کد مطلب : ۱۰۲۹۹
منابع اوليه تاريخي درباره امام حسين(ع) و عاشورا-۲
۴- الف: آثاری كه به دست ما نرسیدهاند یا ندیدهایم:
این آثار بر اساس سال درگذشت نویسنده مرتب شده است:
۱- مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابوالقاسم اصبغ بن‌نباته مجاشعی تمیمی حنظلی (سده اول قمری)[۱۰].
شیخ طوسی ( ـ ۴۶۰ق)، ابن ندیم ( ـ ۳۸۰ق) و آقا بزرگ تهرانی (۱۲۵۵ ـ ۱۳۴۸ش) از آن خبر دادهاند.
نویسنده از یاران امام علی(ع) و راوی برخی از روایات ایشان نیز بود. او پس از شهادت امام، عمر طولانی داشت. بعضی این اثر را اولین گزارش مقتل نگارانه دربارة امام حسین(ع) و عاشورا دانستهاند[۱۱].
۲- مقتل أبی عبد الله الحسین (ع)، نوشته جابر بن یزید جعفی ( ـ ۱۲۸ق).
نجاشی و آقا بزرگ از آن یاد كردهاند[۱۲] و او را از اصحاب خاص امام باقر(ع) و امام صادق(ع) دانستهاند[۱۳].
۳- مقتل الحسین(ع)، عمار دُهنی ( ـ ۱۳۳ق).
از منابع تاریخ طبری درحوادث مربوط به سال۶۱ است.
۴- مقتل أبی عبدالله الحسین (ع)، نوشتة عبد العزیز بن یحیی بن احمد جلودی (سده دوم قمری).
نویسنده از یاران امام صادق(ع) (۸۰ ـ ۱۴۸ق) بود. شیخ طوسی او را شیعه امامی میداند، ولی چنین كتابی از او سراغ ندارد[۱۴]. آقا بزرگ به نقل از رجال نجاشی از این اثر یاد كرده است[۱۵].
۵- مقتل الحسین بن علی(ع)، نوشتة ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق احمری نهاوندی.
طوسی و آقابزرگ تهرانی از او نام بردهاند ولی از تاریخ تولد یا وفات نویسنده یادی نكردهاند[۱۶]. اما با قرائن به دست میآید در نیمة اول سده دوم زنده بوده است[۱۷]. طوسی او را در نقل روایات ضعیف میداند و متهم در دینداری میكند[۱۸].
۶- مقتل الحسین(ع)، هشام بن محمد بن سائب بن بشركلبی ( ـ ۲۰۵ق).
وی شیعه[۱۹] بوده و نجاشی در كتاب رجالش (شماره ۱۱۶۶) از این كتاب خبر داده است. گاهی او را در كنار ابومخنف، راویان اصلی كربلا دانستهاند[۲۰].
۷- مقتل أبی‌عبد‌الله الحسین(ع)، محمد بن عمر واقدی مدنی بغدادی (۱۳۰ ـ ۲۰۷ق). فهرست ابن ندیم از این اثر یاد كرده و او را شیعهای با اعتقادات نیكو دانسته است[۲۱]. سزگین نسبتاً به تفصیل به زندگینامه، آثار و منابع درباره او پرداخته است[۲۲]. سزگین معتقد است، ابن حجر در الإصابة از این اثر بهره برده است[۲۳].
۸- مقتل أبی عبدالله الحسین(ع)، ابوعبیده معمر بن المثنی التیمی( ـ ۲۱۰ق)[۲۴].
ابن طاووس، برخی گزارشها را در لهوف از او برگرفته است. آقا بزرگ نیز از آن یاد كرده است[۲۵].
۹- مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابوالفضل (ابوالمفضل) نصر بن مزاحم منقری عطار ( ـ ۲۱۲ق). ابن ندیم، شیخ طوسی و نجاشی از آن یاد كردهاند[۲۶]. آقا بزرگ تهرانی هم از نجاشی نقل كرده است[۲۷]. ابن ندیم او را از نظر علم رجال، همطبقة ابیمخنف میداند[۲۸].
۱۰- السیرة فی مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابوالحسن علی بن محمد مدائنی، ( ـ ۲۲۴ق). مدائنی كتابهای زیادی در تاریخ به ویژه سیرة شخصیتها نوشت. وی سنی مذهب بوده است و كتابهای او را به نیكویی ستودهاند[۲۹].
۱۱- مقتل الحسین (ع)، نوشتة عبدالله بن احمد (یا محمد) بن ابیدنیا ( ـ ۲۸۱ق). شیخ طوسی مذهب او را تسنن میداند. شرح حال مختصری از او دركتاب سیر أعلام النبلاء آمده است[۳۰].
۱۲- مقتل أبی عبد الله الحسین(ع)، نوشتة ابواسحاق ابراهیم ثقفی ( ـ ۲۸۳ق).
ابن ندیم و آقا بزرگ تهرانی[۳۱] از آن یاد كردهاست. آقا بزرگ زندگینامة مختصرش را در المصفی ارائه كرده است[۳۲]. ابن ندیم او را با صفت ثقة العلماء المصنفین ستوده است.
۱۳- الحسین بن علی (ع)، نوشتة ابوعبدالله محمد بن زكریا بن مقتل دینار غلابی ( ـ ۲۹۸ق). ابن ندیم او را به صداقت و اتقان ستوده است و كتابهای تاریخی زیادی به او نسبت میدهد[۳۳]. غلابی از شیعیان بصره بود.
۱۴- أخبار الحسن و الحسین(ع)، نوشتة ابوحارث اسد بن محدویة بن معبد الورئینی الفسفی ( ـ ۳۱۵ ق).
حیدری قاسمی این اثر را فهرست كرده ولی هیچگونه اطلاعاتی نداده و حتی منبع و مستند خود را ذكر نكرده است[۳۴].
۱۵- مقتل الحسین (ع)، عبدالله بن محمد بغوی ( ـ ۳۱۷ق).
حسون این اثر را با استناد به كشف الظنون، آورده است. عبارت كشف الظنون اینگونه است: مقتل الإمام الحسین تركی منظوم لمحمود بن عثمان المعروف باللامعی المتوفی سنة ۹۳۸ و لابن القاسم البغوی[۳۵].
۱۶. أخبار فاطمة و الحسن و الحسین رضی الله عنهم، نوشتة ابواشبع ابیاكبر محمد بن احمد كاتب بغدادی ( ـ ۳۲۵ق).
حیدری قاسمی این كتاب را نیز فهرست كرده ولی هیچگونه اطلاعاتی ارائه و حتی منبع و مستند خود را ذكر نكرده است[۳۶].
۱۷- مقتل الحسین بن علی (ع)، نوشتة عمر بن حسن بن علی بن مالك شیبانی معروف به اسنانی یا اشنانی ( ـ ۳۳۹ ق).
كحاله اطلاعات مختصری از او ارائه كرده است[۳۷].
۱۸- مقتل الحسین بن علی(ع)، ابو جعفر بن علی معروف به ابن بابویه قمی و شیخ صدوق (۳۱۱ - ۳۸۱ق).
شیخ طوسی از این كتاب یاد كرده است. بعدها آقا بزرگ تهرانی به تبع او، این كتاب را معرفی كرد[۳۸].
۱۹- مقتل ابی عبدالله الحسین (ع)، نوشته محمد بن علی بن فضل بن تمام بن سكین (سدة چهارم قمری). نجاشی او را دارای اعتقادی صحیح و نویسندهای توانا میدانست[۳۹].
