کد مطلب : ۲۵۱۰۷
گفتگو با محمدحسین رجبی دوانی؛
برای استفاده از ظرفیت زیارت برنامه نداریم
زیارت یکی از مباحث مورد تأکید اسلام است که نگاهی به جایگاه آن و ادعیه و احادیثی که به‌ویژه در تشییع وجود دارد، نشان می‌دهد همواره یکی از ظرفیت‌های عظیم فرهنگی، سیاسی و اجتماعی اسلامی بوده و امامان و معصومین با توجه به شرایط زمانی و مکانی که در آن حضورداشته‌اند از این ظرفیت در راستای ترویج افکار اسلامی و اهداف برگرفته از آیات الهی بهره برده‌اند.
وجود ادعیه ارزشمندی همچون دعای کمیل، زیارت عاشورا و ...همچنین زیارتگاه‌هایی که در طول تاریخ اسلام ساخته‌شده و به‌ویژه شیعیان از این اماکن به‌منظور برپایی مراسم مختلف مذهبی و گردهمائی‌های متعددی در قالب برنامه های مذهبی همچون عزاداری، بهره‌های فراوانی برده‌اند ما را بر آن داشت تا به‌منظور بررسی بیشتر ظرفیت‌های موجود در زیارت به سراغ دکتر محمدحسین رجبی دوانی مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام و عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام حسین(ع) برویم و وی نیز ضمن استقبال از توجه به مسئله زیارت به‌ویژه زیارت امام هشتم(ع) با ما به گفتگو نشست.
*مبحث ما بحث ظرفیت‌های زیارت است. لطفاً در مورد ظرفیت‌های تربیتی زیارت در تاریخ اسلام بفرمایید.
زیارت به‌عنوان دیدار مدفن بزرگان و مقدسان و ادای احترام به آنان و کسب فیض از آنان یک وجهه از تربیت اسلامی است و جز شعائر دینی ما به حساب می‌آید و می‌تواند در تعالی روح و کسب معرفت بسیار مؤثر باشد. ما در صدر اسلام از خود پیامبر(ص) سابقه داریم که مردم به زیارت شهدای اسلام می‌رفتند. حضرت زهرا(س) به زیارت حضرت حمزه(ع) می‌رفت و به خاطر زنده نگاه‌داشتن اهداف و اولیاء دین، تأکید بر زیارت زیاد شده است.
مسلمانان باید فریضه حج را انجام بدهند و حج جزء فروع دین است و مسلمانان در صورت داشتن استطاعت، حداقل یک‌بار در طول عمر خود باید به حج بروند و صرف‌نظر از اینکه پیرو چه فرقه‌ای باشند وقتی برای حج می‌آیند به زیارت وجود مقدس پیامبر(ص) می روند چون مسلمانان خود را مدیون آن وجود مقدس دانسته و می‌دانند که از این زیارت کسب معنویت می‌کنند و خود محتاج این زیارت هستند نه اینکه وجود پیغمبر(ص) لازم داشته باشند. تأکیدات فراوانی هم که برای زیارت امیرالمؤمنین(ع) شده است و زیارت‌نامه‌های متعددی که از ائمه(ع) داریم دلالت بر این دارد که زائر باید امیرالمؤمنین(ع) را به‌عنوان صاحب ولایت و ترسیم‌کننده «خط نجات» بشناسد و با این زیارت می‌تواند به جایگاه بلند امیرالمؤمنین(ع) آگاهی پیدا کند.
یا زیارت امام حسین(ع) که سفارش‌هایی در این موارد می‌بینیم که از حج هم اهمیتش بالاتر می‌رود که اگر ما امام حسین(ع) را به‌درستی بشناسیم زیارت آن حضرت در این معرفت می‌تواند بسیار مؤثر باشد و ما در واقع اسلام حقیقی را شناخته‌ایم و حج در پرتوی شناخت امام حسین (ع) معنا پیدا می‌کند، لذا ما این را در طول تاریخ مشاهده می‌کنیم و این مسئله اختصاص به شیعه هم نداشته است و اهل تسنن هم به این مهم می‌پرداختند.
