تحلیل محتوای بیانات رهبر انقلاب در جمع مداحان در ده سال گذشته

 اختصاصی دعبل/ نسیم کاهیرده؛ نگاهی گذرا به تاریخچه مناسک و مجالس مذهبی در  جامعه ایران که از گذشته دور و در بزرگداشت ائمه و اهل بیت (ع) برگزار می‌شده است ،  نشان می دهد که ؛ سنت چنان بود که مداحان هنر خود را در جلب عواطف و احساسات مردم به خدمت  می گرفته اند تا آنان را به پای منبرها بکشانند و به حسب وضع و موقع با مرثیه سرایی قلوب مستمعین را مستعد دریافت حقایق دین و معارف اهل بیت (ع) نمایند .چنین بود که مداحی در خدمت منبر قرار می گرفت و مداحان رونق بخش کرسی علمای دین در تعلیم و تهذیب افراد جامعه می شدند.
در ساختار این الگو ، مداحی عنصری در خدمت منبر و وعظ بوده و لذا حدود و ثغور فعالیت های مداحان نیز تحت تأثیر علماء و روحانیت وقت تعریف می شده است .اما در دهه های اخیر  با تغییر و تحولات ایجاد شده  در شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه ،که  نوگرایی و تکثر در نگرشهای دینی و رفتارهای دیندارانه را نیز به دنبال داشته است، الگوی سنتی مجالس مذهبی و جایگاه و نقش مداحی دچار تحولات اساسی شده است . در اثر این تغییر و تحولات  اجتماعی ،مداحی در عین حالیکه  مورد اقبال عمومی  جامعه بویژه جوانان قرار گرفته و  عنصر پر رنگ تر مجالس مذهبی اهل بیت شده است ، دچار آسیبهایی نیز بوده است . این آسیبها از دید جامعه  دینی و صاحبنظران حوزه فرهنگ  پنهان نمانده و انتقادات زیادی را به دنبال داشته است.



در میان انتقادات گسترده به مقوله  مداحی ، مواضع آسیب شناسانه و توصیه های رهبر معظم انقلاب اهمیت ویژه ای دارد  ؛ دیدگاهها و نقطه نظراتی که هرساله  به مناسبت میلاد حضرت فاطمه (س) در قالب سخنرانی  در جمع مداحان  و خطاب به جامعه مداحان  کشور  ایراد می شود .اهمیت این موضوع نیز به جهت تغییر در ساختار   مجالس مذهبی  و  خلاء عنصر وعظ و منبر در این مجالس است ؛ شرایطی که  بنظر می رسد در آن  جامعه مداحان به نوعی نیازمند مرجعیتی دینی وفکری  در جهت دریافت خط مشیءهای اساسی    و سامان دادن به فعالیتهای گسترده خود می باشند.
 
مضامین و مفاهیم اصلی
     بعد از بررسی  متن های  نمونه  [1] مضامین و مفاهیم اصلی  ،تعداد دفعات تکرارآنها  و نیز اپیزودهای اصلی معنایی و جملات کلیدی به صورت زیر استخراج شدند :
 
- مداح و مداحی (137)

اپیزودهای اصلی معنایی
1-اهمیت مداحی و جایگاه مداحان
منحصربه فرد بودن جامعه ی مداحان  /    مداحی  به عنوان یک هنر  /    ظرفیت عظیم مداحان /  گسترش شبکه مداحان   /توسعه جمعیت مداحان کشور /  شریف بودن کار مداحی/   اهمیت نقش پیشکسوتهای مداحی /   اهمیت  بسیارزیاد جایگاه مداحان  /
مداح در جایگاه یک  معلم   / تأثیر کلمات و جملات  مداح در رشد مستمع /  مسئولیت مداحان در گسترش معارف اسلامی و پراکندن هرچه بیشتر محبت اهل‌بیت در دلها

