شاعران و مداحان ملاک امام شناسی شان را تقویت کنند

جواد حیدری یکی از شاعران آئینی است که سالهاست وقت خود را صرف شاعران و مدیحه سرایان نموده است. وی در کنار انتشارات آرام دل که به کانونی برای اتصال شاعران به یکدیگر و همینطور انتقال منابع غنی شان به شعر دوستان تبدیل شده است، در حال حاضر مدیر عامل مجمع شاعران اهل بیت(ع) نیز می باشد. یکی از سروده های ماندگار این شاعر اهل بیت (ع) شعر "مدینه شهر پیغمبر" می باشد که توسط حاج منصور ارضی در سالهای پیش در مدینه خوانده شد.

*** از خودتان و فعالیت در حوزه اشعار مذهبی صحبت کنید. اینکه چه شعری خوب است و چه شعری بد است و مداحان ما به دنبال چه نوع و سبک شعری هستند؟

اجازه بدهید من از طرف مجمع شاعران اهل بیت(ع)صحبت کنم. پرمخاطب ترین نوع شعر همان شعر هیئت و اهل بیت علیهم السلام است که فی المجلس حدود ۱میلیون نفر مستمع شعر می شوند و بعد هم که روی سایت ها می رود و سی دی می شود و در اختیار مردم قرار می گیرد. شاید تیراژ کتاب های شعر آئینی زیاد نباشند، گر چه یک سری از کتب شعر آئینی هم از تیراژ چاپ خوبی برخوردارند ولی مخاطبش خیلی بیشتر از شعرهای دیگر است. چه از لحاظ کیفیت و چه از لحاظ تنوع مخاطب.

یعنی مخاطب شعرهای آئینی از همه نوع قشری هستند. از مراجع عظام تقلید تا مردم عادی و کارمند و کارگر و قشر دانشجو و دانشگاهی و قشر بازاری و بهترین شعر هم شعری است که از بیت رهبری که دفتر مرجع آئین و اندیشه است و دفاتر مراجع خوانده شود تا هیئت ها و محافل دیگر.

به قول بزرگان، شعر خوب شعری است که عوام فهم و خواص پسند باشد. در حال حاضر حرکت شعر آئینی حرکت خوبی است. چرا که هم سرعت خوبی دارد، هم مقصدی که انتخاب شده خوب است و هم کیفیت و کمیتش را به پیشرفت است.

حضرت آقا خیلی تاکید دارند که شعر باید حتما چکش کاری و نقد شود. به همین خاطر، جلسات خوبی در مجمع شاعران تشکیل شد. بعضی انجمن ها هست مثلاً که فقط ساختار ادبی را نقد می کنند. ولی ما الان یکسری جلسات داریم در مجمع شاعران که یک سلسله اش می شود جلسات مکتوب اشک. در آن ساختار ادبی را استادی مثل استاد مرتضی امیری اسفندقه کار می کند که در این یک سال و شش ماه تأثیرش را به خوبی دیده ایم. اساتیدی مثل شیخ رضا جعفری نقد محتوایی را انجام می دهند. امام شناسی را تحت عنوان امین الله تدریس می کنند.

بنده در یک برهه زمانی خیلی دنبال مقتل خوب می گشتم و مقتل می خواندم. یک بزرگی به من گفت همه چیز مقتل نیست؛ امام شناسی ات را تقویت کن.

اگر شاعران و مداحان ما ملاک امام شناسی شان درست شود، خیلی حرف ها را نمی گویند و نمی زنند و نمی خوانند. ما در مجمع شاعران سعی می کنیم این هدف را پیش ببریم. یکسری را با جلسات مختلف. یکسری را هم با اردو.

بعضی از شعرا سبک هم می گویند که اصطلاحا به آنها سباک می گویند. در جلسه ای که چندسال پیش با رهبر معظم انقلاب داشتیم و گزارش کاری راجع به شعر و اشعار هیئت و به ایشان دادیم، آقا گفتند: فقط شعر نیست. اوضاع نوحه هم نابسامان است. نوحه آن قدر مهم هست که رهبر انقلاب هم به آن پرداختند. جلسات آهنگ اشک را برگزار کردیم که حتی در اردو حاج محمود کریمی هم آمدند و راجع به نوحه صحبت کردند. یک سری کلیدهایی برای سبک سازی دادند که چگونه سبک ساخته بشود.