اما در مورد زیارت امام هشتم(ع) که توسط مأمون از وطن و از مهد ظهور اسلام دور شدند باید بگویم که به زیارت آن حضرت خیلی تأکید شده است لذا می‌بینیم مسلمانان بر خود لازم می‌دانستند که از نقاط دور و نزدیک به زیارت امام رضا(ع) بیایند. حتی کسی مثل گوهرشاد که عروس تیمور لنگ بوده می‌آید و در کنار مرقد امام رضا(ع) آن مسجد باعظمت را می‌سازد که این‌گونه ادای احترام کرده باشد. زیارت اهل قبور و در رأس آنها اولیاء خدا جز شعائر مؤکد در دین معین اسلام به‌ویژه مذهب حقه شیعه بوده است که این مهم را الحمدالله مردم ما به‌خوبی پاس داشته اند.
*در بحث تمدن سازی اسلامی چه تمدن طلایی گذشته اسلامی و چه تمدنی که بعد از انقلاب اسلامی در پی ساخت آن هستیم نقش زیارت را چگونه می‌بینید؟
تمدن مؤلفه‌های مختلفی دارد جنبه نرم‌افزاری تمدن ابعاد فرهنگ، اقتصاد و سیاست و علم هستند، این‌ها مجموعه تمدن را شکل می‌دهد حالا اگر زیارت ترویج پیدا کند آن‌هم در جمهوری اسلامی که داعیه ایجاد تمدن نوین اسلامی را دارد می‌توان از این موقعیت بهره‌های فراوان برد. در تمدن نوین اسلامی علم جایگاه ویژه‌ای دارد و پیشرفت‌های علمی بسیار تعیین کننده است. برای زائرانی که به ایران وارد می‌شوند، پیشرفت‌های علمی که در حین زیارت و حاشیه زیارت ملاحظه می‌کنند، ایجاد رغبت انگیزه می‌کند که این تمدن دارد در ایران شکل می‌گیرد و با سرعت پیش می‌رود و اگر ما می‌خواهیم پا به‌پای آنها پیش برویم باید از آنها اقتباس کنیم. همچنین از دیگر جلوه‌های تمدن این است که وقتی ما آن مؤلفه‌های تمدن را ایجاد کرده باشیم زائران خود مبلغان آن خواهند بود.
*با توجه به مطلبی که اشاره فرمودید در مورد صدور انقلاب اسلامی هم مصداق پیدا می‌کند؟
بله این مسئله همین‌الان هم مصداق دارد. قطعاً اگر زائرینی وارد می‌شوند و فضای انقلابی کشور ما را می‌بینند و باارزش‌های انقلابی آشنا می‌شوند این می‌تواند خودبه‌خود انتقال‌دهنده انقلاب باشد. البته! این زمانی دو چندان می شود که ما برنامه داشته باشیم. چه مستقیم چه غیرمستقیم باید ارزش‌های انقلابی را پیش چشم زائران آورد. زائرانی که از کشورهای دیگر مثل بحرین، عراق، کویت، ترکمنستان و کشورهایی که بعضاً شیعه هم نیستند می‌آیند. منتهی ما باید اینجا هدفی را تعیین و بر مبنای آن برنامه‌هایی را تعریف کنیم که زائر علاوه بر زیارت باارزش‌های انقلاب اسلامی و اسلام ناب هم آشنا شود و با خود ببرد. این‌گونه زیارت می‌تواند خیلی مؤثر بیفتد و هنر ما هم در نحوه ارائه این برنامه‌ها است و اینکه چگونه زائر را مستقیم و غیرمستقیم تغذیه کنیم که وقتی از ایران می‌رود با گنجینه‌ای از ارزش‌های معنوی و انقلاب اسلامی به وطنش بازگردد.
*با توجه به صحبت‌های شما این ظرفیت در زیارت وجود دارد ولی اینکه ما چقدر بتوانیم از این ظرفیت استفاده کنیم مهم است. بفرمائید به نظر شما ما چقدر در استفاده از این ظرفیت موفق بوده‌ایم؟
نظر بنده این است که متصدیان امور برای بهره‌برداری از این ظرفیت برنامه ویژه‌ای ندارند؛ اما عظمت خود انقلاب و آن ظرفیت عظیمی که اسلام دارد باعث شده که اگرچه ما برنامه ویژه‌ای نداریم خیلی‌ها به تمدن و فرهنگ ایران علاقه و توجه نشان دهند و حتی غیرمسلمانانی که در قالب مسافر یا توریست اقتصادی، خبری و یا گردشگری به ایران می‌آیند به خاطر ظرفیت انقلاب و پس از مواجه‌شدن با این فرهنگ و ظرفیت، در بازگشت به کشورشان می‌گویند ایران غیر از آن چیزی است که رسانه‌های غربی تبلیغ می‌کنند.
