عاشورا در آيينه ادبيات

به گزارش خیمه، دكتر غلامرضا كافي، متولد شهر بابك كرمان در سال 1347 است. او كه دكتراي زبان و ادبيات فارسي دارد، از چهره هاي نامدار شعر و نقد ادبي به ويژه در عرصه ادبيات دفاع مقدس و آييني است. 

« كافي » كه هم اكنون عضو هيأت علمي دانشگاه شيراز نيز هست، چندي پيش « شرح منظومه ظهر» را در نقد و تحليل شعرهاي عاشورايي از آغاز تا امروز روانه بازار كتاب كرد.
 
با او به بهانه چاپ اين كتاب و ايام سوگواري سيد و سالار شهيدان گفتگو كرده ايم. گفتني است « شرح منظومه ظهر» پايان نامه دكتراي « كافي » نيز هست.

* از انگيزه شكل گيري كتاب « شرح منظومه ظهر » بگوييد.
** دلبستگي من و فراگيري موضوع « عاشورا » و پايبندي ما در حوزه شعر عاشورا، برگزاري مستمر و دو دهه اي شب شعر عاشوراي شيراز، انگيزه ها و مشوقهاي اصلي من بود براي پرداختن به شعرهاي عاشورايي در « شرح منظومه ظهر ».

اين كتاب در اصل در قالب پايان نامه دانشگاهي بوده است و تحقيقات آن حدود دو سال به طول انجاميده و حدود شش ماه نيز نگارش آن طول كشيده است. 

* نكته قابل توجه در « شرح منظومه ظهر » تقسيم بندي شعر عاشورايي به دورانهاي مختلف است. آيا اين تقسيم بندي به ابتكار خود شما بوده است؟ و بفرماييد كه اساس اين تقسيم بندي بر چه مبنايي است؟
** نخست آنكه چنين پژوهشي در شعر عاشورايي پيشينه نداشته و اين تقسيم بندي نيز پيش از « شرح منظومه ظهر » وجود نداشته است.
 
البته، كتابهايي كه به شعر عاشورايي پرداخته اند، همگي در پيشينه كار و در ابتداي كتاب معرفي شده اند و در همين قسمت برجستگي ها و نقاط ضعف احتمالي آنها بيان شده است. 

ديگر آنكه، براساس مطالعه اي كه در طول تاريخ ادبيات فارسي انجام شد و شعرهاي عاشورايي استخراج شده، توانستيم براساس حجم آثار، شعر عاشورايي را به چهار دوره تقسيم كنيم. 

البته، براساس وضعيت سياسي و اجتماعي نيز چنين تقسيمي و ويژگي هاي آن قابل پيش بيني بود. به طور مثال، در دوره صفويه و با رويكرد شيعي در جامعه، حجم بالاي اشعار عاشورايي مورد انتظار بود و يا اينكه در دوره هاي بعد و با استقرار جايگاه حكومت شيعه در ايران كه پايگاه بزرگ زبان فارسي است، آثار قابل توجهي توليد شده باشد.
 
اما در آغاز، پژوهش بر مبناي ذهنيتي از اين تقسيم بندي شكل نگرفته بود؛ بلكه در مرحله جمع آوري آثار و با مواجهه با حجم آثار، اين دوره ها با ويژگيهاي خاص خود در شعر عاشورايي خودنمايي كردند. 

در محدوده پيش از صفويه، شعر عاشورايي، ويژگيهاي عزاداري و شخصيتي خاصي داشت كه با ويژگيهاي شعر عاشورايي در دوره اي چون صفويه متفاوت است.
 
همين تفاوت در دوره قاجاريه و در دوره معاصر با دو دوره پيش از انقلاب و پس از انقلاب نيز قابل مشاهده بود. سپس به طور خلاصه، اين تقسيم بندي از دو منظر شعر عاشورايي و وضعيت سياسي اجتماعي شيعه، انجام شده است. 

در نهايت، در « شرح منظومه ظهر» شعر عاشورايي به چهار دوران؛ نخست از صفويه، دوم صفويه، سوم زنديه- افشاريه و قاجاريه و چهارم دوران معاصر تقسيم شد.
 
جالب اينجاست كه ذهنيت بسياري بر آن است كه دوره صفويه دوره فراواني شعر عاشوراست. حال آنكه اين ذهنيت اشتباه است و برترين دوره شعر عاشورايي دوره قاجاريه است و در همين دوره شاهد برترين شاعران عاشورايي هستيم. 

* از ويژگي‌هاي دوران مذكور براي خوانندگان، بيشتر بگوييد.
** در شعر دوره پيش از صفويه، عاشورا، شخصيتهاي عاشورا و حضرت اباعبدا... (ع) اولاً بسيار كم به چشم مي آيند و ديگر آن كه نگاه به ايشان كاملاً تلميحي و تلويحي است.
 
البته، هرچه به پايان اين دوره نزديك تر مي شويم، اين حضور پررنگ تر مي شود. به طور مثال، در اين دوره شاهديم كه « رشيد وطواط» وقتي فرزند ممدوحش در روز دهم محرم مي ميرد، در مرثيه اي به او خطاب مي كند كه تو « علي وار » بوده اي و به همين دليل، فرزندت در روز عاشورا كشته شده است. 

اما در اواخر قرن هفتم و قرن هشتم با بروز بيشتر شيعه گري، شاهد حضور پررنگ تر شعر عاشورايي در آثار شاعراني چون « خواجو » و « سلمان ساوجي » هستيم كه ابراز شيفتگي مي كند و مي گويد: 
كوري چشم مخالف، من حسيني مذهبم
گفت پيغمبر كه « السلمان منا اهل بيت » 

در قرن نهم با ظهور « ابن حسام خوسفي قهستاني » و « خاوران نامه » او كه سرشار است از عرض ارادت به حضرت علي(ع) و امام حسين(ع)، شاهد قصايدي با رديف «عاشورا»، «امام حسين»، و «كربلا» هستيم.
 