۲۰- مقتل الحسین بن علی (ع)، نوشتة ابوزید عمارة بن زید خیوانی همدانی( - ۴۵۰ ق). آقا بزرگ غیر از مقتل، برای او كتاب المغازی را نام میبرد. وی اطلاعات خود را از نجاشی گرفته است[۴۰].
۲۱- مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابو جعفر محمد بن یحیی طیار قمی( ـ پیش از ۴۵۰ق).
از بزرگان شیعه و راوی احادیث بسیاری بوده است[۴۱].
۲۲- مقتل الحسین بن علی(ع)، نوشتة ابوالحسین الشافعی ( ـ پیش از۴۵۰ ق).
فقط اطلاعات مختصری را نجاشی آورده و آقا بزرگ هم از او برگرفته است[۴۲].
۲۳- مقتل الحسین (ع)، نوشتة ابوالفضل سلمة بن الخطاب براوستانی ازدورقانی ( ـ پیش از۴۶۰ق). شیخ طوسی و آقا بزرگ به سال تولد و وفات وی اشاره ندارند[۴۳].
۲۴- مقتل أبی عبد الله الحسین(ع)، نوشتة محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه (۳۸۵ – ۴۶۰ق).
شیخ طوسی عنوان اثر را در لابهلای معرفی آثارش آورده است. آقا بزرگ هم از آن یاد كرده است[۴۴].
۲۵- مقتل أبی‌عبد‌الله الحسین(ع)، نوشتة محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی معروف به دبة شبیب. شیخ طوسی به زندگینامة وی پرداخته ولی به این اثر اشارهای ندارد[۴۵]. آقا بزرگ و نجاشی از این اثر یاد كردهاند[۴۶]. هر سه اثر از تاریخ تولد و وفات وی چیزی نگفتهاند. زندگی او به یقین، پیش از شیخ طوسی یا لااقل، معاصر او یعنی سدة پنجم قمری است.
۲۶- مقتل الحسین(ع)، نوشتة نجم الدین محمد بن امیرك ابن ابیالفضل جعفری قوسینی. آقا بزرگ اطلاعات دربارة او را از فهرست منتجب الدین برگرفته است. منتجب الدین در یك سطر فقط نام و عنوان كتابش رامعرفی كرده و تاریخ تولد و وفات وی را نیاورده است[۴۷]. ولی پیش از منتجب الدین میزیسته و از بزرگان سدة پنجم بوده است.
۲۷- المقتل، نوشتة ابن شهر آشوب (محمد بن علی)، (۴۸۸ ـ ۵۸۸ق). آقا بزرگ آن را معرفی كرده است[۴۸].
۲۸- مقتل الحسین (ع)، نوشتة ابوالقاسم محمود بن مبارك واسطی ( ـ۵۹۲ق)
حسون اطلاعات آن را از إیضاح المكنون آورده است[۴۹].
ب: آثار موجود و منتشر شده
ابتدا آثار مستقل و آنگاه آثاری كه از كتابهای دیگر استخراج شده معرفی میشوند:
۱- مقتل الحسین(ع)[۵۰]، لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف معروف به ابومخنف (۹۰ـ۱۵۷ ق).
ابومخنف را شیعة امامیه[۵۱] و راوی اصلی كربلا[۵۲] دانستهاند، ولی اصل این كتاب به دست ما نرسیده و آنچه منسوب به ابومخنف چاپ شده، مجعول است[۵۳]. البته گزارشی از آن در تاریخ طبری آمده است. مراجعه به كتاب الأمم و الملوك طبری نشان میدهد كتاب مقتل الحسین نزد طبری بوده است، چون بدون واسطه از آن نقل كرده است. البته گاهی از وساطت هشام بن محمد بن سائب كلبی نام میبرد[۵۴].
این كتاب چاپهای مختلف دارد: برای اولین بار در بمبئی، ۱۳۲۶ قمری چاپ سنگی شد. نیز در بحار الأنوار مجلسی (چاپ قدیم در سال ۱۲۸۷ ق) آمده است. حسن غفاری كه این اثر را تصحیح و چاپ كرد دربارة انگیزة خود مینویسد: چاپ موجود كه با نام مقتل أبی مخنف است، با گزارش طبری و دیگر گزارشهای دیگر منابع تعارض دارد؛ به طوری كه یقین پیدا میشود كه این چاپ، تمام كتاب ابی مخنف نیست و اشتباهاتی در آن هست. البته ایشان مشخصات آن چاپ را بیان نمیكند.
بعضی از پژوهشگران معاصر، گزارش طبری را تحریر یافته و بازسازی شده مقتل ابن مخنف میدانند. البته بازسازیای كه رنگ و صبغة اهل سنت گرفته است[۵۵].
این داوری در واقع به گونهای نقد كار خود حسن غفاری هم هست. البته نباید فراموش كرد كه غفاری حواشی ناقدانه و توضیح مفصلی بر مطالب مقتل دارد.
داوری الذریعه این است كه پارهای اشتباهات در این كتاب وجود دارد[۵۶]. داوری برخی دیگر این است كه این كتاب قطعاً از ابی مخنف نیست بلكه از نویسنده یا نویسندگان بعد از او مانند سید ابن طاووس است[۵۷].
چاپهای دیگر این كتاب عبارتند از:
مقتل الحسین(ع)، نجف اشرف، بینا، ۱۳۷۳ ق.
مقتل الحسین(ع) و مصرع أهل بیته و أصحابه فی كربلا، تهران، اعلمی، ۱۳۶۶.
وقعة الطف، تحقیق محمد هادی یوسفی غروی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۳۶۷، ۲۸۰ ص.
این كتاب چند ترجمه به فارسی دارد: ترجمة محمد طاهر موسوی دزفولی با عنوان مفتاح البكاء و الحزن و الأسف علی شهید الطف، چاپ سنگی، ۱۳۲۲ ق؛ ترجمة سیف الدین بن محمد تقی محلاتی با نام كنز الأسف علی شهید الطف، فهرست دانشگاه تهران، ج۷، ص ۷۱۰؛ ترجمة محمد باقر انصاری و محمد صادق انصاری، با عنوان اولین تاریخ كربلا، قم، دارالكتاب، ۱۳۶۴، چاپ دوم: ۱۳۶۸. وستنفلد آن را به آلمانی ترجمه كرد[۵۸].
۲- تسمیة من قتل مع الحسین بن علی (ع)، نوشتة فضیل بن زبیر بن عمر بن درهم رسّانی اسدی كوفی (نیمة اول سدة دوم قمری).
رسّانی به اختصار به معرفی شهدای كربلا از جمله حسین بن علی(ع) پرداخته است. نویسنده از اصحاب امام صادق(ع) و امام باقر(ع) بوده است. منابع دربارة وی را محمد رضا جلالی حسینی آورده است[۵۹]. این كتاب توسط عبدالرحیم عقیقی بخشایشی ترجمه شده و در مجموعة سه مقتل گویا آمده است[۶۰].
۳- تخمیس مقصورة ابن دُرید الأزُدی، محمد بن حسن بن درید ازدی (۲۳۳ ـ ۳۲۱ ق/ ۸۳۷ ـ۹۳۳ م)[۶۱].
ابن درید از ادیبان و شاعران صاحب نام عصر خود بود. او دراین قصیده كه نامش را مقصوره نهاد، زندگی حسین بن علی(ع) و مصایب او را به ۲۵۳ بیت شعر درآورده است. شرحهای فراوانی بر آن نوشتهاند كه در مقدمة همین چاپ معرفی شده است. هوتسما مقصوره را به لاتین ترجمه كرد و در ۱۷۷۳م به چاپ رساند.