جملات کلیدی (17)
ما وسیله‌هایی داریم که این وسیله‌ها منحصربه‌فرد است؛ یکی از آنها همین شما هستید، یکی از آنها همین جامعه‌ی مدّاحند  /  این سنّت نوحه‌خوانی و رفتارهایی که در نوحه‌خوانی انجام میگیرد، کارهای بسیار مهمّی است؛ اینها استثنائىِ جامعه‌ی شیعه است / جامعه‌ی مدّاح می تواند یکی از اثرگذارترین پیشروان اصلاح در نظام فکری و عملی جامعه‌ی ایران شود/  مداحی کار بزرگی است، کار مهمی است، حرفه‌ی بسیار اثرگذاری است /  مداحی ، کار شریفی است؛ کار ارزشمندی است؛ در بقای تشیع، در حفظ ایمان شیعی و معرفت شیعی و پیروی از اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) نقش‌آفرین است /  کار مداح، استفاده‌ی از هنر برای بیان حقیقت است/مداحی، جوشاندن چشمه‌های عواطف در دلها است/   امروز خوشبختانه جامعه‌ی مداحان جمعیت زیادی را در سراسر کشور تشکیل میدهند/ امروز بحمداللّه در سرتاسر کشور شبکه‌ی مداحان و ثناگستران خاندان پیغمبر توسعه پیدا کرده است/. برادران مسلمان ما در کشورهای دیگر، خیلی از فرصتهای ما را ندارند؛ یکیاش همین (جامعه مداحان) است/. این مسئله‌ی مدّاحی در کشور ما یک پدیده‌ای است؛ شبیه این را ما در هیچ جای دیگری نداریم/  مداحی میتواند مصداق  برجسته‌ای باشد از مجاهدت فی‌سبیل‌اللَّه /  شما در واقع با مدح فضیلت خاندان پیغمبر، مدح خودتان را هم میکنید و در واقع شرافت این شغل را نشان میدهید. /در کار شما مداحان، در میدان بودن و مجاهدت کردن، یعنی ارائه‌ی سخن اثرگذار و بیان هدایتگر برای دلها؛ البته با شیوه‌های هنرمندانه/ امروز مردم ما بحمدالله سطح فکرشان بالاست، ملت ما بلوغ فکری دارد؛ شما جامعه‌ی مداح هم همین جور

2- باید و نبایدهای مداحی
- لزوم صلاحیت پیدا کردن افراد برای مداحی   /  لزوم توجه مداحان  به  مطالعه و آشنایی با قرآن و احادیث /  لزوم  تأمل و تدبر مداحان  در مورد روایات  اهل بیت   / لزوم آگاهی بخشی به مردم در مداحی ها   /  لزوم  انتخاب شعر خوب، شعر پرمغز و البته شعر زیبا  توسط مداح   /  لزوم الگو گرفتن مداحان از افرادی ماننددعبل و کمیت /  لزوم نگاه مداحان به خود به عنوان یک مبلغ دینی /   لزوم برخورداری  مداح از قلبی پاک و مطهر/ صوت خوب و حنجره‌ی توانای مداح ابزاری درخدمت معارف عمیق اهل بیت /نباید فرصت مداحی را ضایع کنید/ نباید از مطالب خرافه استفاده کنید /نباید در جلسات کینه‌ورزیهای مذهبی را زیاد کنید/نباید عقاید مذهبی را تحریک کنید/نباید از حدود و ضوابط شرع بیرون بروید
/-لزوم پرهیز مداحان جوان از تقلید آهنگهای غربی /نباید آهنگهای بد بخوانید /ناشایست بودن  بدگویی و تعرض  به دیگران در منبر مداحی / پاک و مطهر بودن محیط مداحی و ضرورت مراقبت از این محیط در مقابل آلودگی ها  / لزوم رعایت حدود و ضوابط مداحی/ ضرورت وجود هم افزایی و تعامل نزدیک میان مداحان و شاعران