بررسی هایی هم که در شهرستان ها در حال انجام است خیلی خوب شده است. الان ما یک قطب شعرآئینی داریم در جهرم فارس که کسی باور نمی کند. یکی از پرفروش ترین کتاب های شعر ما کتاب اشعار ایوب پرند آور از جهرم است. یک انجمن شعر حسینی دارند که محور فعالیتشان حضرت زهرا(س) است. امسال ۱۰ و ۱۱ فروردین سوگواره شان را برگزار می کنند که با امسال چندمین سال برگزاری آن است. یا حتی فرخ شهر شهرکرد رفته بودیم یک انجمن خوب آئینی دارند. با همه ی اینها در حال ارتباط گیری هستیم. سایت خوبی هم راه اندازی شده است به اسم Eradat.ir که برای مجمع شاعران اهل بیت است و شعرا در آن شعر می گذارند.

*** برای کسانی که می خواهند از ابتدا شروع کنند چه توصیه ای دارید؟

اولاً کار خوبی که در مجمع انجام می شود کار پژوهشی است که انجام می دهیم. برای آنها هم یک بسته ی آموزشی داریم درست می کنیم. در حال تهیه یک بسته ی پژوهشی آموزشی برای شعر هستیم که هر کس می خواهد شعر را شروع کند به آن رجوع کند. تا اتمام تهیه و تدوین این بسته هر کس می خواهد تازه شعر را شروع کند پیشنهاد می شود کتاب روزنه آقای محمد کاظم کاظمی را بخواند. اما کتاب روزنه آموزش شعر آیینی نیست بلکه شعر آزاد است. اما بسته ی آموزشی که در حال نوشتن آن هستیم با رویکرد آئینی و هیئتی طراحی می شود. جدای از آن انشاء الله یک سری جلسات برگزار خواهیم کرد که به اصطلاح به اسم نوقلمان یا نوشاعران که ذاتاً ذوق و استعدادش را دارند اما از لحاظ ادبی و ساختار آرایه ها چیزی نمی دانند. برای آنها هم برنامه داریم. گرچه در حال حاضر هم در جلسات آقای اسفندقه می آیند و شعرهایشان نقد میشود و نقد سفت و سختی هم می شود و منابع معرفی می شود.

چیزی که مهم است بین شعرا ۳نکته است. یکی همین بحث ساختار ادبی است که در کلاس ها بررسی می شود. یکی بحث محتوایی است که با پای منبر نشستن و مطالعه کردن به آن می رسیم. مثلا نمی توان بدون اینکه مقتل خواند شعر برای فاطمیه و حضرت زهرا(س) گفت . بدون مطالعه و با اکتفا به این سی دی ها حتما به غلط می رسیم.

یکی هم اخلاق شاعری اهل بیت است که نه می شود برای آن جلسه گذاشت و نه با کتاب بدست می آید. بلکه با انسی که بین جوان ترها و بزرگتر ها برقرار است ، حاصل می شود.


*** یک شاعر تازه کار که به انجمن و کلاس ها دسترسی ندارد چه باید بکند؟

به قول قدیمی ها کسی که ۱۰۰ بیت شعر بخواند ۱۰ بیت شعر می گوید. شعر خواندن خیلی کمک می کند و مهم است. شعرهای خوب را حفظ کردن مهم است. لازم است که شعر زیاد بخواند و شعرهای خوبی که محتوای خوبی دارند و حفظ کند. شاید نتواند تشخیص دهد ساختار خوبی دارد یا نه. اما محتوایی که دارد مهم است.

به یکی می گویند شعر حافظ بخواند یا بیدل یا ... باید شعر دیده بشود تا بتوان فهمید کجای کار است تا راهنمایی بشود. ولی در ابتدا همان کتاب روزنه و یا کتاب شمیسا یا حتی همین کتاب های رشته ادب و فرهنگ دبیرستان کتب خوبی هستند؛ یا کتاب قافیه حاج علی آقای آهی.

مشخصه های اصلی شعر یکی وزن شعر است و یکی قافیه. این دوتا را حداقل باید بلد باشد. باید قالب را بشناسد و بعد برود سراغ صنایع ادبی و ساختار و محتوا.

*** شعر مداحی و شعر هیئتی با شعر آئینی از لحاظ ساختار و وزن و قافیه چه تفاوتی دارد؟

از لحاظ قالب خیلی فرقی نمی کند اما اصل تفاوت در محتواست مثلا در هیئت حتی شعر نو هم خوانده می شود و حتی قالب های دیگر.