این اثر را چندین نفر در زمانهای مختلف تخمیس[۶۲] كردهاند. اثر حاضر تخمیس موفق الدین انصاری ( ـ ۶۷۷ق) است كه آن را عبدالصاحب عمران دجیلی تصحیح و همراه با توضیحات فراوان در پاورقی، چاپ كرده است.
۴- مقتل الحسین بن علی بن أبی طالب(ع)[۶۳]، سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر لخمی شامی طبرانی معروف به امام طبرانی (۲۶۰ ـ ۳۶۰ق).
نویسنده از دانشمندان اهل سنت و نویسندة دو كتاب مهم المعجم الكبیر و المعجم الأوسط است. طبرانی ۱۴۸ روایت از طریق سلسله سندهای معتبر در اهل سنت را، كه همگی مربوط به حسین بن علی(ع) و شهادت اوست، گردآورده و تدوین كرده است. ناشر در مقدمه مینویسد: این اثر قبلاً در عراق منتشر شد و دارای اغلاط و تحریفاتی بود؛ اما چاپ حاضر مصحَّح و منقَّح است. این اثر در قالب تاریخ نگاری روایی ارائه شده است. ابن مسنده زندگینامة كاملی از او در پایان المعجم الكبیر ارائه كرده است.
۵- نور العین فی مشهد الحسین(ع)، نوشته ابراهیم بن محمد اسفراینی مشهور به ابواسحاق اسفراینی و استاد، و ملقب به ركن الدین شافعی ( ـ ۴۱۸ق)
این اثر چاپهای متعدد دارد: اولین بار در چاپخانة شرق در مصر، سال ۱۲۹۸قمری و بعد از آن در چاپخانة عبدالرزاق در مصر، ۱۳۰۳قمری چاپ شد. آخرین چاپی كه به دست ما رسیده است دارای این مشخصات بود: قاهره، دار إحیاء الكتب العربیة، ۱۳۶۶ ق.
۶- فضل زیارة الحسین علیه السلام، نوشتة محمد بن علی بن الحسن علوی (۳۶۷ – ۴۴۵ق).
این اثر كه تنها یك نسخة آن در دسترس است، به كوشش سید احمد حسینی معروف به ابو عبدالله شجری منتشر شد[۶۴].
این كتاب مجموعهای از نود روایت در باره حوادث تاریخی و فضیلت زیارت سید الشهداء و عزاداری و گریه بر مصایب آن حضرت است. این روایات با سندهای متصل از مؤلف به ائمه و پیامبر اسلام (ص) میرسد و مبوَّب نیست.
نسخة مورد اعتماد مصحح احتمالاً مربوط به سده هفتم قمری است. به نظر مصحح، نسخه دارای تحریفات و كلمات مبهم و مجهول است. در وسط سطرها، برخی عبارات از بین رفته است.
نویسنده از نوادگان امام حسن(ع) و پدرش ابن حمید الرحمن از محدثین كوفه بود.
۷- مقتل الحسین(ع)، نوشتة موفق بن احمد اخطب خوارزم معروف به خوارزمی ( ـ ۵۶۸ ق).
این اثر را آقای محمد سماوی تصحیح و منتشر كرد[۶۵].
۸- مُثیر الأحزان و منُیر سُبُل الأشجان، نوشتة نجم الدین جعفر بن نجیب الدین محمد معروف به ابن نما حلی ( ـ ۶۴۵ ق).
به صورت چاپ سنگی در تهران در ۱۳۱۸ قمری همراه قرة العین فی اخذ ثار الحسین(ع) چاپ شده است. در نجف اشرف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۶۹ قمری نیز مستقلاً چاپ شد. ضمیمة جلد دهم بحار الانوار (چاپ قدیم) نیز آمده است.
۹- در السمط فی خبر السبط، نوشتة محمد بن ابی بكر مشهور به ابن ابار بلنسی (۵۹۵ - ۶۵۸ ق)[۶۶].
نویسنده مربوط به غرب جهان اسلام و از دانشمندان بلنسیه است و غیر از ابن ابار خولانی شاعر اشبیلی است. داوری برخی از مورخان این است كه آموزههایی از تشیع مانند توضیح آل البیت و مدح آنها و ضدیت با امویان در آن یافت میشود و به قولی بوی شیعیگری میدهد. ولی نظر مصححان كتاب این است كه ابن ابار سنی به ضوابط سنیگری بوده است[۶۷]. آرای ویژة شیعه مانند عصمت و امامت در این كتاب نیست.
همانگونه كه مصححان در مقدمه تذكر دادهاند، عنوان كتاب غلط انداز است و تداعی میكند كه این اثر فقط دربارة حسین بن علی(ع) است درحالی كه دربارة ناگواریهای زندگانی امام علی(ع)، حسن(ع) و حسین(ع) است. البته بیشتر حجم كتاب دربارة امام حسین (ع) است.
۱۰- الملهوف علی قتلی الطفوف، نوشتة علی بن موسی بن جعفر بن طاووس (۵۹۸ - ۶۶۴ ق).
این اثر یكی از آثار بسیار مهم در عاشورا پژوهی است و میتوان آن را نقطة عطف در عاشورا نگاری دانست. عنوانهای این اثر در نسخههای خطی متفاوت است؛ گاهی اللهوف و گاهی الملهوف و حتی المسالك فی مقتل الحسین(ع) نامیده شده است[۶۸].
نویسنده در مقدمه انگیزه خود را تدوین كتابی برای زوار كربلا میداند كه همراه خود داشته باشند و به اختصار همة وقایع را داشته باشد[۶۹]. میرزا حسین نوری سه اشكال عمده بر این كتاب دارد: ۱- مآخذ و اسناد مطالب را معرفی نكرده است؛ ۲- با عجله نگاشته و از اینرو اتقان و استحكام لازم را ندارد؛ ۳- اخباری كذب مانند رسیدن اهل بیت در اربعین به كربلا را آورده است[۷۰].
این كتاب چاپهای مختلف دارد كه به برخی از آنها اشاره میشود[۷۱]:
در جلد دهم چاپ قدیم بحار الانوار آمده است. پس از آن در تهران، ۱۲۷۱ قمری چاپ شد. بعد از آن در سالهای ۱۲۸۷ تا ۱۴۱۸ قمری بارها در ایران، لبنان، عراق و هند چاپ شده است. بیش از چهار ترجمة فارسی دارد[۷۲]. اولین ترجمة فارسی از محمد طاهر میرزا بن محمد باقر موسوی در ۱۳۲۱ قمری در تهران منتشر شد. حداقل یك ترجمة اردو از آن سراغ داریم كه سید محمد حسین بن سید حسین بخش گانوی (۱۲۸۳ ـ ۱۳۶۲ق) انجام داده است[۷۳]. ولییری در دائرة المعارف اسلام چاپ لیدن در مقالة حسین بن علی(ع)، وستنفلد را مترجم آلمانی این كتاب میداند[۷۴].
ج: آثاری كه در ضمن تاریخ نگاریهای عمومی آمده است:
كسانی همچون طبری، ابن اثیر، ذهبی در كتابهای مفصل خود، بخشی را به حادثة كربلا اختصاص دادهاند. گاهی این بخشها به صورت كتاب مستقلی چاپ شده است. هر دو دسته را تا نیمة اول سدة هفتم (عصر نگارش الملهوف ابن طاووس) در اینجا معرفی و ارزیابی میكنیم:
۱- ترجمة الحسین(ع) و مقتله، نوشتة محمد بن سعد مشهور به ابن سعد (۱۶۸ ـ ۲۳۰ق).