جملات کلیدی(16)
-    مدّاح بامسئولیّتی، متعهّدی،   شعر درست را، شعر خوب را، با شیوه‌ی درست اجرا میکند، واقعاً اثر میگذارد، مخاطبین خودش را بیدار میکند، آگاه میکند   / همین گسترش معارف اسلامی و پراکندن هرچه بیشتر محبت اهل‌بیت در دلها و در روحهای انسانهاست؛ این مسئولیتی است که امروز همه‌ی ما داریم؛ مداحان هم بخشی از این مسئولیت را دارند، که بخش مهمی هم هست  /  هر که شوق  این کار (مداح شدن) را دارد، بسم‌اللَّه، خیلی خوب است؛ اما صلاحیتش را در خودش به وجود بیاورد /صاحب حرفه‌ی مداحی که خود را مفتخر کرده است به اینکه در این راه خدمت و کار کند، اگر بخواهد همه‌ی این خصوصیات را جمع کند، اولاً احتیاج دارد به مطالعه و کار. به قول معروف، بیمایه فطیر است. احتیاج به مطالعه هست، احتیاج به کار هست مطالعه کردن، یادداشت کردن، یادداشت داشتن، با حساب و کتاب و مطالعه حرف زدن، شرط اول است / آشنائی با قرآن و حدیث توصیه‌ی ما به همه است؛ اما مبلغان دین و جامعه‌ی مداحان طبعاً مخاطب ویژه‌ی این حرف هستند  / مداح باید احساس کند که به عنوان یک مبلّغ دین، به عنوان یک پیام‌آور حقائق دینی، در اثرگذارترین جایگاه ایستاده‌است /  شما به مداح به چشم یک معلم نگاه کنید که میخواهد چیزی را به مستمع خود تعلیم بدهد  / باید به نیازهای نقد جامعه توجه کنید/به آنچه می‌گویید، عمل کنید/ارتباط هیئت و مردم را نگه دارید /به قرآن در هیئتها توجه کنید /اخلاق را در جامعه رشد بدهید /اخلاقیات را تکرار کنید/مطالعه و کار کنید/با قرآن و حدیث انس داشته باشید/نباید رفتار و یا شعر مداح و ذاکر اهل بیت موجب فاصله گرفتن مخاطب از عمل به مسائل دینی و روی آوردن به مسائل ظاهری شود / - مداح یا خواننده‌ی ما بیاید در رادیو و تلویزیون به تقلید - آن هم غلط - آهنگ غربی یا آهنگ مجالس لهو را در مجلس ایمان و در مجلس معنویت تکرار کند، این درست نیست؛ این غلط است. نوآوری، درست؛ اما نه این‌جور  / محیط مدّاحی و خوانندگی دینی، یک محیط پاک و مطهّری است؛ نگذاریم آلودگیهایی که متأسّفانه در دنیای هنر در  بین مردمان بیقید و بیمبالات رواج پیدا کرده است، به محیط هنر اسلامی و مذهبی

 3- محتوای مداحی
اهمیت محتوا در  مداحی  / ضرورت   وجود محتوا و مضمون شایسته در مداحیها / هنر شعر، هنر صدا و هنر آهنگ درمداحی ابزاری برای انتقال محتوا / مداحی فرصتی برای معرفت افزایی و آگاهی بخشی / محتوای مداحی ها هدایت کننده ذهنها / محتوای مداحی وسیله ای برای رشد مستمع / استفاده از جایگاه مداحی در جهت بصیرت بخشی