مراکز علمی و دستاوردهای علمی برجسته کشورمان هم نشان‌دهنده آن است که آنچه انقلاب برای این کشور آورده است چشمگیر است. حال اگر ما برنامه‌ای داشته باشیم و به‌ویژه از ابزارهای جدید و هم با هوشمندی و دقت نظر این‌ها را بتوانیم عرضه کنیم این می‌شود قدرت نرم جمهوری اسلامی که به‌سرعت می‌تواند در سطح جهان انعکاس وسیع پیدا کند و تأثیرات خود را بگذارد و به چشم بیاورد.
*پیشنهاد خاصی هم مصداق برای این بحث دارید؟
در قالب کارهای هنری، چون هنر زبانی عمومی است. باهنر می‌توان دستاوردها و اهداف بلند انقلاب، رهنمودهای ایجاد تمدن اسلامی و اینکه ما در چه مرحله‌ای هستیم را در قالب نمایش فیلم و با زبان‌های گوناگون زائران، مانند عربی، پاکستانی‌ها، افغانی وترکی و ... ارائه کرد. همچنین می‌توان با دعوت و پذیرائی از زائران دستاوردهای مختلف انقلاب را برای آنها تبیین و زائران را با ظرفیت‌های موجود در انقلاب اسلامی و کشورمان آشنا کرد.
*لطفاً کمی از مصادیق تاریخی کارکردهای زیارت با توجه به تخصصی که در مورد تاریخ اسلام دارید بفرمایید.
در خیلی از موارد زیارت‌ها باعث قوت قلب و خودباوری در برابر سختی‌ها و مشکلات شده است حالا این مسئله می‌تواند برای فرد، جامعه و یا حکومت باشد.خیلی موارد ما داشته‌ایم کسانی که می‌خواستند در یک عرصه‌ای نوآوری داشته باشند و تحقیق و پیشرفتی بکنند آمده‌اند وامداد گرفته‌اند یعنی در محیط معنوی حرم متوسل به ساحت قدس حجت خدا شدند و به این مهم رسیده‌اند ما برخی از فرماندهان و حتی پادشاهانی را داریم که وقتی می‌خواستند در برابر دشمنانی قدر بایستند و مقابله کنند به زیارت اماکن مقدس می‌رفتند و از آنجا نیرو می‌گرفتند. شاهان صفوی به خصوص شاه عباس در خصوص جنگ‌هایش از امام رضا(ع) امداد می‌گرفت و برخی هم می‌رفتند و از ساحت حضرت معصومه(س) طلب استمداد می‌کردند.
*شما به وظیفه مسئولان در خصوص صدور انقلاب و تمدن اسلامی اشاره فرمودید در همین زمینه به آنچه بر دوش مردم مشهد و مجاوران حضرت رضا(ع) گذاشته‌شده هم اشاره‌کنید.
به نظر من وظیفه مجاوران، مهمان‌نوازی لطیف، مهربانانه و بسیار حساب‌شده نسبت به زائران است به‌ویژه زائران خارجی علاوه بر فضای خود حرم مطهر همه شهر مشهد را معنوی دیده و از مردم این شهر معنوی انتظاری ویژه دارند؛ یعنی تا آنجایی که می‌شود باید به این‌ها خدمت کرد و چنان باشد که وقتی می‌خواهند بروند با دل‌تنگی و با آرزوی بازگشت مجدد بروند و اخلاق و رفتاری را ببینند که این‌گونه باشد.ضمن اینکه به نظر بنده خود مردم در ارتباطاتی که با زائران خارجی برقرار می‌کنند می‌توانند با توصیف شرایط کشورمان در قبل و بعد از انقلاب مسائل را برای آنها باز کنند تا شائبه تبلیغات حکومتی در آنها از بین برود و تأثیر حرف مردم هم قطعاً بیشتر هم خواهد بود.