با اين قصايد مفصل و قوي، شعر عاشورا قوام مناسبي مي يابد و به دوره صفويه مي پيوندد.
 
در دوره صفويه، رويكرد، بيشتر مرثيه گونه است. در اين دوره، شعر عاشورايي تحت تأثير « ملاحسين واعظ كاشفي» و كتاب «روضة الشهداء» او تا حدي مرثيه گرا مي شود و تا حدودي جنبه هاي خرافي و داستان پردازانه و افسانه گرايي در شعر عاشورايي اين دوره فراواني مي يابد.
 
زيرا در عرصه سبك هندي، شعر عاشورايي در حال رخ نمودن است و از ويژگيهاي سبك هندي، نازك خيالي، اغراق ها و شور مشربي هاست كه در شعر عاشورايي اين دوره نيز فراواني مي يابد. در اين دوره، قرائتي سوگ مدارانه و تعزيه پردازانه بر شعر عاشورايي حاكم است. 

اما در دوره قاجاريه، شاهد شكوه شعر عاشورايي هستيم. شعر عاشورايي در اين دوره حدود سه قرن تجربه اندوخته و تعدد و تنوع در اين عرصه بيشتر شده است. 

در اين دوره، علاوه بر تركيب بند و قصيده، قالبهاي مختلف شعري درگير شعر عاشورايي مي شوند. در اين دوره، غزل، بحر طويل، دوبيتي، رباعي، مسمط و مستزاد، وارد عرصه شعر عاشورايي مي شوند.
 
همچنين، گونه « نوحه » در همين دوره شكل مي گيرد و نسخه هاي تعزيه نيز در اين دوره تدوين مي شوند و بيشترين شاعران عاشورايي و برترين شاعر عاشورايي يعني يغما جندقي، در اين دوره حضور دارند. 

يغما جندقي دقيقاً در ميانه اين عصر و در دوره ناصري قرار دارد. در اين دوران همچنين پيروي از محتشم در سرايش « تركيب بند » بسيار به چشم مي آيد.
 
به طور مثال، در خاندان « وصال » شاهد تركيب بندهاي 118 بندي هستيم. در اين دوره همچنين قرائت، تا اندازه اي به وضعيت سياسي و اجتماعي وابسته است و حتي گاهي رويكردها در شعرهاي عاشورايي ستيزه جويانه و حكومت براندازانه است. 

نگاه عاشقانه و عرفاني به عاشورا در اين عصر سه نماينده بزرگ دارد كه « آتشكده » نير تبريز، « زبدة الاسرار» صفي عليشاه و « گنجينة الاسرار» عمان ساماني است. همچنين، در اين عصر منظومه پردازي در شعر عاشورايي ديده مي شود. نهايتاً به دوران معاصر مي رسيم كه خود به دو قسمت پيش و پس از انقلاب اسلامي تقسيم مي شود. 

شعر عاشورايي معاصر پيش از انقلاب، تفاوت ماهوي چنداني با دوران قاجاريه ندارد، بلكه شاهد كمرنگ شدن پرداختن به موضوع عاشورايي به دلايلي نسبت به دوره قاجاريه هستيم.
 
در دوران پيش از انقلاب، شاهد حضور شاعران روحاني و غزل عاشقانه عاشورايي با شاعراني چون فؤاد كرماني، آية ا... كمپاني و آية ا... بيرجندي هستيم.
 
اما در نهايت به روزگار پس از انقلاب اسلامي مي رسيم كه به دليل بنيان مذهبي انقلاب، شعر به حماسه عاشورا گرايش قابل توجهي دارد. 

از طرف ديگر، به دليل وقوع جنگ و اينكه عاشورا به هر روي يك جنگ بوده است، همين تناسب باعث شده رويكرد بسيار زيادي را به شعر عاشورايي شاهد باشيم و حتي نزديكي جغرافيايي جنگ تحميلي به كربلا، از دلايل همين فراواني است. 

* در كداميك از اين دوره ها، بيان شعر عاشورايي عريان تر و مستقيم تر است؟
** اين مستقيم گويي گونه « نوحه » در تمام دورانها رخ مي دهد، اما فراواني آن در دوره قاجاريه بيشتر و بيان شعر عاشورايي در اين دوره صريح تر است. 

* در دوره معاصر، چقدر قالبهاي آزاد و نو با موضوع شعر عاشورايي درگير شده اند؟
** به گمان من، اين رويكرد قابل قبول بوده است. اگرچه در شعر انقلاب، در ابتدا شاهد اين رويكرد نيستيم. اما در حوزه شعر آييني در اين بين، نمونه هاي خوبي چون « خط خون » اثر « سيد علي موسوي گرمارودي» و « گنجشك و جبرئيل» مرحوم « سيد حسن حسيني» و « روز دهم » اثر « مرحوم قيصر امين پور» را شاهديم. 

* «شرح منظومه ظهر» تا چه اندازه در زمينه پژوهش شعر عاشورايي راهگشا خواهد بود؟
** اين نظر را بايد ديگران ارائه بدهند. من اميدوارم نقاط ضعف «شرح منظومه ظهر» ديده شود و از دل اين اثر همان‌گونه كه خود من هم اشاره كرده‌ام، بر مبناي حوزه‌هاي پژوهش نشده، آثار ارزنده و تحليلي بيرون بيايد.