جملات کلیدی(11)
اگر محتوا و مضمون منبرهای ما، مدّاحیهای ما، هیئتهای ما، نوحه‌خوانیهای ما، محتوا و مضمون شایسته‌ای باشد، هیچ وسیله‌ای نمیتواند با آنها مواجهه و مقابله بکند  /  اگر چند هنر - هنر شعر، هنر صدا، هنر آهنگ - در چیزی (مداحی)مصرف شد که هیچ فایده‌ای برای مستمع شما نداشت، این میشود خسران. لذا کار مداحی، کار سختی است  /  مداحی جمله جمله‌اش، کلمه کلمه‌اش میتواند مغذی باشد؛ میتواند مستمع را رشد بدهد/  مداحی، نوعی معلمی است و شعر شاعر باید حاوی معرفت، آگاهی بخشی، آموزنده، و معطوف به حوادث جامعه باشد /   مداحی، معرفت‌افزائی است/     مداحی، پراکندن معرفت و حکمت و امید و عقیده‌ی راسخ است   / اگر مدّاحی ما یا منبر ما به این نتیجه منتهی بشود از پای منبر، بی اعتقاد به آینده و ناامید از آینده بلند شوند، ما این فرصت را هدر داده‌ایم / اگر از پای منبر ما یا مدّاحی ما مردم درحالی بلند شوند که هیچ‌گونه آگاهی نسبت به وضع خودشان و وظایف خودشان پیدا نکرده باشند، ما این فرصت را از دست داده‌ایم/   مداحان و ستایشگران اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) که این افتخار را دارند که به کلمات و به روایات اهل بیت مراجعه کنند، تأمل کنند، تدبر کنند/ در مداحی مسئله فقط تحریک احساسات نیست؛ هدایت ذهنهاست/ من با اینکه در منبرهای مداحی هی تعرض به این ،بدگویی به آن بشود موافق نیستم  و اینها را دوست نمیدارم؛ اما بصیرت‌بخشی خوب است

هنر(81)

اپیزودهای اصلی معنایی
1-ضرورت به کار گیری هنر در مداحی
- تأثیر هنر عالی در نفس مخاطب /ضرورت هنرمندانه بودن کار مداحی / هنرنمائی در کیفیت بیان واقعه ،نقطه قوت مداح /استفاده‌ی از ابزار هنر برای انتقال مفاهیم به مخاطبین در شکل انبوه آن/ ارتباط گرفتن با ذهن و دل مخاطبان ، با کمک ابزار بسیار کارآمد هنر/ استفاده از شیوه ها ی هنری در مداحی / پیوند هنری بین عرش و فرش

جملات کلیدی(11)
باید با بیان و شیوه‌ی هنری، معرفت را در بین مردم گسترش دهید
نقش هنر، نقش شعر، نقش ادبیات، نقش حضور در میدانهای عملی در پرورش این روح ایمانی، نقشی است که بسیار بسیار کارساز و مؤثر است -
هنر، این است دیگر. یک هنر عالی، ولو مخاطب آن هنر تشخیص ندهد که این عالی است
کار(مداحی )، خیلی سخت است. کار، هنرمندانه، مؤثر، هدایتگر و جهت‌بخش باشد
مداحی هر چه هنرمندانه‌تر باشد ، از ابزار هنر، از صوت خوش، حنجره‌ی خوب برخوردار باشد، بهتر است
اما تأثیر هنر عالی در نفس مخاطب، تأثیر عمیقتری خواهد بود از یک هنر سطحىِ مبتذل بازاری؛ فایده‌اش این است
کار مداح، استفاده‌ی از هنر برای بیان حقیقت است/ خود این ایستادن، با صدای خوش و با آهنگ زیبا شعری را خواندن - هم شعر هنر است، هم آهنگ هنر است، هم صدا هنر است - با چندین هنر، انسان یک حقیقتی را بیان کند
شما که میتوانید با مردم حرف بزنید، با هنرِ شعر و صدا و آهنگ میتوانید با مردم مخاطبه کنید، این مسئولیّت‌آور است
با اجرای عالی، هنرمندانه و پُرمغز، اینها(جوانها) را تبدیل کنید به انسانهای کارآمدی که با عزم جزم بروند دنبال کار
گریاندن را به وسیله‌ی هنرنمائی در کیفیت بیان واقعه تأمین کنید، نه در ذکر واقعه‌ای که اصل ندارد