این خود مردم هستند که باید بگویند که شرایط چگونه است؛ بله ما سختی‌هایی را داشته‌ایم این‌ها هزینه‌های استقلال است که داریم می‌پردازیم دشمن بر ما سخت گرفته اما ما حاضر شدیم این سختی‌ها را تحمل‌کنیم برای استقلال و آرمان‌های بلندمان، فلذا خدا را شاکریم و اگر این‌گونه با رفتار مناسب تبیین دستاوردهای انقلاب صورت پذیرد می‌توان گفت درواقع مردم به وظیفه خود به‌خوبی عمل کرده‌اند.*
پی نوشت:
پایگاه دبیرخانه شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی
وجود ادعیه ارزشمندی همچون دعای کمیل، زیارت عاشورا و ...همچنین زیارتگاه‌هایی که در طول تاریخ اسلام ساخته‌شده و به‌ویژه شیعیان از این اماکن به‌منظور برپایی مراسم مختلف مذهبی و گردهمائی‌های متعددی در قالب برنامه های مذهبی همچون عزاداری، بهره‌های فراوانی برده‌اند ما را بر آن داشت تا به‌منظور بررسی بیشتر ظرفیت‌های موجود در زیارت به سراغ دکتر محمدحسین رجبی دوانی مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام و عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام حسین(ع) برویم و وی نیز ضمن استقبال از توجه به مسئله زیارت به‌ویژه زیارت امام هشتم(ع) با ما به گفتگو نشست.
*مبحث ما بحث ظرفیت‌های زیارت است. لطفاً در مورد ظرفیت‌های تربیتی زیارت در تاریخ اسلام بفرمایید.
زیارت به‌عنوان دیدار مدفن بزرگان و مقدسان و ادای احترام به آنان و کسب فیض از آنان یک وجهه از تربیت اسلامی است و جز شعائر دینی ما به حساب می‌آید و می‌تواند در تعالی روح و کسب معرفت بسیار مؤثر باشد. ما در صدر اسلام از خود پیامبر(ص) سابقه داریم که مردم به زیارت شهدای اسلام می‌رفتند. حضرت زهرا(س) به زیارت حضرت حمزه(ع) می‌رفت و به خاطر زنده نگاه‌داشتن اهداف و اولیاء دین، تأکید بر زیارت زیاد شده است.
مسلمانان باید فریضه حج را انجام بدهند و حج جزء فروع دین است و مسلمانان در صورت داشتن استطاعت، حداقل یک‌بار در طول عمر خود باید به حج بروند و صرف‌نظر از اینکه پیرو چه فرقه‌ای باشند وقتی برای حج می‌آیند به زیارت وجود مقدس پیامبر(ص) می روند چون مسلمانان خود را مدیون آن وجود مقدس دانسته و می‌دانند که از این زیارت کسب معنویت می‌کنند و خود محتاج این زیارت هستند نه اینکه وجود پیغمبر(ص) لازم داشته باشند. تأکیدات فراوانی هم که برای زیارت امیرالمؤمنین(ع) شده است و زیارت‌نامه‌های متعددی که از ائمه(ع) داریم دلالت بر این دارد که زائر باید امیرالمؤمنین(ع) را به‌عنوان صاحب ولایت و ترسیم‌کننده «خط نجات» بشناسد و با این زیارت می‌تواند به جایگاه بلند امیرالمؤمنین(ع) آگاهی پیدا کند.
یا زیارت امام حسین(ع) که سفارش‌هایی در این موارد می‌بینیم که از حج هم اهمیتش بالاتر می‌رود که اگر ما امام حسین(ع) را به‌درستی بشناسیم زیارت آن حضرت در این معرفت می‌تواند بسیار مؤثر باشد و ما در واقع اسلام حقیقی را شناخته‌ایم و حج در پرتوی شناخت امام حسین (ع) معنا پیدا می‌کند، لذا ما این را در طول تاریخ مشاهده می‌کنیم و این مسئله اختصاص به شیعه هم نداشته است و اهل تسنن هم به این مهم می‌پرداختند.
اما در مورد زیارت امام هشتم(ع) که توسط مأمون از وطن و از مهد ظهور اسلام دور شدند باید بگویم که به زیارت آن حضرت خیلی تأکید شده است لذا می‌بینیم مسلمانان بر خود لازم می‌دانستند که از نقاط دور و نزدیک به زیارت امام رضا(ع) بیایند. حتی کسی مثل گوهرشاد که عروس تیمور لنگ بوده می‌آید و در کنار مرقد امام رضا(ع) آن مسجد باعظمت را می‌سازد که این‌گونه ادای احترام کرده باشد. زیارت اهل قبور و در رأس آنها اولیاء خدا جز شعائر مؤکد در دین معین اسلام به‌ویژه مذهب حقه شیعه بوده است که این مهم را الحمدالله مردم ما به‌خوبی پاس داشته اند.