سید عبدالعزیز طباطبایی، این مقاله را از بخش چاپ نشدة طبقات الكبیر ابن سعد استخراج و تألیف نمود[۷۵].
۲- مقتل ابی عبد الله الحسین(ع)، نوشتة احمد بن اسحاق یعقوبی معروف به ابن واضح ( ـ ۲۸۴ یا ۲۹۲ یا ۲۹۴ ق).
اثر مهم تاریخی نویسندة تاریخ یعقوبی است. این اثر متأخر از مقتل ابی مخنف است و نویسنده دارای گرایشهای شیعی بوده است[۷۶]. غیر از الذریعه، دیگران[۷۷] یادی از كتاب مقتل أبی عبدالله حسین(ع) نكردهاند. گزارش الذریعه اینگونه است:
مقتل أبی عبدالله الحسین(ع) را سید مجتبی حسن كامون پوری تحقیق كرد و در هند، ۱۳۷۰ ق به چاپ رسید[۷۸]. گویا كامون پوری (یا كانپوری) آن را به اردو ترجمه و منتشركرده است[۷۹].
به نظر میرسد آقای كامون پوری گزارشهای یعقوبی را از تاریخ یعقوبی گردآوری و تألیف كرده است.
۳. استشهاد الحسین، محمد بن جریر طبری( ـ۳۱۰ق).
آقای السید الجمیلی گزارش طبری را ازكتاب تاریخ الأمم و الملوك گردآوریكرده و با تصحیحات جدید با عنوان مزبور به چاپ رسانده است[۸۰]. در ضمیمه، كتاب رأس الحسین ابن تیمیه را نیز آورده است.
جمیلی درمقدمه مینویسد: مورخان در هیچ مسئلة تاریخی به اندازة مقتل حسین بن علی (ع) اختلاف ندارند. ابهامات و دروغهای فراوان در گزارش این حادثه رخنه كرده است. به همین دلیل، انتشار اخبار اولیه در اینباره ضروری است.
این كتاب مطابق با مقتل ابی مخنف استخراج شده از تاریخ طبری است .
ابن تیمیه در پاسخ به پرسشی دربارة محلی در قاهره و عسقلان كه به عنوان رأس الحسین، محل زیارت است، این رساله را نوشته است و این اخبار را دروغ میداند.
گفتنی است كتابی با عنوان قیام سید الشهداء حسین بن علی(ع) و خونخواهی مختار به كوشش محمد سرور مولائی چاپ شد[۸۱] كه گزارشهای مربوط به امام را از تاریخ طبری كه توسط ابوعلی محمد بلعمی در نیمة دوم سدة چهارم قمری به فارسی بازگردانده شده، استخراج، بازنویسی و تألیف كرده است.
۴. مقتل الحسین(ع) و قیام المختار، نوشتة ابن اعثم كوفی ( ـ۳۱۴ق/ ۹۲۶م) است كه در انتشارات دار انوار الهدی از كتاب معروف الفتوح استخراج و بازنویسی و منتشر شده است[۸۲].
محمد بن احمد مستوفی هروی نیز بخش مربوط به امام حسین(ع) را زیر عنوان قیام امام حسین(ع) به فارسی ترجمه كرد. این ترجمه به كوشش غلامرضا طباطبایی مجد منتشر شد[۸۳].
۵. امام حسین در عقد الفرید، نوشتة احمد بن محمد معروف به ابن عبدربه (۲۴۶ ـ ۳۲۸ق).
احمد امین و احمد الزین و ابراهیم ابیاری به استخراج و تألیف این كتاب پرداختند كه در قاهره، ۱۹۴۴ میلادی چاپ شد.
۶. ذكر مقتل الحسین بن علی بن ابیطالب(ع) و من قتل معه من اهل بیته و شیعته، نوشتة علی بن حسین مسعودی ( ـ ۳۴۵ق)
ابو القاسم پاینده بخش مربوط به حسین بن علی(ع) را ازكتاب مروج الذهب و معادن الجوهر برگرفته و به فارسی برگردانده است[۸۴]
۷. مقتل الحسین(ع)، نوشتة علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی ( ـ ۳۶۲ق).
بخشی از كتاب مقاتل الطالبیین است كه توسط سید مصطفی مرتضی قزوینی استخراج و تألیف شده است.
ابوالفرج آن را در شرح احوال و مصیبتها و مرگ فرزندان ابوطالب نوشته كه از آغاز ظهور اسلام تا سدة چهارم قمری در جنگها و قیامها جان باختهاند. این اثر منبع بسیاری از پژوهشهای بعدی است.
مقاتل الطالبیین چاپهای متعدد به ویژه در عراق و ایران دارد. سید احمد صقر آن را تحقیق و در قاهره، ۱۳۶۸ قمری منتشر كرد.
۸. ترجمة ریحانة رسول الله الإمام الحسین(ع)، نوشتة علی بن حسن بن هبة الله شافعی معروف به ابن عساكر (۴۴۹- ۵۷۱ق).
به كوشش محمد باقر محمودی گزارشهای مربوط به امام حسین(ع) و كربلا از تاریخ مدینة دمشق گردآوری و همراه با پانوشتهای نقدی و توضیحی ارائه شده است[۸۵].
آقای نجفقلی حبیبی كتاب دیگری با مشخصات ذیل معرفی كرده است كه در برخی ویژگیها با اثر مزبور همانندی دارد[۸۶]:
ترجمة الإمام الحسین (ع) من تاریخ مدینة دمشق، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، محمودی، ۱۳۹۸ ق، ۳۳۹ ص.
در پایان گفتنی است آنچه مسلم است پاره‌های ابهامات و حتی تحریفات در منابع عاشورایی رخنه كرده است. بر پژوهشگران مسلمان فرض است كه با جستجوی وسیعتر و گستردهتر به زلال سازی این چشمهسار پاك بپردازند. برای عنایت به عمق مشكلات در این زمینه به این داوری توجه شود:
اولین گزارشگر قیام حسینی شیعیانی همچون ابو مخنف ( ـ ۱۵۷ق) بودهاند. ولی متأسفانه به علت از بین رفتن بیشتر منابع آنان، باید مورخان اهل سنت را نخستین ثبت كنندگان عاشورا دانست. بدیهی است این مورخان با توجه به دیدگاه مذهبی و فردی خویش و نیز با توجه به شرایط زمانی، یعنی دوران حكومت اموی و عباسی و گرایش خاص آنان به تحریف و پنهان سازی آنچه با منافع سیاسی ایشان ناسازگار است، تحریفاتی را در آن حادثه وارد كردهاند. از منابعی مانند تاریخ طبری، تاریخ الخلفاء سیوطی، نهایة الإرب نویری، عقد الفرید ابن عبدربه و العبر ابن خلدون گزارشها و نكات مبهمی عرضه كردهاند[۸۷].
برای جلوگیری از تحریف در عاشورانگاری لزوماً باید متنی كامل و متقن ارائه كرد. به عبارت دیگر باید سرچشمه را زلال نمود. در تعلیقه بر لؤلؤ و مرجان، سی كتاب تاریخی قابل اتكا برای پژوهشگران عاشورا برشمرده و توصیه شده مشتركات آنها گرفته شود[۸۸]. همة اینها مستلزم نسخهشناسی منابع حسینی در سدههای اول تا ششم و پس از آن ارزیابی مقایسهای منابع است
این آثار بر اساس سال درگذشت نویسنده مرتب شده است:
۱- مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابوالقاسم اصبغ بن‌نباته مجاشعی تمیمی حنظلی (سده اول قمری)[۱۰].