ما دو نوع شعر داریم. یک سری شعرا راوی اتفاق هستند یک سری راوی تجربه هستند. آنهایی که راوی تجربه هستند بیشتر به درد شعر هیئت میخورند. یعنی چه راوی تجربه هستند؟ یعنی حاج آقای آرام انگار می رفت می نشست بالای سر حضرت علی اکبر و ناله امام حسین(ع) را می شنید و شعر می گفت و یا انگار خودش وسط شعله ها بود و شعر می گفت.

مثلاً وقتی ما می رفتیم پیش ایشان و شعرشان را می شنیدیم ، شاید خیلی چیز خاصی از لحاظ آرایه های ادبی و واج آرایی و کلمات نداشت. اما می گفت همین را وقتی گفتم سرم را گذاشتم روی میز و وقتی سرم را برداشتم تمام لباسم خیس گریه بود. یعنی از شعرهایش واقعاً اشک می چکید.

مثلا شعر "گلی گم کرده ام می جویم اورا" یا حتی شعر "اگر کشتند چرا خاکت نکردند" تا حدودی اشکالات شعری و واژه آرایی و ساختاری دارند. اما شاعر با شعر سوخته و شعر گفته است.

ما مثلاً شاید یک اتفاقی از کربلا شنیدیم و یک شعری هم می گوییم و تاثیری شاید روی خود من یا روی دل من نگذارد. اما وقتی شاعر راوی تجربه است، داغ امام حسین را در حد خودش تجربه کرده و وقتی شعر می گوید آن شعر به درد هیئت می خورد. لذا یک سری شعرها را در هیئت میخوانند و هیچ اتفاقی نمی افتد. شاید حتی از لحاظ ادبی خیلی خوب باشد. اما این دوتا حرف باید جمع شود. این نکته به این معنی نیست که نباید آرایه های ادبی را بلد بود. این ها یک ظرف و وسیله است که اشعار را در آن بریزند تا به بهترین شکل ارائه شود. یک هنراست.

*** شعرا باید چه کار کنند که شعرشان به دل بنشیند؟ بعضی از شاعرها می گویند می خواهم شعر بگویم می روم حرم امام رضا(ع) یا قم تا دلم وصل بشود.

کل این حرفها در یک کلمه جمع می شود: خلوت شاعر. شاعری که خلوت نداشته باشد شاعر نیست. یکی خلوتش سحری است. یکی حرمی و یکی در هیأت. خلوت را نباید از شاعر و مداح بگیرند. شخصی می گفت شعری که خودت در خلوت خودت گریه نکردی را نخوان. شعری که روی خودت تأثیر نگذارد به درد نمیخورد. با تاریکی که نمیشود جایی را روشن کرد. یا به قول بزرگی اگرعمیق نباشی نمیتوانی مطلب را درعمق بنشانی. شاعر باید به عمق رسیده باشد تا بتواند به عمق بزند و برساند.

ما رفتیم خدمت حاج احمدآقای صالح شاعر و مداح پیشکسوت و پدر شهید. یک خط شعر خواند :

" به اشک دیده تر سازم گلت را .... بسوزم تا بسوزانم دلت را". نسوزی که تاثیری ندارد واگر در هیئت نسوزیم اتفاقی نمی افتد. اصلاً پیامبر می خواهد از امام حسین (ع) صحبت کند، می گوید " ان لقتل الحسین حرارتاً فی قلوب المومنین" یعنی یک آتشی است که این آتش قلوب مومنین را گُر می دهد. حرارت از زیر این خاکستر بیرون می زند. چون این حرارت امام حسین(ع) در دلهای همه هست. شاعر و مداح این آتش را باید گُر بدهند و حرارت را بیشتر کنند تا بتوانند به نتیجه برسانند.

شاعرها و مداح ها که خدمت مقام معظم رهبری می رسند ، ایشان شعرها و بعضاً نوع خواندن مداحان را نیز نقد می کنند. اما نقدشان همیشه تعمیری و باعث آبادی است. خیلی از دیگران نقدشان تخریبی است. حالا فقط به مداح ها و شعرای اهل بیت گیر دارند؟ اشتباه دارند؟ اگر قرار باشد دست بگذاریم که چیزی نمی ماند. به قول شاعر:

"گر عهد کنند که مست گیرند...در شهر هرآنچه هست گیرند". این جوانان کمی تحمل و مهربانی می خواهند. هم اینک شخصی مثل آقای مجاهد ۵۰سال یک انجمن شعر در خانه اش به خرج شخصی دارند و شاعران خوبی از آن بیرون آمدند یا مثلا حاج علی آقای انسانی شاید انجمن به شکل مدون نداشته اما کمتر شاعری در تهران هست که از شعر ایشان و نفسش بهره نبرده باشد.