2-هنر مداحی در خدمت اهل بیت
-عرصه‌ی محبت اهل‌بیت عرصه‌ی شایسته‌ای برای هنرنمائی /لزوم استفاده از  هنر صوت و لحن و آهنگ و شعر در اثبات حقانیت اهل بیت    /هنر ابزار مخاطبه مداحان با مردم / قدرت هنری‌ مداح در خدمت مدح فضیلت

جملات کلیدی(3) 
-حقاً عرصه‌ی محبت اهل‌بیت عرصه‌ی شایسته‌ای برای هنرنمائی است و در میان این مجموعه‌ی نور، محبت فاطمه‌ی زهرا (سلام اللَّه علیها). جای ابراز هنر، ابراز ذوق و ظرافت طبع حقاً و انصافاً همین‌جاست
-ماجرای مدح‌خوانی و ستایشگری مداحان ما از این باب است؛ استخدام هنر برای انتقال مفاهیم والا و باارزش که تا اعماق جان مخاطب نفوذ کن
-ایشان (استاد سازگار)در این شعرها و سرودها یک پیوند لطیفِ درستِ هنری بین عرش و فرش میزند، از حریم ملکوت همین طور آرام و با شیوه‌ی هنری حرکت میکند، می‌آید در نیاز امروز، آنجا به این نیاز میرسد. ببینید، این ترکیبِ هنرمندانه است

شعر(70)

اپیزودهای اصلی معنایی
1-اهمیت شعر- شعر نمادی برجسته از هنر /اهمیت قطعه‌ی پر مغزِ خوش‌مضمونِ آموزش‌دهنده/ فایده ی شعر خوب درتأثیر عمیق بر مخاطب/ غیر مستقیم بودن و چند برابر بودن  تأثیر شعر در افراد /  ضرورت استفاده از  زبان شعربرای ترویج اخلاقیات/ شعر دعبل، شعر کمیت، شعر فرزدق – شعرهائی در اثبات حقانیت اهل‌بیت/اهمیت دادن ائمه به شعر وتوجه به نقش  شعرا / اهمیت جنبه‌ی ارتباط عاطفی و محبت‌آمیز، در شعر شاعران

جملات کلیدی(5)
-شعر یکی از نمادهای برجسته‌ی هنر است /خود هنر شعر اثر هم میگذارد/گاهی یک قطعه‌ی شعر که شما در یک مجلسی میخوانید، آن را خوب ادا میکنید، وقتی یک قطعه‌ی پر مغزِ خوش‌مضمونِ آموزش‌دهنده و آموزنده‌ای است، گاهی از یک سخنرانی دو ساعته، سه ساعته‌ی ما تأثیر آن بیشتر است/ فایده‌ی شعر خوب این است که بدون اینکه من و شما ملتفت شویم، تأثیرگذاری اش در مخاطب بیشتر است/ شعر دعبل، شعر کمیت، شعر فرزدق - شعرهائی که ائمه (علیهم‌السّلام) اینها را تشویق کردند

2- استفاده مداح از شعر
-تأثیر شعر مداح درگرایش مخاطب به مسائل مختلف /تأثیرشعر مداح در تقویت ایمان مخاطب /توجه مداح به مخاطب شعر شناس نه عامه مردم/ ابتکار مداحان در به کار بردن اشعار سیاسی  در مداحی های  دوران انقلاب /ضرورت ارتباط نزدیک  مداحان با شعرا  برای تقویت انگیزه شاعر در سرودن شعر آیینی

