کد مطلب : ۳۴۷۸۴
راهبرد/ 3
ارزیابی سیاست‌ها در ستایشگری اهل‌بیت(ع)
دعبل: سیاست‌گذاری عمومی یا خط مشی‌گذاری عمومی، به «هر آنچه دولت (حکومت) تصمیم به انجام یا عدم انجام آن می‌گیرد» اطلاق می‌شود.1
سیاست‌گذاری عمومی با برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری سازمانی متفاوت است، چرا که سیاست‌گذاری اقدامی است که از سوی حکومت انجام می‌گیرد و کلان‌نگر و بلندمدت است، اما برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری سازمانی عموماً در محدودة وظایف یک سازمان است و خردنگر و کوتاه مدت است.
یکی از انواع سیاست‌گذاری عمومی، سیاست‌گذاری فرهنگی است. سیاست‌گذاری فرهنگی به ارادة حکومت در ایجاد یا تحکیم و یا تغییر مقررات و تنظیمات در عرصة فرهنگ معطوف است. (همان)
فرهنگ را می‌توان این‌گونه نیز تعریف کرد: «نظامی (سیستمی) است متشکل از اعتقادات، ارزش‌ها، هنجارها، رفتارها، نمادها، فناوری‌های اجتماعی و فناوری‌های مادی که این اجزاء با یکدیگر در تعامل‌اند و رابطه‌ای متقابل دارند.» تفاوت ارزش2 و هنجار3 آن است که ارزش، مفهومی ذهنی بوده و در مرحلة نظر قرار دارد، در حالی که هنجار مفهومی کاربردیتر داشته و در مرحلة عمل قرار دارد.4 به عنوان مثال، احترام به والدین یک ارزش است و صدا نزدن والدین با نام کوچک و جلوتر از آنها راه نرفتن، هنجارهایی مبتنی بر آن ارزش است. ارزش‌ها الهام¬بخش هنجارها هستند و هنجارها، جهت‌دهندة رفتارها هستند.
با توجه به تعریف فرهنگ، ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام را می‌توان یک هنجار برآمده از ارزش محبت به اهل‌بیت علیهم‌السلام دانست و از این رو، ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام بخشی از فرهنگ اسلامی است و قابلیت آن را دارد که سیاست‌گذاری فرهنگی دربارة آن اعمال شود.
اما با توجه به اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی، حکومت تا چه حد مجاز به سیاست‌گذاری در حوزة فرهنگ از جمله سیاست‌گذاری ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام است؟
اصل سوم قانون اساسی می‌تواند بیان‌کنندة محدودة اختیارات و وظایف فرهنگی نظام جمهوری اسلامی در این عرصه باشد. در این اصل آمده است: «دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است ... همة امکانات خود را برای امور زیر به کار برد:
1. ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوا و مبارزه با کلیة مظاهر فساد و تباهی.
2. بالا بردن سطح آگاهی‌های عمومی در همة زمینه‌ها ... .»
با توجه به تأکید قانون اساسی مبنی بر وظیفة حاکمیت در زمینة اعتلای معنوی افراد جامعه، شورای عالی انقلاب فرهنگی اقدام به سیاست‌گذاری فرهنگی در عرصة ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام نموده است.
هر نوع سیاست‌گذاری دارای بخش‌های ذیل است:
1. شناخت، درک و بیان مسئله
2. تعیین دستور کار
3. تجزیه و تحلیل و گزینه‌سازی
4. انتخاب گزینه
5. طراحی سیاست
6. اجرا و به‌کارگیری خط مشی
7. ارزیابی
این مراحل هفت‌گانه را می‌توان در قالب سه مرحلة تدوین و تنظیم، اجرا و ارزیابی تعریف کرد.
در ادامه با توجه به این مراحل، سیاست‌گذاری شورای عالی انقلاب فرهنگی در زمینة مجالس اهل‌بیت علیهم‌السلام بیان می‌شود که بخش عمده‌ای از آن معطوف به مداحی است.