یا کسی مثل حاج منصور ارضی، شاعر نیست اما شاعر ساز است. مضمون ساز است. مداحی است که روضه هایش مضمون به دست شاعر می دهد. یک روضه می خواند که ۵۰ تا غزل از همان مضمون در می آید.

باید با اینها راه آمد. نمی شود انتظاری که از حاج علی انسانی داریم از جوانان داشته باشیم. اساتیدی که آنها دیدند دیگر نیست. کمی جوانان زیر بار نمی روند. بعضی ها تا شعرشان توسط مداح های سرشناس خوانده می شود فکر می کنند. شعرشان خیلی خوب است. مثلا من خودم اولین باری که حاج منصور شعرم را خواند به مدل های مختلف اشاره و کنایه به من فهماند که کار مجلس امام حسین (ع) است که شعر شما گل کرده است کار شعر تو نیست. استاد خیلی مهم است. مرتب بعد از هر مناسبتی بعد از جلسه حاج آقا نقد شعر می گذاشتند که حالا بیشتر نقد محتوایی بود. مداح ها هم با شعرایی که کار می کنند اکثراً جوان هستند. شعرای هیئت نسل جوان باید نقد شوند . کسی می تواند نقد بکند که شعر را بشناسد. یعنی مداح ها باید شعرشناس باشند.

***اول شعر باید ساخته شود یا سبک شعر؟


فرقی نمی کند. این می رود در بحث نوحه و سرود و زمینه و واحد و... خوب طبیعی است که باید یک سبکی ساخته شود و بعد روی سبک شعر بگویند. در سبک هم باید خلوت داشته باشند تا بتوانند پیشرفت کنند. سبک هایی که حاج آقا آرام میخواندند و یا حاج آقا ژولیده و ... الان خیلی نوحه های معروف مال همین دوستان است و در خلوت خودشان نوحه و سرود ساختند. سالها این نوحه ها خوانده شده و هنوز هم خوانده می شود.

دیدید یک بزرگی از دنیا میرود و یک فرزندی دارد فرزندانش در آن شهر صاحب عزا محسوب می شوند. صاحب عزای حضرت امام حسین(ع) و حضرت زهرا(س) در این مملکت حضرت امام رضا(ع) و حضرت معصومه (س) هستند. لذا این اسباب اقامه عزا و نوکری و مداحی و شاعری امام حسین(ع) این دو بزرگوار هستند . یعنی امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) فرقی ندارند. یعنی آثار زیارتی حضرت معصومه مثل زیارت امام رضا(ع) هستند.

حاج آقا آرام میفرماید هر شاعری، هر مداحی باید برود سر معدن خودش. درست است اولش تقلید است ولی هر کس باید زبان خودش را بگوید.

حاج آقای سازگار میگوید من هم دوست دارم و هم میتوانم مثل شعرای جوان شعر بگویم اما من زبان شعری خودم را پیدا کردم. هر کس باید زبان شعری خودش را درک کند و پیدا کند.

*** حد و حدودهای شعرهای مذهبی چگونه تعیین می شود؟

حد و حدود باید رعایت شود. تا چه حدی میتوان تخیل را در اشعار اهل بیت وارد کرد. تا کجا میتوان پیش رفت. در روضه ی حضرت زهرا(س) کجاها ممنوعه است. چه حرفهایی ممنوعه است؟

در بحث نوامیس و مخدرات اهل بیت(ع) کجاها ممنوعه است و نمیتوان وارد شد. حضرت سجاد(ع) حاضر است ارزشمندترین شی دنیا و عزیزترین های زندگی اش را فدا کند تا نوامیس حفظ شوند و چشم نامحرم از نوامیس دور باشد.