*در بحث تمدن سازی اسلامی چه تمدن طلایی گذشته اسلامی و چه تمدنی که بعد از انقلاب اسلامی در پی ساخت آن هستیم نقش زیارت را چگونه می‌بینید؟
تمدن مؤلفه‌های مختلفی دارد جنبه نرم‌افزاری تمدن ابعاد فرهنگ، اقتصاد و سیاست و علم هستند، این‌ها مجموعه تمدن را شکل می‌دهد حالا اگر زیارت ترویج پیدا کند آن‌هم در جمهوری اسلامی که داعیه ایجاد تمدن نوین اسلامی را دارد می‌توان از این موقعیت بهره‌های فراوان برد. در تمدن نوین اسلامی علم جایگاه ویژه‌ای دارد و پیشرفت‌های علمی بسیار تعیین کننده است. برای زائرانی که به ایران وارد می‌شوند، پیشرفت‌های علمی که در حین زیارت و حاشیه زیارت ملاحظه می‌کنند، ایجاد رغبت انگیزه می‌کند که این تمدن دارد در ایران شکل می‌گیرد و با سرعت پیش می‌رود و اگر ما می‌خواهیم پا به‌پای آنها پیش برویم باید از آنها اقتباس کنیم. همچنین از دیگر جلوه‌های تمدن این است که وقتی ما آن مؤلفه‌های تمدن را ایجاد کرده باشیم زائران خود مبلغان آن خواهند بود.
*با توجه به مطلبی که اشاره فرمودید در مورد صدور انقلاب اسلامی هم مصداق پیدا می‌کند؟
بله این مسئله همین‌الان هم مصداق دارد. قطعاً اگر زائرینی وارد می‌شوند و فضای انقلابی کشور ما را می‌بینند و باارزش‌های انقلابی آشنا می‌شوند این می‌تواند خودبه‌خود انتقال‌دهنده انقلاب باشد. البته! این زمانی دو چندان می شود که ما برنامه داشته باشیم. چه مستقیم چه غیرمستقیم باید ارزش‌های انقلابی را پیش چشم زائران آورد. زائرانی که از کشورهای دیگر مثل بحرین، عراق، کویت، ترکمنستان و کشورهایی که بعضاً شیعه هم نیستند می‌آیند. منتهی ما باید اینجا هدفی را تعیین و بر مبنای آن برنامه‌هایی را تعریف کنیم که زائر علاوه بر زیارت باارزش‌های انقلاب اسلامی و اسلام ناب هم آشنا شود و با خود ببرد. این‌گونه زیارت می‌تواند خیلی مؤثر بیفتد و هنر ما هم در نحوه ارائه این برنامه‌ها است و اینکه چگونه زائر را مستقیم و غیرمستقیم تغذیه کنیم که وقتی از ایران می‌رود با گنجینه‌ای از ارزش‌های معنوی و انقلاب اسلامی به وطنش بازگردد.
*با توجه به صحبت‌های شما این ظرفیت در زیارت وجود دارد ولی اینکه ما چقدر بتوانیم از این ظرفیت استفاده کنیم مهم است. بفرمائید به نظر شما ما چقدر در استفاده از این ظرفیت موفق بوده‌ایم؟
نظر بنده این است که متصدیان امور برای بهره‌برداری از این ظرفیت برنامه ویژه‌ای ندارند؛ اما عظمت خود انقلاب و آن ظرفیت عظیمی که اسلام دارد باعث شده که اگرچه ما برنامه ویژه‌ای نداریم خیلی‌ها به تمدن و فرهنگ ایران علاقه و توجه نشان دهند و حتی غیرمسلمانانی که در قالب مسافر یا توریست اقتصادی، خبری و یا گردشگری به ایران می‌آیند به خاطر ظرفیت انقلاب و پس از مواجه‌شدن با این فرهنگ و ظرفیت، در بازگشت به کشورشان می‌گویند ایران غیر از آن چیزی است که رسانه‌های غربی تبلیغ می‌کنند.