شناخت مسئله در ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام
در مرحلة شناخت مسئله، شورای عالی انقلاب فرهنگی مسائل ذیل را به عنوان بخشی از مشکلات و مسائل موجود در زمینة ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام مطرح کرده است:
الف) ارتکاب حرکات خلاف موازین شرعی و مخالف جوهر دینی و قدسی حماسة عاشورا
ب) تظاهر به رفتارهای موهن و غیر معقول و نامناسب با روح عقلانی و حماسی نهضت حسینی علیهم‌السلام همچون قمه زنی
ج) استفاده از تصاویر، شمایل و نشانه‌های غیرواقعی ائمه و اولیاء علیهم‌السلام و چاپ گستردة آنها که خلاف قداست و حرمت معصومین و شأن عزاداری آنها است.
د) ذکر اکاذیب و نسبت مطالب خلاف واقع به ساحت اهل‌بیت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم
هـ) خواندن نوحه‌ها و آوازها و اجرای موسیقی‌های مبتذل و خلاف شئون که باعث مخدوش شدن فضای فکری، حماسی و جنبه‌های حزن‌انگیزی و عبرت‌آموزی محرم شده و به این مراسم مقدس جنبة تفننی و تفریحی بخشیده و سبب از بین بردن خاصیت و خصلت آیینی مبتنی بر هویت ایرانی و اسلامی آن می‌گردد.
طراحی سیاست در ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام
در ادامه، فرایند سیاست‌گذاری فرهنگی در حوزة ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام، شورای عالی انقلاب فرهنگی پس از شناخت مسئله و نیز طی کردن مراحل تعیین دستور کار، تجزیه و تحلیل و گزینه‌سازی و انتخاب گزینه، در بخش طراحی سیاست، پنج محور اصلی را برای حل مسائل و مشکلات موجود ارائه کرده است. این محورها عبارتند از: «غنابخشی فکری، حفظ عزاداری سنتی در عین نوآوری، مقابله با خرافات و رفتارهای موهن، مقابله با جریان‌ها و عناصر منحرف در عزاداری، تقویت برگزاری عزاداری.» ابعاد هر یک از این محورهای پنجگانه، به صورت اجمال چنین است:
1. غنابخشی فکری:
• طرح اندیشه‌های امام خمینی(ره)، مقام معظم رهبری و شهید آیت‌الله مطهری در مجالس
• نقد شعرهای مداحی در رسانه
• ایجاد پایگاه اینترنتی برای تبلیغ مراسم سوگواری و دفاع از آن در بیرون از مرزها
• تبیین فلسفة عاشورا در رسانه
2. حفظ عزاداری سنتی در عین نوآوری:
• اصلاح و گسترش تعزیه‌خوانی
• معرفی شیوة عزاداری صحیح و تجلیل از پیشکسوتان و مجالس نمونه
• نوآوری و تبلیغ سبک‌های جدید
• آشناسازی بیشتر مداحان با اهل‌بیت علیهم‌السلام
3. مقابله با خرافات و رفتارهای موهن:
• مطالعه پیرامون خرافات (شکل‌گیری و نفوذ در مجالس، مقابله)
• جلسات آموزشی برای مداحان و مسئولان هیئت‌ها
4. مقابله با جریان‌ها و عناصر منحرف:
• شناسایی جریان‌ها و عناصر منحرف
• برنامه‌ریزی برای مقابله با آنان مانند استفاده از مبلغان برای روشنگری، استفاده از دستگاه‌های امنیتی و قضایی
5. تقویت عزاداری:
• تجلیل از خادمان فرهنگ عاشورایی (مداح، سخنران، مسئول هیئت، شاعر، نویسنده و ...)
• انتشار نشریة تخصصی
• پشتیبانی فکری مبلغان
به طور خلاصه سیاست‌های ارائه‌شده را می‌توان در چارچوب حفظ عزاداری سنتی، ارتقای کمی و کیفی آن و نیز مقابله با آسیب‌های فکری و عملی دانست.