می فرمایند پولی به سردسته ی نیزه دارها بدهید تا سرها را از جلوی کاروان ببرند تا حواس به سرها پرت شود. یعنی در بعضی چیزها امام سجاد(ع) میگویند وارد نشوید هرچند اتفاق هم افتاده باشد. مصیبت ها کم نیستند. همین که ما حضرت رقیه(س) را در سه سالگی از دست دادیم خودش خیلی مصیبت بزرگی است که اگه زنده می ماندند آن موقع می دیدیم چه بهره ای جهان اسلام از وجود ارزشمند ایشان می برد. یا حضرت زهرا(س) را در سن ۱۸ سالگی از دست دادیم. اینها مصیبت هستند.

*** انتظار شما از مسئولین چیست؟

می دانید بالاترین نهی از منکر چیست؟ امر به معروفِ خوب است. شاعری که مجبور است صبح تا شب با اضافه کاری تا ۱۰ شب در کار کاملاً غیر مرتبط با ادبیات و شعر و شاعری کار کند چه انتظاری می توان از وی داشت؟ فضاهای فرهنگی را باید به دست شاعران بسپارند و به کار بگیرند. الان در همین مجموعه مجمع شاعران اهل بیت (ع) یا انتشارات آرام دل ما از همین دوستان و رفقای خوش ذوق و اهل قلم و شاعر استفاده کرده ایم.

شما ببینید الان یک شاعر بخواهد کتاب بخرد. یک جوان شاعر می خواهد ۲ جلد فضائل ۱۴ معصوم داشته باشد، حدود ۷۰ الی ۸۰ هزار تومان باید بدهد. نمی تواند بخرد. کاری که ما قراراست در این مجمع انجام بدهیم و می دهیم همین بسته های فرهنگی و منابع روایی را در اختیار دوستان قرار می دهیم. منابع روایی و منابع ادبی را اینها باید در اختیار داشته باشند.

*** نظرتان راجع به سبک سازی از روی موسیقی ها و ترانه چیست؟

شما سبک خوب بسازید همه می خوانند. اصلاً دیگر وارد این قضایا نشوید. خیلی تکراری شده است. الان تعداد این جور سبک ها خیلی کم شده است. حالا یکی یک چیزی خوانده و بعدش خودش گفته اشتباه کردم. دیگر ادامه دادن ندارد.

یکی از مجلس خبرگان یک بار راجع به مداحی اظهار نظر کردند و انتقاد کردند. ما به واسطه پیغام فرستادیم خدمت ایشان که شما یک ردیف بودجه اعلام کنید که به شاعری و مداحی اختصاص داده اید آن وقت بیایید طلب داشته باشید. اندازه یک فیلم سینمایی خرج مداحی کرده اید؟

* سبک های خوبی برای هیئات وجود دارد

حالا مشکلی هم داریم که خبرگزاری ها متاسفانه گاهی اوقات اطلاعات درستی را منتشر نمی کنند. باید دقت کرد که واقعا همه چیز هیئت و شعر هیئت این چیزی نیست که در این سی دی ها می بینید. یک گستره ی عمیق و زیادی هستند که اصلاً دنبال سی دی و انتشار نیستند.

جوان های قوی و شعرهای قوی که حتی بعضی هایشان پهلو می زنند به بهترین سبک هایی که در هیئت ها خوانده می شود. ولی اهل سی دی بیرون دادن نیستند و سرو صدا نمی کنند و کار خودشان را می کنند.

موضوع دیگری هم که داریم همین موسیقی است. جوانان همین ردیف ها و دستگاه های موسیقی را که یاد بگیرند راحت می توانند سبک سازی کنند. به جز این که دلی هم می توان سبک گفت. در کلاس هایی مثل آهنگ اشک یاد می گیرند چگونه سبک بسازند و ایراد سبک چیست و این زمزمه و یا این بحر تحویل چه ایراداتی دارد.

*** یک موضوعی که الان با آن مواجه هستیم تقارن عید نوروز و فاطمیه است و حفظ حرمت فاطمیه. که حتی صدا و سیما هم توجه چندانی به این موضوع ندارد و همه ی سریال های نوروزی محتوای طنز دارند. چه نظری در این رابطه دارید؟

هیئت ها کار خودشان را می کنند و کردند. هیئت ها برای فاطمیه شروع شده است. صداو سیما یک سیاست و ماموریت دارد و ما هدف خودمان را داریم. هیچ وقت تلویزیون روضه های داغ حاج منصور را پخش نمی کند. حالا طبق ضوابط و خط قرمزهایی که وجود دارد ما انتظار هم نداریم تلویزیون از فاطمیه اول تا فاطمیه دوم یعنی دو دهه اول فاطمیه که اصل ایام فاطمیه است برنامه های عزاداری پخش کند.