شیخ طوسی ( ـ ۴۶۰ق)، ابن ندیم ( ـ ۳۸۰ق) و آقا بزرگ تهرانی (۱۲۵۵ ـ ۱۳۴۸ش) از آن خبر دادهاند.
نویسنده از یاران امام علی(ع) و راوی برخی از روایات ایشان نیز بود. او پس از شهادت امام، عمر طولانی داشت. بعضی این اثر را اولین گزارش مقتل نگارانه دربارة امام حسین(ع) و عاشورا دانستهاند[۱۱].
۲- مقتل أبی عبد الله الحسین (ع)، نوشته جابر بن یزید جعفی ( ـ ۱۲۸ق).
نجاشی و آقا بزرگ از آن یاد كردهاند[۱۲] و او را از اصحاب خاص امام باقر(ع) و امام صادق(ع) دانستهاند[۱۳].
۳- مقتل الحسین(ع)، عمار دُهنی ( ـ ۱۳۳ق).
از منابع تاریخ طبری درحوادث مربوط به سال۶۱ است.
۴- مقتل أبی عبدالله الحسین (ع)، نوشتة عبد العزیز بن یحیی بن احمد جلودی (سده دوم قمری).
نویسنده از یاران امام صادق(ع) (۸۰ ـ ۱۴۸ق) بود. شیخ طوسی او را شیعه امامی میداند، ولی چنین كتابی از او سراغ ندارد[۱۴]. آقا بزرگ به نقل از رجال نجاشی از این اثر یاد كرده است[۱۵].
۵- مقتل الحسین بن علی(ع)، نوشتة ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق احمری نهاوندی.
طوسی و آقابزرگ تهرانی از او نام بردهاند ولی از تاریخ تولد یا وفات نویسنده یادی نكردهاند[۱۶]. اما با قرائن به دست میآید در نیمة اول سده دوم زنده بوده است[۱۷]. طوسی او را در نقل روایات ضعیف میداند و متهم در دینداری میكند[۱۸].
۶- مقتل الحسین(ع)، هشام بن محمد بن سائب بن بشركلبی ( ـ ۲۰۵ق).
وی شیعه[۱۹] بوده و نجاشی در كتاب رجالش (شماره ۱۱۶۶) از این كتاب خبر داده است. گاهی او را در كنار ابومخنف، راویان اصلی كربلا دانستهاند[۲۰].
۷- مقتل أبی‌عبد‌الله الحسین(ع)، محمد بن عمر واقدی مدنی بغدادی (۱۳۰ ـ ۲۰۷ق). فهرست ابن ندیم از این اثر یاد كرده و او را شیعهای با اعتقادات نیكو دانسته است[۲۱]. سزگین نسبتاً به تفصیل به زندگینامه، آثار و منابع درباره او پرداخته است[۲۲]. سزگین معتقد است، ابن حجر در الإصابة از این اثر بهره برده است[۲۳].
۸- مقتل أبی عبدالله الحسین(ع)، ابوعبیده معمر بن المثنی التیمی( ـ ۲۱۰ق)[۲۴].
ابن طاووس، برخی گزارشها را در لهوف از او برگرفته است. آقا بزرگ نیز از آن یاد كرده است[۲۵].
۹- مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابوالفضل (ابوالمفضل) نصر بن مزاحم منقری عطار ( ـ ۲۱۲ق). ابن ندیم، شیخ طوسی و نجاشی از آن یاد كردهاند[۲۶]. آقا بزرگ تهرانی هم از نجاشی نقل كرده است[۲۷]. ابن ندیم او را از نظر علم رجال، همطبقة ابیمخنف میداند[۲۸].
۱۰- السیرة فی مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابوالحسن علی بن محمد مدائنی، ( ـ ۲۲۴ق). مدائنی كتابهای زیادی در تاریخ به ویژه سیرة شخصیتها نوشت. وی سنی مذهب بوده است و كتابهای او را به نیكویی ستودهاند[۲۹].
۱۱- مقتل الحسین (ع)، نوشتة عبدالله بن احمد (یا محمد) بن ابیدنیا ( ـ ۲۸۱ق). شیخ طوسی مذهب او را تسنن میداند. شرح حال مختصری از او دركتاب سیر أعلام النبلاء آمده است[۳۰].
۱۲- مقتل أبی عبد الله الحسین(ع)، نوشتة ابواسحاق ابراهیم ثقفی ( ـ ۲۸۳ق).
ابن ندیم و آقا بزرگ تهرانی[۳۱] از آن یاد كردهاست. آقا بزرگ زندگینامة مختصرش را در المصفی ارائه كرده است[۳۲]. ابن ندیم او را با صفت ثقة العلماء المصنفین ستوده است.
۱۳- الحسین بن علی (ع)، نوشتة ابوعبدالله محمد بن زكریا بن مقتل دینار غلابی ( ـ ۲۹۸ق). ابن ندیم او را به صداقت و اتقان ستوده است و كتابهای تاریخی زیادی به او نسبت میدهد[۳۳]. غلابی از شیعیان بصره بود.
۱۴- أخبار الحسن و الحسین(ع)، نوشتة ابوحارث اسد بن محدویة بن معبد الورئینی الفسفی ( ـ ۳۱۵ ق).
حیدری قاسمی این اثر را فهرست كرده ولی هیچگونه اطلاعاتی نداده و حتی منبع و مستند خود را ذكر نكرده است[۳۴].
۱۵- مقتل الحسین (ع)، عبدالله بن محمد بغوی ( ـ ۳۱۷ق).
حسون این اثر را با استناد به كشف الظنون، آورده است. عبارت كشف الظنون اینگونه است: مقتل الإمام الحسین تركی منظوم لمحمود بن عثمان المعروف باللامعی المتوفی سنة ۹۳۸ و لابن القاسم البغوی[۳۵].
۱۶. أخبار فاطمة و الحسن و الحسین رضی الله عنهم، نوشتة ابواشبع ابیاكبر محمد بن احمد كاتب بغدادی ( ـ ۳۲۵ق).
حیدری قاسمی این كتاب را نیز فهرست كرده ولی هیچگونه اطلاعاتی ارائه و حتی منبع و مستند خود را ذكر نكرده است[۳۶].
۱۷- مقتل الحسین بن علی (ع)، نوشتة عمر بن حسن بن علی بن مالك شیبانی معروف به اسنانی یا اشنانی ( ـ ۳۳۹ ق).
كحاله اطلاعات مختصری از او ارائه كرده است[۳۷].
۱۸- مقتل الحسین بن علی(ع)، ابو جعفر بن علی معروف به ابن بابویه قمی و شیخ صدوق (۳۱۱ - ۳۸۱ق).
شیخ طوسی از این كتاب یاد كرده است. بعدها آقا بزرگ تهرانی به تبع او، این كتاب را معرفی كرد[۳۸].
۱۹- مقتل ابی عبدالله الحسین (ع)، نوشته محمد بن علی بن فضل بن تمام بن سكین (سدة چهارم قمری). نجاشی او را دارای اعتقادی صحیح و نویسندهای توانا میدانست[۳۹].
