کد مطلب : ۱۱۱۶۹
موسیقی عاشورا
تورج زاهدی
این‌گونه مراثی که همگی به کمک موسیقی و در دستگاه‌ها و مقام‌های موسیقایی بیان می‌شوند، از کودکی در ضمیر ناخودآگاه ما نقش می‌بندند و در تمامی عمر، همراه و در یاد ما می‌مانند.
همه می‌دانند که نقش صدای خوش، الحان خوش‌نوا، اجرا و آواز استادانه، کلمات دلکش و گویا و حتی سازهای مناسب، در سهیم کردن شیفتگان و عاشقان سرور شهیدان بسیار حائز اهمیت است. زیرا اگرچه شیعیان به خودی خود نسبت به حسین بن علی (ع) ارادت خاص دارند، ولی روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی‌های مناسب به بروز و ظهور این احساسات عاشقانه بسیار کمک می‌کند.
این مسئله چنان مهم و اساسی است که از همان آغاز، همراه و همپای عزاداری حسینی بوده است. پس از سلطه اعراب بر ایران، حدود دو قرن، ایرانیان لب فروبستند و از هرگونه ابراز وجودی محروم شدند. دو قرن سکوتی که به ایرانیان تحمیل شده بود، آنان را واداشت تا در خود فرو روند و روحیة مخفی‌کاری را پیشة خود قرار دهند. شاید از همین‌رو باشد که ایرانیان تا این حد به باطن‌گرایی اهمیت می‌دهند و به مبحث تأویل، که نظریه‌ای رازورانه است و حقیقت را در هاله‌های تودرتویی از اسرارآمیزترین پوشش‌ها جستجو می‌کند، چنین شیفته‌وار بها می‌دهند.
پس از این دو قرن که با ظلم و استبداد بر ایرانیان گذشت، آنان آموختند که علایق خود را پنهان کنند و حکمت متعالیة شیعی را، آنچنان که می‌طلبد، در عمق وجود خویش پرورش دهند و در عین حال، خود را در ظاهر، به گونة دیگری نشان دهند. به همین دلیل، عشق ایرانیان شیعه نسبت به سرور آزادگان حسین بن علی(ع) در پشت هاله‌ای از اسرار و در درون سینة آنان پنهان ماند و تنها زمانی به منصة ظهور و بروز رسید که حکومت شیعه بر کشور مسلط شد. برای کشف این معانی تاریخی لازم است تاریخ موسیقی مذهبی در ایران و به ویژه در زمینة عاشورا مورد بررسی قرار گیرد.
همچنان که آمد، پس از استیلای عرب، ایران استقلال خود را از دست داد و تا سال ۲۰۶ هجری زیر نظر خلفای عرب اداره می‌شد. در این سال بود که طاهریان در خراسان قیام کردند و از زیر سیطرة خلفای عرب بیرون آمدند؛ بدون اینکه از اعتقادات خود دست بردارند و خللی در عقاید اسلامی‌شان ایجاد شود. این نکته نشان می‌دهد که ایرانیان اگرچه حکومت خلفا را برنمی‌تابیدند، ولی به میل خود، اسلام را پذیرفته و بر اصول مترقی و کمال‌یافتة آن گردن نهاده بودند.
این استقلال اولیه، تنها شامل خراسان می‌شد و تمامی ایران را در برنمی‌گرفت. در قرن چهارم هجری، این آرزو به دست آل‌بویه به وقوع پیوست و تمام سرزمین ایران، از سلطة خلفای عرب خارج شد و استقلال خود را به دست آورد.
تاریخ موسیقی مذهبی ایران نیز پس از پذیرش اسلام توسط ایرانیان، از همین تاریخ آغاز می‌شود. و در این میان، مسئلة مهم این است که نقطه آغاز موسیقی مذهبی در ایران پس از اسلام، با مراسم موسیقی در دهة عاشورا آغاز می‌شود.
براساس اسناد و مآخذ تاریخی، در زمان حکومت احمد معزالدوله (۳۳۴تا ۳۵۶ ه.ق) مقدمات این تغییرات اساسی فراهم آمد؛ تغییراتی که می‌تواند همتای یک انقلاب تمام‌عیار ارزیابی شود. معزالدوله ابتدا به فتح بغداد اقدام کرد و سپس به گسترش مذهب شیعه پرداخت و اجازه داد تا تمامی مردم ایران آزادانه علایق شیعی خود را از پردة استتار بیرون آورده، آن را آشکار کنند. او به عنوان فرمانروای مقتدر آل‌بویه دستور داد که بازار بغداد در دهة عاشورا تعدیل شود و مردم همگی به نشانة همدردی با شیعیان و به تعزیت سیدالشهدا لباس سیاه بپوشند.
مراسم روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی نیز، همزمان با ایام سوگواری، از همین تاریخ آغاز شد. البته علمای بغداد که شیعی‌مذهب نبودند، به اعتراض برخاستند و این عمل را بدعت خواندند. اما چون قدرت در دست آل‌بویه بود و احمد معزالدوله با قدرت تمام بر آنان حکومت می‌کرد، نتوانستند اعتراض خود را به جایی برسانند. این مراسم تا پایان حکومت آل‌بویه، در بغداد و در سرزمین ایران، هر ساله در ده روز اول ماه محرم برگزار می‌شد تا اینکه با ظهور سلطنت سلجوقیان به طور موقت تعطیل گردید. پس از آن هم حمله مغول روی داد که موجبات حکومت سلاطین مغول و به خاک و خون کشیده شدن ایران را فراهم آورد.
مراسم عزاداری محرم، درست مانند آنچه در زمانه کنونی ما همه ساله در کشور پهناور ایران برگزار می‌شود، از قرن هفتم هجری قمری در ایران مرسوم شد که به نحو تداوم‌یافته‌ای تا امروز، دوام آورده است.
* این گفتار، مقدمه کتاب «موسیقی عاشورا» اثر آقای تورج زاهدی است که به تازگی از سوی سوره مهر منتسر شده است.
همه می‌دانند که نقش صدای خوش، الحان خوش‌نوا، اجرا و آواز استادانه، کلمات دلکش و گویا و حتی سازهای مناسب، در سهیم کردن شیفتگان و عاشقان سرور شهیدان بسیار حائز اهمیت است. زیرا اگرچه شیعیان به خودی خود نسبت به حسین بن علی (ع) ارادت خاص دارند، ولی روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی‌های مناسب به بروز و ظهور این احساسات عاشقانه بسیار کمک می‌کند.
این مسئله چنان مهم و اساسی است که از همان آغاز، همراه و همپای عزاداری حسینی بوده است. پس از سلطه اعراب بر ایران، حدود دو قرن، ایرانیان لب فروبستند و از هرگونه ابراز وجودی محروم شدند. دو قرن سکوتی که به ایرانیان تحمیل شده بود، آنان را واداشت تا در خود فرو روند و روحیة مخفی‌کاری را پیشة خود قرار دهند. شاید از همین‌رو باشد که ایرانیان تا این حد به باطن‌گرایی اهمیت می‌دهند و به مبحث تأویل، که نظریه‌ای رازورانه است و حقیقت را در هاله‌های تودرتویی از اسرارآمیزترین پوشش‌ها جستجو می‌کند، چنین شیفته‌وار بها می‌دهند.
پس از این دو قرن که با ظلم و استبداد بر ایرانیان گذشت، آنان آموختند که علایق خود را پنهان کنند و حکمت متعالیة شیعی را، آنچنان که می‌طلبد، در عمق وجود خویش پرورش دهند و در عین حال، خود را در ظاهر، به گونة دیگری نشان دهند. به همین دلیل، عشق ایرانیان شیعه نسبت به سرور آزادگان حسین بن علی(ع) در پشت هاله‌ای از اسرار و در درون سینة آنان پنهان ماند و تنها زمانی به منصة ظهور و بروز رسید که حکومت شیعه بر کشور مسلط شد. برای کشف این معانی تاریخی لازم است تاریخ موسیقی مذهبی در ایران و به ویژه در زمینة عاشورا مورد بررسی قرار گیرد.