اجرای سیاست‌ها در ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام
پس از طراحی سیاست، نوبت به اجرای سیاست‌ها می‌رسد که شورای عالی انقلاب فرهنگی، سازمان تبلیغات اسلامی را مسئول اصلی اجرای سیاست‌های اعلام شده دانسته است: «سازمان تبلیغات اسلامی موظف است با همکاری دستگاه‌های دولتی و غیر دولتی به‌ویژه سازمان صدا و سیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها نسبت به اجرای سیاست‌ها و خطوط مشی فوق اقدام و گزارش آن را سالانه به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه نماید.»
ارزیابی سیاست‌ها در ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام
آخرین مرحله از سیاست‌گذاری، ارزیابی است. هر چند که این مرحله نیز همانند مراحل پیشین، بر عهدة سیاست‌گذار است، اما هر یک از افراد و مجموعه‌های مرتبط با حوزة ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام نیز می‌توانند ضمن تلاش برای اجرای سیاست‌ها، به ارزیابی آن نیز بپردازند و پیشنهادهای خود را برای بهتر اجرا شدن آن ارائه دهند که برای نمونه به دو مورد ذیل اشاره می‌شود.
انتشار نشریات تخصصی یکی از سیاست‌های اعلام‌شده از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی برای حل مسائل و مشکلات عرصة ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام مطرح شده است، اما به نظر می‌رسد بسنده کردن به تعداد انگشت شمار نشریات این عرصه، نخواهد توانست آن‌گونه که لازم است تحول‌آفرین باشد، بنابراین افزایش کمی و کیفی نشریات این عرصه پیشنهاد می‌شود.
همچنین برخی از سیاست‌های طراحی‌شده، ناظر به استفاده از رسانه‌ها و به طور خاص صدا و سیما است که به نظر می‌رسد در اجرا با کاستی‌هایی همراه بوده است، از این رو لازم است که با تقویت بخش رسانه‌ای بنیاد دعبل، اقدام به تهیه و تولید برنامه‌هایی برای پخش از صدا و سیما نمود.
پی‌نوشت:
1ـ مجید وحید، سیاست‌گذاری فرهنگی، فصلنامة سیاست، ش3، پاییز 1386، ص 287
2. Value
3. Norm
4ـ حسام‌الدین آشنا و حسین رضی، فصلنامة پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، ش4، تابستان 1376، ص 207
سیاست‌گذاری عمومی با برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری سازمانی متفاوت است، چرا که سیاست‌گذاری اقدامی است که از سوی حکومت انجام می‌گیرد و کلان‌نگر و بلندمدت است، اما برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری سازمانی عموماً در محدودة وظایف یک سازمان است و خردنگر و کوتاه مدت است.
یکی از انواع سیاست‌گذاری عمومی، سیاست‌گذاری فرهنگی است. سیاست‌گذاری فرهنگی به ارادة حکومت در ایجاد یا تحکیم و یا تغییر مقررات و تنظیمات در عرصة فرهنگ معطوف است. (همان)
فرهنگ را می‌توان این‌گونه نیز تعریف کرد: «نظامی (سیستمی) است متشکل از اعتقادات، ارزش‌ها، هنجارها، رفتارها، نمادها، فناوری‌های اجتماعی و فناوری‌های مادی که این اجزاء با یکدیگر در تعامل‌اند و رابطه‌ای متقابل دارند.» تفاوت ارزش2 و هنجار3 آن است که ارزش، مفهومی ذهنی بوده و در مرحلة نظر قرار دارد، در حالی که هنجار مفهومی کاربردیتر داشته و در مرحلة عمل قرار دارد.4 به عنوان مثال، احترام به والدین یک ارزش است و صدا نزدن والدین با نام کوچک و جلوتر از آنها راه نرفتن، هنجارهایی مبتنی بر آن ارزش است. ارزش‌ها الهام¬بخش هنجارها هستند و هنجارها، جهت‌دهندة رفتارها هستند.
با توجه به تعریف فرهنگ، ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام را می‌توان یک هنجار برآمده از ارزش محبت به اهل‌بیت علیهم‌السلام دانست و از این رو، ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام بخشی از فرهنگ اسلامی است و قابلیت آن را دارد که سیاست‌گذاری فرهنگی دربارة آن اعمال شود.
اما با توجه به اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی، حکومت تا چه حد مجاز به سیاست‌گذاری در حوزة فرهنگ از جمله سیاست‌گذاری ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام است؟
اصل سوم قانون اساسی می‌تواند بیان‌کنندة محدودة اختیارات و وظایف فرهنگی نظام جمهوری اسلامی در این عرصه باشد. در این اصل آمده است: «دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است ... همة امکانات خود را برای امور زیر به کار برد:
1. ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوا و مبارزه با کلیة مظاهر فساد و تباهی.
2. بالا بردن سطح آگاهی‌های عمومی در همة زمینه‌ها ... .»
با توجه به تأکید قانون اساسی مبنی بر وظیفة حاکمیت در زمینة اعتلای معنوی افراد جامعه، شورای عالی انقلاب فرهنگی اقدام به سیاست‌گذاری فرهنگی در عرصة ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام نموده است.
هر نوع سیاست‌گذاری دارای بخش‌های ذیل است:
1. شناخت، درک و بیان مسئله
2. تعیین دستور کار
3. تجزیه و تحلیل و گزینه‌سازی
4. انتخاب گزینه
5. طراحی سیاست
6. اجرا و به‌کارگیری خط مشی
7. ارزیابی
این مراحل هفت‌گانه را می‌توان در قالب سه مرحلة تدوین و تنظیم، اجرا و ارزیابی تعریف کرد.
در ادامه با توجه به این مراحل، سیاست‌گذاری شورای عالی انقلاب فرهنگی در زمینة مجالس اهل‌بیت علیهم‌السلام بیان می‌شود که بخش عمده‌ای از آن معطوف به مداحی است.
شناخت مسئله در ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام
در مرحلة شناخت مسئله، شورای عالی انقلاب فرهنگی مسائل ذیل را به عنوان بخشی از مشکلات و مسائل موجود در زمینة ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام مطرح کرده است:
الف) ارتکاب حرکات خلاف موازین شرعی و مخالف جوهر دینی و قدسی حماسة عاشورا
ب) تظاهر به رفتارهای موهن و غیر معقول و نامناسب با روح عقلانی و حماسی نهضت حسینی علیهم‌السلام همچون قمه زنی
ج) استفاده از تصاویر، شمایل و نشانه‌های غیرواقعی ائمه و اولیاء علیهم‌السلام و چاپ گستردة آنها که خلاف قداست و حرمت معصومین و شأن عزاداری آنها است.
د) ذکر اکاذیب و نسبت مطالب خلاف واقع به ساحت اهل‌بیت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم
هـ) خواندن نوحه‌ها و آوازها و اجرای موسیقی‌های مبتذل و خلاف شئون که باعث مخدوش شدن فضای فکری، حماسی و جنبه‌های حزن‌انگیزی و عبرت‌آموزی محرم شده و به این مراسم مقدس جنبة تفننی و تفریحی بخشیده و سبب از بین بردن خاصیت و خصلت آیینی مبتنی بر هویت ایرانی و اسلامی آن می‌گردد.