جملات کلیدی(9)
-همه شعر خوب را نمیشناسند. هر شعری که یک آدم ناوارد تصور کرد این خوب است، دلیل بر این نیست که آن خوب است. شعر را بایستی آدم شعرشناس تصدیق کند که خوب است /نباید رفتار و یا شعر مداح و ذاکر اهل بیت موجب فاصله گرفتن مخاطب از عمل به مسائل دینی و روی آوردن به مسائل ظاهری شود/وقتی شعر را میخوانیم، به فکر باشیم که از این شعر ما ایمان مخاطبان ما زیاد شود/سعی کنیم آنچه را به‌عنوان مضمون و محتوا در شعر خودمان میگنجانیم، هر کلمه‌ی آن آموزنده باشد/شعری که میخوانید، شعر معرفت باشد، شعر آموزنده باشد/محتوای این اشعار یا عبارت است از اثبات حقانیت اهل‌بیت با دلیل، با استدلال - استدلالی که در کسوت زیبا و لطیف شعر خودش را نشان میدهد/ در دوره‌ی انقلاب - دوره‌ی اوج نهضت در سال ۵۶ و ۵۷ - در محرم، دسته‌جات سینه‌زنی، شعرهائی ( متناسب باشرایط انقلاب )به ابتکار مداحان و مرثیه‌سرایان، خود را نشان داد  /شعر بدون اجرای خوب تأثیرش کم است و شما که آن اجرای عالی را، اجرای خوب را انجام میدهید، آن‌وقت تأثیر میگذارد/ وقتی شعرشاعر به وسیله‌ی  مداح خوانده شد، انگیزه‌ی او برای شعر گفتن چند برابر میشود

آهنگ (38)

اپیزودهای اصلی معنایی
1-اهمیت آهنگ
لزوم تناسب آهنگ با محتوا /  اهمیت استفاده ازصدای خوش و آهنگ درست و خوب برای تأثیر بیشتر گذاشتن در مخاطب /هنر با صدای خوش و با آهنگ زیبا شعر خواندن / استفاده از آهنگ خوب در جهت معرفت افزایی/ اهمیت  ابتکار داشتن در آهنگ سازی

جملات کلیدی(5)
باید جوری بخوانیم که لفظ و معنا و آهنگ، مجموعاً اثرگذار باشد/صدای خوب را میتوان با آهنگ   بد خراب کرد؛ صدای متوسط را میتوان با آهنگ خوب آرایش داد. خود آهنگ یک مسئله است/ با صدای خوش و با آهنگ زیبا شعری را خواندن هنر است /شعری که شما با صدای خوش و با آهنگِ زیبا میخوانید، تأثیر آن در بسیاری از موارد از یک گفتار علمىِ منطقىِ فلسفی یا غیر فلسفی بیشتر است/ لحن و آهنگ نعمتهایی از سوی خداست باید از آن در جهت معرفت‌افزائی استفاده کرد

2- آهنگهای مناسب و نامناسب
لزوم استفاده مداحان ازآهنگهای متین و سنگین / پرهیز از آهنگهای حرام / پرهیز از تقلید آهنگهای غربی و آهنگ موسیقیهای لهوى

جملات کلیدی(6)
آهنگهای متعارفی هم هست. البته بعضی از آهنگهائی هم که انسان گوشه و کنار میشنود ، آهنگهای مناسبی نیست؛ حالا گیرم که چهار نفر را هم جذب کند/آهنگ باید سنگین، متین و متناسب با محتوائی باشد که شما دارید عرضه میکنید؛ خدای نکرده به سمت آهنگهای حرام و آهنگهائی که گناه است، سوق پیدا نکند. این هم خیلی نکته‌ی اساسی و مهمی است./ بعضی از آهنگها، آهنگهای بدی است، آهنگهای غلطی است، آهنگهای لهوی است؛ این را نباید به وادی حرفه‌ی مداحی کشاند/هر ترانه و آهنگی که خوانده شد، برای مداح  قابل تقلید نیست/ آهنگهائی که لهوی است و مضلّ عن سبیل اللَّه است؛ اینها را نیاورید/ عیبی ندارد که شکلهای جدیدی را در خواندن و قرائت اشعار و آهنگ‌سازیهای گوناگون ابتکار کنید/