۲۰- مقتل الحسین بن علی (ع)، نوشتة ابوزید عمارة بن زید خیوانی همدانی( - ۴۵۰ ق). آقا بزرگ غیر از مقتل، برای او كتاب المغازی را نام میبرد. وی اطلاعات خود را از نجاشی گرفته است[۴۰].
۲۱- مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابو جعفر محمد بن یحیی طیار قمی( ـ پیش از ۴۵۰ق).
از بزرگان شیعه و راوی احادیث بسیاری بوده است[۴۱].
۲۲- مقتل الحسین بن علی(ع)، نوشتة ابوالحسین الشافعی ( ـ پیش از۴۵۰ ق).
فقط اطلاعات مختصری را نجاشی آورده و آقا بزرگ هم از او برگرفته است[۴۲].
۲۳- مقتل الحسین (ع)، نوشتة ابوالفضل سلمة بن الخطاب براوستانی ازدورقانی ( ـ پیش از۴۶۰ق). شیخ طوسی و آقا بزرگ به سال تولد و وفات وی اشاره ندارند[۴۳].
۲۴- مقتل أبی عبد الله الحسین(ع)، نوشتة محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه (۳۸۵ – ۴۶۰ق).
شیخ طوسی عنوان اثر را در لابهلای معرفی آثارش آورده است. آقا بزرگ هم از آن یاد كرده است[۴۴].
۲۵- مقتل أبی‌عبد‌الله الحسین(ع)، نوشتة محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی معروف به دبة شبیب. شیخ طوسی به زندگینامة وی پرداخته ولی به این اثر اشارهای ندارد[۴۵]. آقا بزرگ و نجاشی از این اثر یاد كردهاند[۴۶]. هر سه اثر از تاریخ تولد و وفات وی چیزی نگفتهاند. زندگی او به یقین، پیش از شیخ طوسی یا لااقل، معاصر او یعنی سدة پنجم قمری است.
۲۶- مقتل الحسین(ع)، نوشتة نجم الدین محمد بن امیرك ابن ابیالفضل جعفری قوسینی. آقا بزرگ اطلاعات دربارة او را از فهرست منتجب الدین برگرفته است. منتجب الدین در یك سطر فقط نام و عنوان كتابش رامعرفی كرده و تاریخ تولد و وفات وی را نیاورده است[۴۷]. ولی پیش از منتجب الدین میزیسته و از بزرگان سدة پنجم بوده است.
۲۷- المقتل، نوشتة ابن شهر آشوب (محمد بن علی)، (۴۸۸ ـ ۵۸۸ق). آقا بزرگ آن را معرفی كرده است[۴۸].
۲۸- مقتل الحسین (ع)، نوشتة ابوالقاسم محمود بن مبارك واسطی ( ـ۵۹۲ق)
حسون اطلاعات آن را از إیضاح المكنون آورده است[۴۹].
ب: آثار موجود و منتشر شده
ابتدا آثار مستقل و آنگاه آثاری كه از كتابهای دیگر استخراج شده معرفی میشوند:
۱- مقتل الحسین(ع)[۵۰]، لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف معروف به ابومخنف (۹۰ـ۱۵۷ ق).
ابومخنف را شیعة امامیه[۵۱] و راوی اصلی كربلا[۵۲] دانستهاند، ولی اصل این كتاب به دست ما نرسیده و آنچه منسوب به ابومخنف چاپ شده، مجعول است[۵۳]. البته گزارشی از آن در تاریخ طبری آمده است. مراجعه به كتاب الأمم و الملوك طبری نشان میدهد كتاب مقتل الحسین نزد طبری بوده است، چون بدون واسطه از آن نقل كرده است. البته گاهی از وساطت هشام بن محمد بن سائب كلبی نام میبرد[۵۴].
این كتاب چاپهای مختلف دارد: برای اولین بار در بمبئی، ۱۳۲۶ قمری چاپ سنگی شد. نیز در بحار الأنوار مجلسی (چاپ قدیم در سال ۱۲۸۷ ق) آمده است. حسن غفاری كه این اثر را تصحیح و چاپ كرد دربارة انگیزة خود مینویسد: چاپ موجود كه با نام مقتل أبی مخنف است، با گزارش طبری و دیگر گزارشهای دیگر منابع تعارض دارد؛ به طوری كه یقین پیدا میشود كه این چاپ، تمام كتاب ابی مخنف نیست و اشتباهاتی در آن هست. البته ایشان مشخصات آن چاپ را بیان نمیكند.
بعضی از پژوهشگران معاصر، گزارش طبری را تحریر یافته و بازسازی شده مقتل ابن مخنف میدانند. البته بازسازیای كه رنگ و صبغة اهل سنت گرفته است[۵۵].
این داوری در واقع به گونهای نقد كار خود حسن غفاری هم هست. البته نباید فراموش كرد كه غفاری حواشی ناقدانه و توضیح مفصلی بر مطالب مقتل دارد.
داوری الذریعه این است كه پارهای اشتباهات در این كتاب وجود دارد[۵۶]. داوری برخی دیگر این است كه این كتاب قطعاً از ابی مخنف نیست بلكه از نویسنده یا نویسندگان بعد از او مانند سید ابن طاووس است[۵۷].
چاپهای دیگر این كتاب عبارتند از:
مقتل الحسین(ع)، نجف اشرف، بینا، ۱۳۷۳ ق.
مقتل الحسین(ع) و مصرع أهل بیته و أصحابه فی كربلا، تهران، اعلمی، ۱۳۶۶.
وقعة الطف، تحقیق محمد هادی یوسفی غروی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۳۶۷، ۲۸۰ ص.
این كتاب چند ترجمه به فارسی دارد: ترجمة محمد طاهر موسوی دزفولی با عنوان مفتاح البكاء و الحزن و الأسف علی شهید الطف، چاپ سنگی، ۱۳۲۲ ق؛ ترجمة سیف الدین بن محمد تقی محلاتی با نام كنز الأسف علی شهید الطف، فهرست دانشگاه تهران، ج۷، ص ۷۱۰؛ ترجمة محمد باقر انصاری و محمد صادق انصاری، با عنوان اولین تاریخ كربلا، قم، دارالكتاب، ۱۳۶۴، چاپ دوم: ۱۳۶۸. وستنفلد آن را به آلمانی ترجمه كرد[۵۸].
۲- تسمیة من قتل مع الحسین بن علی (ع)، نوشتة فضیل بن زبیر بن عمر بن درهم رسّانی اسدی كوفی (نیمة اول سدة دوم قمری).
رسّانی به اختصار به معرفی شهدای كربلا از جمله حسین بن علی(ع) پرداخته است. نویسنده از اصحاب امام صادق(ع) و امام باقر(ع) بوده است. منابع دربارة وی را محمد رضا جلالی حسینی آورده است[۵۹]. این كتاب توسط عبدالرحیم عقیقی بخشایشی ترجمه شده و در مجموعة سه مقتل گویا آمده است[۶۰].
۳- تخمیس مقصورة ابن دُرید الأزُدی، محمد بن حسن بن درید ازدی (۲۳۳ ـ ۳۲۱ ق/ ۸۳۷ ـ۹۳۳ م)[۶۱].
ابن درید از ادیبان و شاعران صاحب نام عصر خود بود. او دراین قصیده كه نامش را مقصوره نهاد، زندگی حسین بن علی(ع) و مصایب او را به ۲۵۳ بیت شعر درآورده است. شرحهای فراوانی بر آن نوشتهاند كه در مقدمة همین چاپ معرفی شده است. هوتسما مقصوره را به لاتین ترجمه كرد و در ۱۷۷۳م به چاپ رساند.