طراحی سیاست در ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام
در ادامه، فرایند سیاست‌گذاری فرهنگی در حوزة ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام، شورای عالی انقلاب فرهنگی پس از شناخت مسئله و نیز طی کردن مراحل تعیین دستور کار، تجزیه و تحلیل و گزینه‌سازی و انتخاب گزینه، در بخش طراحی سیاست، پنج محور اصلی را برای حل مسائل و مشکلات موجود ارائه کرده است. این محورها عبارتند از: «غنابخشی فکری، حفظ عزاداری سنتی در عین نوآوری، مقابله با خرافات و رفتارهای موهن، مقابله با جریان‌ها و عناصر منحرف در عزاداری، تقویت برگزاری عزاداری.» ابعاد هر یک از این محورهای پنجگانه، به صورت اجمال چنین است:
1. غنابخشی فکری:
• طرح اندیشه‌های امام خمینی(ره)، مقام معظم رهبری و شهید آیت‌الله مطهری در مجالس
• نقد شعرهای مداحی در رسانه
• ایجاد پایگاه اینترنتی برای تبلیغ مراسم سوگواری و دفاع از آن در بیرون از مرزها
• تبیین فلسفة عاشورا در رسانه
2. حفظ عزاداری سنتی در عین نوآوری:
• اصلاح و گسترش تعزیه‌خوانی
• معرفی شیوة عزاداری صحیح و تجلیل از پیشکسوتان و مجالس نمونه
• نوآوری و تبلیغ سبک‌های جدید
• آشناسازی بیشتر مداحان با اهل‌بیت علیهم‌السلام
3. مقابله با خرافات و رفتارهای موهن:
• مطالعه پیرامون خرافات (شکل‌گیری و نفوذ در مجالس، مقابله)
• جلسات آموزشی برای مداحان و مسئولان هیئت‌ها
4. مقابله با جریان‌ها و عناصر منحرف:
• شناسایی جریان‌ها و عناصر منحرف
• برنامه‌ریزی برای مقابله با آنان مانند استفاده از مبلغان برای روشنگری، استفاده از دستگاه‌های امنیتی و قضایی
5. تقویت عزاداری:
• تجلیل از خادمان فرهنگ عاشورایی (مداح، سخنران، مسئول هیئت، شاعر، نویسنده و ...)
• انتشار نشریة تخصصی
• پشتیبانی فکری مبلغان
به طور خلاصه سیاست‌های ارائه‌شده را می‌توان در چارچوب حفظ عزاداری سنتی، ارتقای کمی و کیفی آن و نیز مقابله با آسیب‌های فکری و عملی دانست.
اجرای سیاست‌ها در ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام
پس از طراحی سیاست، نوبت به اجرای سیاست‌ها می‌رسد که شورای عالی انقلاب فرهنگی، سازمان تبلیغات اسلامی را مسئول اصلی اجرای سیاست‌های اعلام شده دانسته است: «سازمان تبلیغات اسلامی موظف است با همکاری دستگاه‌های دولتی و غیر دولتی به‌ویژه سازمان صدا و سیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها نسبت به اجرای سیاست‌ها و خطوط مشی فوق اقدام و گزارش آن را سالانه به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه نماید.»
ارزیابی سیاست‌ها در ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام
آخرین مرحله از سیاست‌گذاری، ارزیابی است. هر چند که این مرحله نیز همانند مراحل پیشین، بر عهدة سیاست‌گذار است، اما هر یک از افراد و مجموعه‌های مرتبط با حوزة ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام نیز می‌توانند ضمن تلاش برای اجرای سیاست‌ها، به ارزیابی آن نیز بپردازند و پیشنهادهای خود را برای بهتر اجرا شدن آن ارائه دهند که برای نمونه به دو مورد ذیل اشاره می‌شود.
انتشار نشریات تخصصی یکی از سیاست‌های اعلام‌شده از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی برای حل مسائل و مشکلات عرصة ستایشگری اهل‌بیت علیهم‌السلام مطرح شده است، اما به نظر می‌رسد بسنده کردن به تعداد انگشت شمار نشریات این عرصه، نخواهد توانست آن‌گونه که لازم است تحول‌آفرین باشد، بنابراین افزایش کمی و کیفی نشریات این عرصه پیشنهاد می‌شود.
همچنین برخی از سیاست‌های طراحی‌شده، ناظر به استفاده از رسانه‌ها و به طور خاص صدا و سیما است که به نظر می‌رسد در اجرا با کاستی‌هایی همراه بوده است، از این رو لازم است که با تقویت بخش رسانه‌ای بنیاد دعبل، اقدام به تهیه و تولید برنامه‌هایی برای پخش از صدا و سیما نمود.
پی‌نوشت:
1ـ مجید وحید، سیاست‌گذاری فرهنگی، فصلنامة سیاست، ش3، پاییز 1386، ص 287
2. Value
3. Norm
4ـ حسام‌الدین آشنا و حسین رضی، فصلنامة پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، ش4، تابستان 1376، ص 207