همچنان که آمد، پس از استیلای عرب، ایران استقلال خود را از دست داد و تا سال ۲۰۶ هجری زیر نظر خلفای عرب اداره می‌شد. در این سال بود که طاهریان در خراسان قیام کردند و از زیر سیطرة خلفای عرب بیرون آمدند؛ بدون اینکه از اعتقادات خود دست بردارند و خللی در عقاید اسلامی‌شان ایجاد شود. این نکته نشان می‌دهد که ایرانیان اگرچه حکومت خلفا را برنمی‌تابیدند، ولی به میل خود، اسلام را پذیرفته و بر اصول مترقی و کمال‌یافتة آن گردن نهاده بودند.
این استقلال اولیه، تنها شامل خراسان می‌شد و تمامی ایران را در برنمی‌گرفت. در قرن چهارم هجری، این آرزو به دست آل‌بویه به وقوع پیوست و تمام سرزمین ایران، از سلطة خلفای عرب خارج شد و استقلال خود را به دست آورد.
تاریخ موسیقی مذهبی ایران نیز پس از پذیرش اسلام توسط ایرانیان، از همین تاریخ آغاز می‌شود. و در این میان، مسئلة مهم این است که نقطه آغاز موسیقی مذهبی در ایران پس از اسلام، با مراسم موسیقی در دهة عاشورا آغاز می‌شود.
براساس اسناد و مآخذ تاریخی، در زمان حکومت احمد معزالدوله (۳۳۴تا ۳۵۶ ه.ق) مقدمات این تغییرات اساسی فراهم آمد؛ تغییراتی که می‌تواند همتای یک انقلاب تمام‌عیار ارزیابی شود. معزالدوله ابتدا به فتح بغداد اقدام کرد و سپس به گسترش مذهب شیعه پرداخت و اجازه داد تا تمامی مردم ایران آزادانه علایق شیعی خود را از پردة استتار بیرون آورده، آن را آشکار کنند. او به عنوان فرمانروای مقتدر آل‌بویه دستور داد که بازار بغداد در دهة عاشورا تعدیل شود و مردم همگی به نشانة همدردی با شیعیان و به تعزیت سیدالشهدا لباس سیاه بپوشند.
مراسم روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی نیز، همزمان با ایام سوگواری، از همین تاریخ آغاز شد. البته علمای بغداد که شیعی‌مذهب نبودند، به اعتراض برخاستند و این عمل را بدعت خواندند. اما چون قدرت در دست آل‌بویه بود و احمد معزالدوله با قدرت تمام بر آنان حکومت می‌کرد، نتوانستند اعتراض خود را به جایی برسانند. این مراسم تا پایان حکومت آل‌بویه، در بغداد و در سرزمین ایران، هر ساله در ده روز اول ماه محرم برگزار می‌شد تا اینکه با ظهور سلطنت سلجوقیان به طور موقت تعطیل گردید. پس از آن هم حمله مغول روی داد که موجبات حکومت سلاطین مغول و به خاک و خون کشیده شدن ایران را فراهم آورد.
مراسم عزاداری محرم، درست مانند آنچه در زمانه کنونی ما همه ساله در کشور پهناور ایران برگزار می‌شود، از قرن هفتم هجری قمری در ایران مرسوم شد که به نحو تداوم‌یافته‌ای تا امروز، دوام آورده است.
* این گفتار، مقدمه کتاب «موسیقی عاشورا» اثر آقای تورج زاهدی است که به تازگی از سوی سوره مهر منتسر شده است.