این اثر را چندین نفر در زمانهای مختلف تخمیس[۶۲] كردهاند. اثر حاضر تخمیس موفق الدین انصاری ( ـ ۶۷۷ق) است كه آن را عبدالصاحب عمران دجیلی تصحیح و همراه با توضیحات فراوان در پاورقی، چاپ كرده است.
۴- مقتل الحسین بن علی بن أبی طالب(ع)[۶۳]، سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر لخمی شامی طبرانی معروف به امام طبرانی (۲۶۰ ـ ۳۶۰ق).
نویسنده از دانشمندان اهل سنت و نویسندة دو كتاب مهم المعجم الكبیر و المعجم الأوسط است. طبرانی ۱۴۸ روایت از طریق سلسله سندهای معتبر در اهل سنت را، كه همگی مربوط به حسین بن علی(ع) و شهادت اوست، گردآورده و تدوین كرده است. ناشر در مقدمه مینویسد: این اثر قبلاً در عراق منتشر شد و دارای اغلاط و تحریفاتی بود؛ اما چاپ حاضر مصحَّح و منقَّح است. این اثر در قالب تاریخ نگاری روایی ارائه شده است. ابن مسنده زندگینامة كاملی از او در پایان المعجم الكبیر ارائه كرده است.
۵- نور العین فی مشهد الحسین(ع)، نوشته ابراهیم بن محمد اسفراینی مشهور به ابواسحاق اسفراینی و استاد، و ملقب به ركن الدین شافعی ( ـ ۴۱۸ق)
این اثر چاپهای متعدد دارد: اولین بار در چاپخانة شرق در مصر، سال ۱۲۹۸قمری و بعد از آن در چاپخانة عبدالرزاق در مصر، ۱۳۰۳قمری چاپ شد. آخرین چاپی كه به دست ما رسیده است دارای این مشخصات بود: قاهره، دار إحیاء الكتب العربیة، ۱۳۶۶ ق.
۶- فضل زیارة الحسین علیه السلام، نوشتة محمد بن علی بن الحسن علوی (۳۶۷ – ۴۴۵ق).
این اثر كه تنها یك نسخة آن در دسترس است، به كوشش سید احمد حسینی معروف به ابو عبدالله شجری منتشر شد[۶۴].
این كتاب مجموعهای از نود روایت در باره حوادث تاریخی و فضیلت زیارت سید الشهداء و عزاداری و گریه بر مصایب آن حضرت است. این روایات با سندهای متصل از مؤلف به ائمه و پیامبر اسلام (ص) میرسد و مبوَّب نیست.
نسخة مورد اعتماد مصحح احتمالاً مربوط به سده هفتم قمری است. به نظر مصحح، نسخه دارای تحریفات و كلمات مبهم و مجهول است. در وسط سطرها، برخی عبارات از بین رفته است.
نویسنده از نوادگان امام حسن(ع) و پدرش ابن حمید الرحمن از محدثین كوفه بود.
۷- مقتل الحسین(ع)، نوشتة موفق بن احمد اخطب خوارزم معروف به خوارزمی ( ـ ۵۶۸ ق).
این اثر را آقای محمد سماوی تصحیح و منتشر كرد[۶۵].
۸- مُثیر الأحزان و منُیر سُبُل الأشجان، نوشتة نجم الدین جعفر بن نجیب الدین محمد معروف به ابن نما حلی ( ـ ۶۴۵ ق).
به صورت چاپ سنگی در تهران در ۱۳۱۸ قمری همراه قرة العین فی اخذ ثار الحسین(ع) چاپ شده است. در نجف اشرف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۶۹ قمری نیز مستقلاً چاپ شد. ضمیمة جلد دهم بحار الانوار (چاپ قدیم) نیز آمده است.
۹- در السمط فی خبر السبط، نوشتة محمد بن ابی بكر مشهور به ابن ابار بلنسی (۵۹۵ - ۶۵۸ ق)[۶۶].
نویسنده مربوط به غرب جهان اسلام و از دانشمندان بلنسیه است و غیر از ابن ابار خولانی شاعر اشبیلی است. داوری برخی از مورخان این است كه آموزههایی از تشیع مانند توضیح آل البیت و مدح آنها و ضدیت با امویان در آن یافت میشود و به قولی بوی شیعیگری میدهد. ولی نظر مصححان كتاب این است كه ابن ابار سنی به ضوابط سنیگری بوده است[۶۷]. آرای ویژة شیعه مانند عصمت و امامت در این كتاب نیست.
همانگونه كه مصححان در مقدمه تذكر دادهاند، عنوان كتاب غلط انداز است و تداعی میكند كه این اثر فقط دربارة حسین بن علی(ع) است درحالی كه دربارة ناگواریهای زندگانی امام علی(ع)، حسن(ع) و حسین(ع) است. البته بیشتر حجم كتاب دربارة امام حسین (ع) است.
۱۰- الملهوف علی قتلی الطفوف، نوشتة علی بن موسی بن جعفر بن طاووس (۵۹۸ - ۶۶۴ ق).
این اثر یكی از آثار بسیار مهم در عاشورا پژوهی است و میتوان آن را نقطة عطف در عاشورا نگاری دانست. عنوانهای این اثر در نسخههای خطی متفاوت است؛ گاهی اللهوف و گاهی الملهوف و حتی المسالك فی مقتل الحسین(ع) نامیده شده است[۶۸].
نویسنده در مقدمه انگیزه خود را تدوین كتابی برای زوار كربلا میداند كه همراه خود داشته باشند و به اختصار همة وقایع را داشته باشد[۶۹]. میرزا حسین نوری سه اشكال عمده بر این كتاب دارد: ۱- مآخذ و اسناد مطالب را معرفی نكرده است؛ ۲- با عجله نگاشته و از اینرو اتقان و استحكام لازم را ندارد؛ ۳- اخباری كذب مانند رسیدن اهل بیت در اربعین به كربلا را آورده است[۷۰].
این كتاب چاپهای مختلف دارد كه به برخی از آنها اشاره میشود[۷۱]:
در جلد دهم چاپ قدیم بحار الانوار آمده است. پس از آن در تهران، ۱۲۷۱ قمری چاپ شد. بعد از آن در سالهای ۱۲۸۷ تا ۱۴۱۸ قمری بارها در ایران، لبنان، عراق و هند چاپ شده است. بیش از چهار ترجمة فارسی دارد[۷۲]. اولین ترجمة فارسی از محمد طاهر میرزا بن محمد باقر موسوی در ۱۳۲۱ قمری در تهران منتشر شد. حداقل یك ترجمة اردو از آن سراغ داریم كه سید محمد حسین بن سید حسین بخش گانوی (۱۲۸۳ ـ ۱۳۶۲ق) انجام داده است[۷۳]. ولییری در دائرة المعارف اسلام چاپ لیدن در مقالة حسین بن علی(ع)، وستنفلد را مترجم آلمانی این كتاب میداند[۷۴].
ج: آثاری كه در ضمن تاریخ نگاریهای عمومی آمده است:
كسانی همچون طبری، ابن اثیر، ذهبی در كتابهای مفصل خود، بخشی را به حادثة كربلا اختصاص دادهاند. گاهی این بخشها به صورت كتاب مستقلی چاپ شده است. هر دو دسته را تا نیمة اول سدة هفتم (عصر نگارش الملهوف ابن طاووس) در اینجا معرفی و ارزیابی میكنیم:
۱- ترجمة الحسین(ع) و مقتله، نوشتة محمد بن سعد مشهور به ابن سعد (۱۶۸ ـ ۲۳۰ق).