مگر آن سالی که محرم در نوروز افتاده بود مردم کم گذاشتند؟ بیشتر هم فعالیت کردند و رونق بیشتری هم داشت. فاطمیه هم همین است. خیلی نگوییم چرا تلویزیون این کار را کرد و آن کار را نکرد. کسی که بخواهد طنزش را ببیند، می بیند. کسی هم که بخواهد روضه گوش کند هیئت میرود. مثل محشر که جنس جوهر حضرت زهرا جدا می شود. امام باقر فرمودند همانند مرغی که دانه خوب را از بد جدا میکند، حضرت زهرا قیامت شیعیان را جدا میکند.

کسی که بخواهد پایتخت ۳ را ببیند می بیند. کسی هم که بخواهد بیاید هیئت میاید . ولی این را هم بدانید دل همانهایی هم که شاید طنز نگاه می کنند با حضرت زهرا(س) است.

*** در قدیم در بین اشعار مدیحه و آئینی ابیاتی هم وجود داشتند که بعد پند آموز داشتند و پندهایی در آنها نهفته بود اما الان خیلی کم شده اند. به نظر شما آیا باید باز هم به این مسائل پرداخته شود؟

الان هم هست؛ کم شده یا نوعش عوض شده و باید روش کار کرد. باید شعرا و مداح ها کمی از مداحی خودشان بیرون بیایند. شعر خودشان یعنی اینکه همش بگویند: من فدات بشم / من دوستت دارم / من کربلا میخوام / من سینه زنتم را کنار بگذارند. خیلی از شعرا هم وقتی می خواهند شعر برای سبک شور بگویند از روایات کامل الزیارات و ... استفاده میکردند که آقا دعا زیر قبه ت مستجابه. آقا خاک کربلات شفاست و ... چیزی که آقا هم خیلی تاکید دارند و شاید الان بروزی نداشته باشد ولی به شکل های دیگر اتفاق می افتد.

چه جوری؟ فاطمیه من میخواهم غزل اول مجلس بخوانم. حمدیاتم را می آورم در قالب فاطمیه. به قول حضرت آقا عبرت های فاطمیه. مثل عبرت های عاشورا.

مثل شعری که حاج منصور خواند " خاک بر سر اهل مدینه" این چه میخواست بگوید؟ ما مثل اهل مدینه نیستیم . حضرت زهرا(س) در منزلشان را زد ولی لبیک نگفتند. این خودش پند است. این خودش بیداری است.

یا غزل امام زمان میخوانند. میگوید منتظر باید این شکل باشد. مثلا "امان ز لحظه ی غفلت که شاهدم هستی" این خودش پند است. عبرت و نصیحت دارد . به حضور امام زمان توجه می دهد. یا امام حسین(ع): "کاش خدا قسمتم رزق حلالی کند ... تا که توانم کنم خرج برای حسین" این یعنی چی؟ یعنی پولی که قرار است برای دستگاه امام حسین خرج شود باید حلال باشد. شاید پندیات مثل صائب تبریزی نباشد که آنها هم جای خودش را دارد.

مثلا در مجلس ختم باید یک غزل پندآمیز خوانده شود. همه اش نگوییم بابام مرد، دخترم مرد، مادرم مرد. به هرحال ما باید پندیات را در محرم در قالب هشدارهای عاشورایی یا فاطمیه هشدارهای فاطمی و بحث ولایت و پای کار ماندن را در اشعار به مستمعین القا کنیم. این قالب را پیدا بکنند که پیدا هم کرده اند که الان بنشینی می بینی همه پندیات است. اتفاقاً از ابزارها استفاده کرده است، هنر همین غیر مستقیم وارد شدن است.

*** لطفا راجع به شعر "مدینه شهر پیغمبر..." توضیح بدهید.

زمانی که این شعر را گفتم سرباز بودم. این شعر سبکش برای من نبود. حاج منصور ارضی به من گفتند شعری برای این سبک بگو و ما هم روی همان زمزمه شعر گفتیم. خیلی ربطی به ما نداشت و نفس حاج منصور بود. تقریبا مطرح شدن ما هم در بین شعرا به خاطر همین شعر بود. خانواده هم نمی دانستند و بالاخره همه متوجه شدند و حاج منصور و برخی از دوستان خواندند و پخش شد