورا آيين «سحرمزاري» برگزار مي‌شود که برگرفته از شيوه‌هاي محلي وابسته به مردگان است. بامداد اين روز، در بيشتر مسجدها، مجلسي به همين نام ترتيب داده مي‌شود و باشندگان ضمن خواندن نماز و قرآن، صبحانه‌اي با چاي شيرين، فتير و حلوا مي‌خورند؛ همچنين از همين نان ويژة فتير و حلوا در ميان مردم کوي، خانه به خانه پخش مي‌شود.۱۱
اصفهان
سوگواري امامان بزرگوار به‌ويژه حضرت امام حسين (ع)، در ساختار فرهنگي ايران اسلامي نمودهاي بسيار دارد که بي‌گمان ارزشمندترين ويژگي آن، گوناگوني است. گلستان عشق حسين (ع) در ايران به شمار کوي‌ها، روستاها و شهرهاي اين سرزمين اهورايي، گل‌هاي رنگارنگ دارد. اين همه نمادهاي عشق ايراني‌ها به آزادگي و آزادي، دادخواهي و دادگستري و به بزرگداشت بزرگ‌ترين نماد پاکي و راستي، حضرت امام حسين (ع) است.۱۲
محرم ارزشمندترين ماه براي انجام آيين‌هاي مذهبي به‌ويژه عزاداري، نذري يا خيرات در استان اصفهان است. بعضي خانواده‌ها از يکم تا دهم محرم در خانة خود، روضه‌خواني و سوگواري برپا مي‌دارند و از عزاداران با خوراک‌ها و نوشيدني‌هاي نذري پذيرايي ميکنند.
روزهاي تاسوعا و عاشورا دسته‌هاي عزاداران به حرکت درمي‌آيند. بعضي بر سينه مي‌کوبند و نوحه مي‌خوانند و گروهي زنجير مي‌زنند و بدين‌گونه در سوگواري اباعبدالله الحسين (ع) شرکت ميکنند. اربعين بيستمين روز ماه صفر و چهلمين روز شهادت حضرت امام حسين (ع)، روز عزاداري مردم است.۱۳
قرباني‌کردن گوسفند يا گاو و شتر در جلو دسته‌ها، از نذر و نيازهاي محرم است که در همة شهرها و روستاها کاربرد دارد. در شهرستان نطنز روز تاسوعا نذرداران ۴۰ تا ۵۰ گوسفند جلوي نخل‌هاي دسته‌هاي سوگواري قرباني ميکنند و روز عاشورا از گوشت آنها براي عزاداران خوراک تهيه ميکنند. بسياري خانواده‌ها هم برنج اوليه و ناهار عاشورا يا قند و چاي هيئت‌ها را فراهم ميکنند. بانوان هم ناني به نام «زرد» مي‌پزند و به کسي که بر نخل‌سوار است، ميدهند.۱۴
در شماري روستاهاي نطنز برخي خانواده‌ها که بيماري دارند، شب تاسوعا يا عاشورا، نذري خويش را به هيئت‌گردان دستة ذاکران و علم‌داران ميدهند. اين نذرها بيشتر چاي، شربت، نقل، نبات،گردو، کشمش، مويز و انجير است که پس از آيين سينه‌زني ميان اعضاي هيئت پخش مي‌شود.۱۵
در شهر خور روز تاسوعا از بامداد تا شامگاه، هنگام «علم‌گرداني» است که علم را به خانه‌ها مي‌برند و مردم خانه را براي پذيرايي از علم آماده ميکنند. علم به خانة کسي که رسيد، کاسه‌اي آب روي سر علم در کاسة ديگري مي‌ريزند و به نشانة تبرک مي‌خورند. هديه‌هايي که مردم به علم پيشکش ميکنند، نقدي يا جنسي است و براي تعمير و بازسازي حسينيه يا کمک به نيازمندان هزينه مي‌شود.۱۶
در ابيانه بعضي مردم براي تندرستي کسان خانواده و دام‌هاي خود و... بزغاله‌اي را نذر ائمه (ع)، امام‌زاده (ع)، دستة عزادار و نخل (نشانة عزاداري) ميکنند تا در زماني مناسب او را سر ببرند. چنانچه فرزند آنان پسر باشد، سالي يک‌بار روزهاي تاسوعا يا عاشورا بز يا بزغاله‌اي جلوي نخل سر مي‌برند. گوشت بزغالة سربريده‌شده ميان مردم پخش مي‌شود، کله‌پاچة آن به باباي نخل مي‌رسد و پوست آن را مي‌فروشند و پولش را به تنگدستي ميدهند يا در صندوق امام‌زاده مي‌اندازند.
بعضي دامداران به منظور سالم‌ماندن گلة گوسفند، بزغاله‌اي را نذر زيارتگاه‌هاي گوناگون از جمله آقا علي‌عباس (ع) مي‌کردند. بزغالة نذري را به امام‌زاده مي‌بردند، همان‌جا سر مي‌بريدند يا متولي امام‌زاده به سر گله مي‌آمد و گوسفند يا بزغالة نذري را از گله‌دار مي‌گرفت.۱۷
حليم گندم يکي از آش‌هاي نذري مردم ابيانه است که روز تاسوعا پخته مي‌شود. در کار تهيه و پخت آن، بيشتر مردم شرکت دارند. چند روز پيش، بانوان همسايه گندم مي‌کوبند و در کار خردکردن پياز و شست‌وشوي ظرف‌ها به صاحب نذر کمک ميکنند. بانوي حمامي مسئوليت پخت اين آش را به عهده دارد و مردان نيز در کارهايي، همانند جابه‌جاکردن ديگ‌ها و آوردن آب و به هم زدن خوراک در پيمايش شب و تهية هيزم به بانوان کمک ميکنند.
حليم گندم در روزهاي تاسوعا و عاشورا و ۲۸ صفر پخته مي‌شود. به همين منظور پخت شله‌زرد و آش شله‌قلم‌کار در دهه‌هاي تازه روا بوده است. اين دو گونه خوراک را يکي از مردم ابيانه که خود اکنون در تهران ساکن است، هر ساله در اين روستا مي‌پزد. شله‌زرد را روز ۲۸ صفر، ولي آش شله‌قلم‌کار را روزهاي تاسوعا و عاشورا براي صبحانة عزاداران آماده ميکنند.
در آيين روز عاشورا در ابيانه وظيفة تهية ناهار نذري به عهدة کسي است که روي نخل نشسته است. در آن روز حدود ۱۲۰ کيلوبرنج، ۳۰ کيلو گوشت يا ۸۰ کيلو مرغ، لپه، روغن و... توسط کسي که روي نخل نشسته، در اختيار آشپز قرار مي‌گيرد تا خوراک را بپزد.۱۸
در آران و بيدگل در هر يک از کوي‌ها، دسته و هيئتي براي عزاداري ماه محرم وجود دارد که از ديد عنوان و نام تشکيلاتي، وابسته به يکي از شهداي کربلاست؛ مانند هيئت‌هاي: حسيني، ابوالفضلي، علي‌اکبري... در هر کوي يکي از بزرگان که به او «بابا» گفته مي‌شود، برنامه‌ريزي‌ها، چگونگي برگزاري و انجام عزاداري و هزينه‌ها و گردآوري نذرها و هديه‌ها و... زير نظر او انجام مي‌شود.۱۹
در پسين روز هشتم محرم (شب تاسوعا) مردم آران و بيدگل آميخته‌اي آرد و شيرة انگور يا خرما و گونه‌اي نان نذري به نام عباس‌علي را در گرده‌هايي به بزرگي ۲۰ تا ۲۵ سانتي‌متر مي‌پزند و ميان عزاداران پخش ميکنند.
در برخي حسينيه‌ها ديگ‌هاي مسي بزرگي وجود دارد که به ديگ شاه‌حسيني شهرت دارند. روزهاي تاسوعا و به‌ويژه عاشورا در اين ديگ‌ها گونه‌اي حليم نذري پخته و ميان عزاداران پخش مي‌شود.
با بهره‌گيري از آرد، شيرة انگور، روغن جانوري گونه‌اي حلواي نذري به نام «حسيني» پخته مي‌شود. اين حلوا را بعضي خانواده‌هايي که زاده به زاده و بر پاية روش خانوادگي از سال‌ها پيش به پختن حلوا مي‌پرداخته‌اند، مي‌پزند.
بعضي مردم آران نذر ميکنند که در دهة نخست محرم و به‌ويژه روزهاي تاسوعا و عاشورا با به دوش کشيدن مشک‌هاي چرمي پر از آب، ميان عزاداران آب پخش کنند.۲۰
ايلام
روزهاي محرم در استان ايلام با ياد و خاطرة رادمرداني همراه است که براي برآمدن واژگان حق و پاسداري ارزش‌هاي انساني-الهي در برابر نيروهاي باطل ايستادگي کردند و به بزرگ‌ترين دهش، يعني «شهادت» نايل آمدند.
روزهاي محرم پيام‌هاي بزرگ را در خود نهفته دارد؛ پيام‌هايي به رنگ عشق، گذشت، شجاعت و به رنگ آزادي و سرافرازي. پيام امام حسين (ع) در دل‌هاي مردم اثر گذاشت. اين امر خود انگيزة شکل‌گيري آيين مذهبي-اجتماعي ويژه‌اي در زاده‌هاي بعدي براي بيان و انتقال ارزش‌هاي آن دوره و نمونه‌اي براي انسان‌هاي تشنة عدالت و آزادي شد.
مردم استان ايلام، همانند مردم ديگر استان‌هاي کشور، ماه محرم را گرامي مي‌دارند و در خلال آيين عزاداري به سينه‌زني، نوحه‌خواني و تعزيه‌گرداني مي‌پردازند. در برخي جاها به‌ويژه نواحي شهري استان، زنجيرزني نيز انجام مي‌شود.۲۱
در آيين سوگواري حضرت امام حسين (ع) و يارانش، مردان به صورت پرکار شرکت دارند و بانوان فقط بينندگان اندوهگين رويداد هستند؛ اما در شيوة سوگواري «چايينه» اين آيين فقط توسط بانوان برگزار مي‌شود.
در چايينه يا سوگواري قاسم (ع) روز هفتم ماه محرم يا روز «عروسي قاسم» پس از پايان چايينه، به چايينه‌خوان‌ها و ميهمانان دعوت‌شده، شربت و نذري داده مي‌شود؛ همچنين رسم است که از حناي درون سيني، کمي حنا براي تبرک بردارند تا انديشه‌شان برآورده شود. روز هشتم محرم يا چايينة عباس، شيوة ويژه‌اي به نام چاي عباس برگزار مي‌شود که از دعوت‌شدگان با شيريني نذري خشکي به نام «کعک» و چاي پذيرايي مي‌شود. هزينة آن را کساني که براي چايينة قاسم نذري داشته‌اند، فراهم ميکنند.
در چايينة امام حسين (ع) روز عاشورا به‌گونه‌اي معمول، شربت و نذري ميدهند که بيشتر حليمي است که در سخن محل به آن «هريسه» مي‌گويند و اين نذري خانواده‌اي است که چايينه‌خوان‌ها را فرامي‌خواند. اين خانواده به «ملايه» يا بانوي نوحه‌خوان پول نذري مي‌دهد.۲۲
منابع:
۱. انوري، حسن. فرهنگ بزرگ سخن، جلد هشتم، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۸۱، ص ۷۷۷۶
۲. مصاحب، غلامحسين. داير›المعارف فارسي، جلد دوم، بخش دوم، تهران، انتشارات شرکت سهامي کتاب‌هاي جيبي، ۱۳۷۸، ص ۳۰۱۶
۳. معين، محمد. فرهنگ فارسي، جلد چهارم، تهران، انتشارات اميرکبير، ۱۳۶۴، ص ۴۶۹۶
۴. انوري، همان کتاب، جلد چهارم، ص ۲۹۲۹
۵. عالم‌پوررجبي، مسعود. سيماي ميراث فرهنگي آذربايجان شرقي، تهران، سازمان ميراث فرهنگي، ۱۳۸۰، ص ۴۹
۶. روزنامة ايران، سال ۱۳، شمارة ۳۸۴۰، ۲۷ دي ۱۳۸۶، ص ۱۱
۷. افشار (سيستاني)، ايرج. نگاهي به آذربايجان شرقي، جلد دوم، تهران، انتشارات رايزن، زمستان ۱۳۶۹، ص ۸۵۳
۸. حيدري، رضا. سيماي ميراث فرهنگي آذربايجان غربي، تهران، سازمان ميراث فرهنگي کشور، تابستان ۱۳۸۲، ص ۶۲
۹. رضايي، مالک. درآمدي بر سنت عزاداري ماه محرم در اردبيل، مجموعه مقالات نخستين همايش محرم و فرهنگ مردم ايران، تهران، سازمان ميراث فرهنگي کشور، ۱۳۷۹، صص ۱۵۰-۱۴۹
۱۰. افشار (سيستاني)، ايرج. ميراث فرهنگي و گردشگري استان اردبيل، تهران، انتشارات قلم‌آشنا، ۱۳۸۳، ص ۲۲۶
۱۱. رضايي، همان کتاب، صص ۱۶۴-۱۶۱، ۱۵۲
۱۲. هنري، مرتضي. تعزيه در خور، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۱، ص ۲
۱۳. افشار (سيستاني)، ايرج. شناخت استان اصفهان، تهران، انتشارات هيرمند، ۱۳۷۸، صص ۴۰۶-۴۰۵
۱۴. وکيليان، سيداحمد، نذر و نياز در عاشوراي حسيني، مجموعه مقالات سومين همايش محرم و فرهنگ مردم ايران، تهران، سازمان ميراث فرهنگي کشور، ص ۱۰۵
۱۵. همان کتاب، ص ۱۰۷
۱۶. هنري، همان کتاب، صص ۹-۸
۱۷. نظري داشلي برون، زليخا و ديگران. مردم‌شناسي روستاي ابيانه، تهران، سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، بهار ۱۳۸۴، ص ۱۵۰
۱۸. همان کتاب، صص ۳۹۹-۳۹۸
۱۹. امينيان، سيف‌الله. آيين‌ها و مراسم محرم در آران و بيدگل، مجموعه مقالات نخستين همايش محرم و فرهنگ مردم ايران، تهران، سازمان ميراث فرهنگي کشور، ۱۳۷۹، ص ۷۴
۲۰. همان کتاب، صص ۸۴-۸۲
۲۱. افشار (سيستاني، ايرج. ايلام و تمدن ديرينة آن، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، زمستان ۱۳۷۲، ص ۴۲۷
۲۲. ضمير آمانگلدي. چايينه (رسم سنتي محرم در ايلام)، مجموعه مقالات نخستين همايش محرم و فرهنگ مردم ايران، تهران سازمان ميراث فرهنگي کشور، ۱۳۷۹، صص ۱۹۷، ۱۹۵-۱۹۴، ۱۹۲