سید عبدالعزیز طباطبایی، این مقاله را از بخش چاپ نشدة طبقات الكبیر ابن سعد استخراج و تألیف نمود[۷۵].
۲- مقتل ابی عبد الله الحسین(ع)، نوشتة احمد بن اسحاق یعقوبی معروف به ابن واضح ( ـ ۲۸۴ یا ۲۹۲ یا ۲۹۴ ق).
اثر مهم تاریخی نویسندة تاریخ یعقوبی است. این اثر متأخر از مقتل ابی مخنف است و نویسنده دارای گرایشهای شیعی بوده است[۷۶]. غیر از الذریعه، دیگران[۷۷] یادی از كتاب مقتل أبی عبدالله حسین(ع) نكردهاند. گزارش الذریعه اینگونه است:
مقتل أبی عبدالله الحسین(ع) را سید مجتبی حسن كامون پوری تحقیق كرد و در هند، ۱۳۷۰ ق به چاپ رسید[۷۸]. گویا كامون پوری (یا كانپوری) آن را به اردو ترجمه و منتشركرده است[۷۹].
به نظر میرسد آقای كامون پوری گزارشهای یعقوبی را از تاریخ یعقوبی گردآوری و تألیف كرده است.
۳. استشهاد الحسین، محمد بن جریر طبری( ـ۳۱۰ق).
آقای السید الجمیلی گزارش طبری را ازكتاب تاریخ الأمم و الملوك گردآوریكرده و با تصحیحات جدید با عنوان مزبور به چاپ رسانده است[۸۰]. در ضمیمه، كتاب رأس الحسین ابن تیمیه را نیز آورده است.
جمیلی درمقدمه مینویسد: مورخان در هیچ مسئلة تاریخی به اندازة مقتل حسین بن علی (ع) اختلاف ندارند. ابهامات و دروغهای فراوان در گزارش این حادثه رخنه كرده است. به همین دلیل، انتشار اخبار اولیه در اینباره ضروری است.
این كتاب مطابق با مقتل ابی مخنف استخراج شده از تاریخ طبری است .
ابن تیمیه در پاسخ به پرسشی دربارة محلی در قاهره و عسقلان كه به عنوان رأس الحسین، محل زیارت است، این رساله را نوشته است و این اخبار را دروغ میداند.
گفتنی است كتابی با عنوان قیام سید الشهداء حسین بن علی(ع) و خونخواهی مختار به كوشش محمد سرور مولائی چاپ شد[۸۱] كه گزارشهای مربوط به امام را از تاریخ طبری كه توسط ابوعلی محمد بلعمی در نیمة دوم سدة چهارم قمری به فارسی بازگردانده شده، استخراج، بازنویسی و تألیف كرده است.
۴. مقتل الحسین(ع) و قیام المختار، نوشتة ابن اعثم كوفی ( ـ۳۱۴ق/ ۹۲۶م) است كه در انتشارات دار انوار الهدی از كتاب معروف الفتوح استخراج و بازنویسی و منتشر شده است[۸۲].
محمد بن احمد مستوفی هروی نیز بخش مربوط به امام حسین(ع) را زیر عنوان قیام امام حسین(ع) به فارسی ترجمه كرد. این ترجمه به كوشش غلامرضا طباطبایی مجد منتشر شد[۸۳].
۵. امام حسین در عقد الفرید، نوشتة احمد بن محمد معروف به ابن عبدربه (۲۴۶ ـ ۳۲۸ق).
احمد امین و احمد الزین و ابراهیم ابیاری به استخراج و تألیف این كتاب پرداختند كه در قاهره، ۱۹۴۴ میلادی چاپ شد.
۶. ذكر مقتل الحسین بن علی بن ابیطالب(ع) و من قتل معه من اهل بیته و شیعته، نوشتة علی بن حسین مسعودی ( ـ ۳۴۵ق)
ابو القاسم پاینده بخش مربوط به حسین بن علی(ع) را ازكتاب مروج الذهب و معادن الجوهر برگرفته و به فارسی برگردانده است[۸۴]
۷. مقتل الحسین(ع)، نوشتة علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی ( ـ ۳۶۲ق).
بخشی از كتاب مقاتل الطالبیین است كه توسط سید مصطفی مرتضی قزوینی استخراج و تألیف شده است.
ابوالفرج آن را در شرح احوال و مصیبتها و مرگ فرزندان ابوطالب نوشته كه از آغاز ظهور اسلام تا سدة چهارم قمری در جنگها و قیامها جان باختهاند. این اثر منبع بسیاری از پژوهشهای بعدی است.
مقاتل الطالبیین چاپهای متعدد به ویژه در عراق و ایران دارد. سید احمد صقر آن را تحقیق و در قاهره، ۱۳۶۸ قمری منتشر كرد.
۸. ترجمة ریحانة رسول الله الإمام الحسین(ع)، نوشتة علی بن حسن بن هبة الله شافعی معروف به ابن عساكر (۴۴۹- ۵۷۱ق).
به كوشش محمد باقر محمودی گزارشهای مربوط به امام حسین(ع) و كربلا از تاریخ مدینة دمشق گردآوری و همراه با پانوشتهای نقدی و توضیحی ارائه شده است[۸۵].
آقای نجفقلی حبیبی كتاب دیگری با مشخصات ذیل معرفی كرده است كه در برخی ویژگیها با اثر مزبور همانندی دارد[۸۶]:
ترجمة الإمام الحسین (ع) من تاریخ مدینة دمشق، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، محمودی، ۱۳۹۸ ق، ۳۳۹ ص.
در پایان گفتنی است آنچه مسلم است پاره‌های ابهامات و حتی تحریفات در منابع عاشورایی رخنه كرده است. بر پژوهشگران مسلمان فرض است كه با جستجوی وسیعتر و گستردهتر به زلال سازی این چشمهسار پاك بپردازند. برای عنایت به عمق مشكلات در این زمینه به این داوری توجه شود:
اولین گزارشگر قیام حسینی شیعیانی همچون ابو مخنف ( ـ ۱۵۷ق) بودهاند. ولی متأسفانه به علت از بین رفتن بیشتر منابع آنان، باید مورخان اهل سنت را نخستین ثبت كنندگان عاشورا دانست. بدیهی است این مورخان با توجه به دیدگاه مذهبی و فردی خویش و نیز با توجه به شرایط زمانی، یعنی دوران حكومت اموی و عباسی و گرایش خاص آنان به تحریف و پنهان سازی آنچه با منافع سیاسی ایشان ناسازگار است، تحریفاتی را در آن حادثه وارد كردهاند. از منابعی مانند تاریخ طبری، تاریخ الخلفاء سیوطی، نهایة الإرب نویری، عقد الفرید ابن عبدربه و العبر ابن خلدون گزارشها و نكات مبهمی عرضه كردهاند[۸۷].
برای جلوگیری از تحریف در عاشورانگاری لزوماً باید متنی كامل و متقن ارائه كرد. به عبارت دیگر باید سرچشمه را زلال نمود. در تعلیقه بر لؤلؤ و مرجان، سی كتاب تاریخی قابل اتكا برای پژوهشگران عاشورا برشمرده و توصیه شده مشتركات آنها گرفته شود[۸۸]. همة اینها مستلزم نسخهشناسی منابع حسینی در سدههای اول تا ششم و پس از آن ارزیابی مقایسهای منابع است