مراکز علمی و دستاوردهای علمی برجسته کشورمان هم نشان‌دهنده آن است که آنچه انقلاب برای این کشور آورده است چشمگیر است. حال اگر ما برنامه‌ای داشته باشیم و به‌ویژه از ابزارهای جدید و هم با هوشمندی و دقت نظر این‌ها را بتوانیم عرضه کنیم این می‌شود قدرت نرم جمهوری اسلامی که به‌سرعت می‌تواند در سطح جهان انعکاس وسیع پیدا کند و تأثیرات خود را بگذارد و به چشم بیاورد.
*پیشنهاد خاصی هم مصداق برای این بحث دارید؟
در قالب کارهای هنری، چون هنر زبانی عمومی است. باهنر می‌توان دستاوردها و اهداف بلند انقلاب، رهنمودهای ایجاد تمدن اسلامی و اینکه ما در چه مرحله‌ای هستیم را در قالب نمایش فیلم و با زبان‌های گوناگون زائران، مانند عربی، پاکستانی‌ها، افغانی وترکی و ... ارائه کرد. همچنین می‌توان با دعوت و پذیرائی از زائران دستاوردهای مختلف انقلاب را برای آنها تبیین و زائران را با ظرفیت‌های موجود در انقلاب اسلامی و کشورمان آشنا کرد.
*لطفاً کمی از مصادیق تاریخی کارکردهای زیارت با توجه به تخصصی که در مورد تاریخ اسلام دارید بفرمایید.
در خیلی از موارد زیارت‌ها باعث قوت قلب و خودباوری در برابر سختی‌ها و مشکلات شده است حالا این مسئله می‌تواند برای فرد، جامعه و یا حکومت باشد.خیلی موارد ما داشته‌ایم کسانی که می‌خواستند در یک عرصه‌ای نوآوری داشته باشند و تحقیق و پیشرفتی بکنند آمده‌اند وامداد گرفته‌اند یعنی در محیط معنوی حرم متوسل به ساحت قدس حجت خدا شدند و به این مهم رسیده‌اند ما برخی از فرماندهان و حتی پادشاهانی را داریم که وقتی می‌خواستند در برابر دشمنانی قدر بایستند و مقابله کنند به زیارت اماکن مقدس می‌رفتند و از آنجا نیرو می‌گرفتند. شاهان صفوی به خصوص شاه عباس در خصوص جنگ‌هایش از امام رضا(ع) امداد می‌گرفت و برخی هم می‌رفتند و از ساحت حضرت معصومه(س) طلب استمداد می‌کردند.
*شما به وظیفه مسئولان در خصوص صدور انقلاب و تمدن اسلامی اشاره فرمودید در همین زمینه به آنچه بر دوش مردم مشهد و مجاوران حضرت رضا(ع) گذاشته‌شده هم اشاره‌کنید.
به نظر من وظیفه مجاوران، مهمان‌نوازی لطیف، مهربانانه و بسیار حساب‌شده نسبت به زائران است به‌ویژه زائران خارجی علاوه بر فضای خود حرم مطهر همه شهر مشهد را معنوی دیده و از مردم این شهر معنوی انتظاری ویژه دارند؛ یعنی تا آنجایی که می‌شود باید به این‌ها خدمت کرد و چنان باشد که وقتی می‌خواهند بروند با دل‌تنگی و با آرزوی بازگشت مجدد بروند و اخلاق و رفتاری را ببینند که این‌گونه باشد.ضمن اینکه به نظر بنده خود مردم در ارتباطاتی که با زائران خارجی برقرار می‌کنند می‌توانند با توصیف شرایط کشورمان در قبل و بعد از انقلاب مسائل را برای آنها باز کنند تا شائبه تبلیغات حکومتی در آنها از بین برود و تأثیر حرف مردم هم قطعاً بیشتر هم خواهد بود.
این خود مردم هستند که باید بگویند که شرایط چگونه است؛ بله ما سختی‌هایی را داشته‌ایم این‌ها هزینه‌های استقلال است که داریم می‌پردازیم دشمن بر ما سخت گرفته اما ما حاضر شدیم این سختی‌ها را تحمل‌کنیم برای استقلال و آرمان‌های بلندمان، فلذا خدا را شاکریم و اگر این‌گونه با رفتار مناسب تبیین دستاوردهای انقلاب صورت پذیرد می‌توان گفت درواقع مردم به وظیفه خود به‌خوبی عمل کرده‌اند.*
پی نوشت:
پایگاه دبیرخانه شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی
