کد مطلب : ۷۰۰۷
دین و رسانه - ۴
رسانه، عاملی وحدت‌بخش در همدلی اقلیت‌های مذهبی
محمدمهدی لبیبی*
از ديدگاه نخست، رسانه مي‌تواند ابزار انتقال‌دهنده مفاهيم ديني باشد و از ديدگاه دوم، رسانه عاملي فرهنگي است كه علاوه بر انتقال مي‌تواند روي مقوله‌هاي فرهنگي ـ ديني نيز اثرگذار باشد.
اقليت‌هاي ديني به عنوان بخشي از ملت ايران، يعني افرادي كه در چارچوب سرزميني به نام ايران زندگي مي‌كنند و كساني كه هويت ايراني بودن را براي خود افتخار مي‌دانند، از حقوق و احترام برخوردارند. راديو مي‌تواند با قابليت‌هاي خاص خود در حفظ و تحكيم اين حقوق گام بردارد و مهم‌ترين گام در اين راه، يافتن نقاط مشترك در فرايند برنامه‌سازي است.
در كشور ما سه اقليت ديني زرتشتی، مسيحي و يهودي و يك اقليت مذهبي سني دارای اهمیت بیشتری نسبت به سایر اقلیت‌ها هستند.
رسانه به عنوان يك عامل وحدت‌بخش مي‌تواند راهكارهايي را براي جلب مشاركت، همكاري و همدلي اقليت‌هاي ديني و مذهبي به كار گيرد و از شيوه‌هاي گوناگوني براي عملي ساختن اين هدف بهره ببرد.
امروزه موضوع جامعه‌شناسي دين از اهم مباحث جامعه‌شناسي است و انديشمندان علوم اجتماعي با ديدگاه‌هاي گوناگون آراء و انديشه‌هاي خود را در اين زمينه مطرح ساخته‌اند. چالش‌هاي برون‌ديني از يك سو و از سوي ديگر، چالش‌هاي درون‌ديني كه مي‌توان آن را چالش‌هاي مذهبي ناميد، چشم‌انداز خاصي را پيش روي ما مي‌گشايد تا با شناخت دقيق قابليت‌ها و محدوديت‌ها در اين وادي قدم بگذاريم.
از جنبه‌اي ديگر امكانات مدرن ارتباطي امروز شرايط را براي طرح مباحث و موضوعات ديني تسهيل كرده و نسل جديد با مطالبات جديدتري پا به اين عرصه گذاشته است. در عين حال اين نسل جديد است كه با هجوم فرهنگي گسترده‌تري نيز روبه‌رو است و سكولاريسم، امروزه بسيار قوي‌تر و گسترده‌تر از گذشته دين را هدف گرفته است.
امروزه ما با دورة جديدي از سكولاريسم روبه‌رو هستيم كه بايد آن را سكولاريسم ستيزه‌گر (Militant Secularism) ناميد. ريشه‌هاي اين سكولاريزم را بايد در باطل شدن تزهاي گذشته جست‌وجو كرد، اديان نه تنها افول پيدا نكردند، بلكه روز به روز قدرت بيشتري يافتند، حجاب امروزه به موضوعي هويتي تبديل شده و همين هويت‌يابي در اقليت‌هاي ديني نيز پيدا شده است. (سروش، ۱۳۸۶)
از اينجاست كه بايد به موضوع اقليت‌هاي ديني از ديدگاهي جديد نگريست، موضوعي كه مي‌تواند چالش بزرگی فراهم سازد و وحدت و انسجام ملي را تهديد كند؛ در حالي كه برخورد درست و منطقي با اين پديده نتيجه‌اي معكوس به بار خواهد آورد. طبيعي است كه بين اديان و مذاهب گوناگون شاهد تفاوت‌هايی باشيم. اين تفاوت‌ها مي‌تواند ناشي از اعتقادات ديني يا مسائل فرهنگي باشد و بر نگرش افراد نيز مؤثر واقع شود.
به عنوان مثال، بررسي‌ها در استان سيستان و بلوچستان بيانگر متفاوت بودن نگرش گروه‌هاي قومي ـ مذهبي در مورد هنجارهاي خانواده و رفتارهاي باوري است، به طوري كه نگرش شيعيان (غير بلوچ) به خانواده حول محور ارزش‌هاي فردگرايانه و استقلال خانواده با عملكرد جمعيتي پايين است، در حالي كه اهل سنت (بلوچ‌ها) بيشتر به الگوهاي سنتي ارزش‌هاي خانوادگي گرايش دارند. (طالب، ۱۳۸۲:۱۴۲)
در اينجاست كه بايد به ديدگاه‌هاي كلي‌گرا و عاري از تعصب بها دهيم. به قول شهيد مطهري: «جهان‌وطنيِ اسلامي يعني هر جا اسلام است، آنجا وطن است و در نتيجه تعصبات نژادي تا حدود زيادي از بين مي‌رود، به طوري كه نژادهاي مختلف با يكديگر همزيستي دارند و احساس اخوت و برادري مي‌كنند، در گذشته شاگرد، خراساني و استاد، مصري يا شاگرد، مصري و استاد، خراساني بود.» (مطهري1363:160)
اقداماتي چون نشر كتاب آيات شيطاني در گذشته و چاپ كاريكاتورهاي پيامبر(ص) در نشريات دانماركي و سخنان پاپ بنديكت شانزدهم در مورد تاريخ اسلام توانست فِرَق و مذاهب درون اسلام را يكپارچه ساخته و آنها را حول محوري مشترك متمركز سازد.
از سوي ديگر، تأليفات شيخ عثمان خميس در پاكستان، سخنان پادشاه اردن در مورد شكل‌گيري هلال شيعي و فتواي برخي از علماء در مورد تخريب قبور ائمة شيعه در عراق و تخريب عملي بارگاه امامين عسكريين (ع) موجب گسترش شكاف بين شيعه و سني شده است. در ايران اقليت‌هاي ديني را هم مي‌توان در چارچوب «اتحاد ملي» مورد بحث قرار داد و هم در چارچوب «انسجام اسلامي» و حداقل مي‌توان به مثابة يك اقليت مذهبي نيز به آن پرداخت.
اقلیت‌های مذهبی در ایران
در ايران اقليت‌هاي مذهبي نيز وجود دارد. براساس آمار ۹۸ درصد جمعيت ايران مسلمان و ۹۱درصد آنها نيز شيعة اثني‌عشري‌اند؛ هفت درصد از جمعيت مسلمان كشور، سني مذهب‌اند. البته آمار جديدتر، جمعيت ايرانيان سني مذهب را تا ۱۲درصد برآورد كرده است.
سه اقليت زرتشتي، يهودي و مسيحي مهم‌ترين اقليت‌هاي ديني ايران محسوب مي‌شوند. یهوديان ايران را با نام «كليميان» و مسيحيان را نيز با دو نام «ارامنه» و «آشوريان» مي‌شناسيم. اين سه اقليت در ايران عبادتگاه‌هاي خاصي دارند و در انجام دادن مناسك ديني آزادند.
همچنين مدارس خاصي داشته و از كتاب‌هاي ديني خود در تدريس فرزندانشان استفاده مي‌كنند. در مجلس شوراي اسلامي نماينده‌اي از آنان حضور دارد و جامعة مذهبي خاص خود را دارند و محدوديت‌هايي كه در بسياري از كشورها براي اقليت‌هاي ديني در نظر گرفته شده است، در مورد آنها وجود ندارد.
در حال حاضر، در سازمان صدا و سيما افرادی از اين اقليت‌ها وجود دارند كه در بخش‌هاي گوناگون گويندگي، تهيه‌كنندگي و ... مشغول به كارند.
ارامنه
شمار كل ارامنه در جهان حدود نه ميليون نفر برآورد شده است كه 3 ميليون نفر از آنان در كشور ارمنستان و بقيه در كشورهاي همجوار مانند ايران، تركيه، عراق و ساير نقاط جهان زندگي مي‌كنند. جمعيت ارامنه ايران نيز حدود نيم ميليون نفر برآورد شده است. در بعضي استان‌ها مانند آذربايجان غربي، اصفهان و تهران عدة بيشتري از ارامنه زندگي مي‌كنند و در بعضي استان‌ها مثل سيستان و بلوچستان و هرمزگان تقريباً ارامنه حضور ندارند.
پراكندگي حضور ارامنه در شهرها تابع قانون خاصي نيست. مثلاً ارامنه تهران بيشتر در اطراف خيابان كريم‌خان زند سكونت دارند؛ كليساي معروف شوراي خليفه‌گري ارامنه نيز در همين محله و در ابتداي خيابان استاد نجات‌الهي واقع شده است.
ارامنه ايران سابقه خوبي در همزيستي و دوستي با مسلمانان دارند و اين اقليت از ديد مسلمانان نيز به انسان‌هاي راستگو، درستكار و امانتدار مشهورند.
ارامنة ايران با پذيرش برخي از نمادهاي ديني مسلمانان، خود را به آنها نزديك كرده‌اند و اين نزديكي، ارتباط آنان را با مسلمانان ايران بيشتر كرده است. موضوع تثليث و به صليب كشيدن عيسي (ع) از جمله موارد اختلاف مسلمانان و مسيحيان است كه در قرآن كريم به صراحت بدان اشاره شده است.
اقليت آشوري
اقلیت آشوری نيز با سابقه‌اي كهن‌تر از ارامنه وضعيت مشابهی دارند. از آشوريان بيش از 90 كليسا برجاي مانده است كه تقريباً تمامي آنها امروزه بناي تاريخي محسوب مي‌شوند.
برخي كليساها در نقاط روستايي واقع شده‌اند كه امروزه حتي يك خانواده آشوري نيز در آن محل وجود ندارد، اما بناي كليسا همچنان پابرجاست و معمولاً در ايام خاصي از سال در آن مراسم برگزار مي‌شود. تعداد آشوريان حتي به تعداد جمعیت يك شهر نيست، اما آنان در مجلس شوراي اسلامي یک نماينده دارند.
یهودیان
كليميان ايران خود را از آنچه صهيونيسم خوانده مي‌شود، جدا نگه داشته و جامعة كليميان ايران همواره جنايات رژيم صهيونيستي را محكوم کرده است. با وجود امكانات فراواني كه حكومت اسرائيل در اختيار يهوديان ساير كشورها قرار مي‌دهد و سياست مهاجرپذيري اين كشور كه در جهت افزايش جمعيت و تقويت بنيان‌هاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي است، يهوديان ايران در عمل نشان داده‌اند كه ايراني بودن اصل مهمي است كه همواره به آن افتخار مي‌كنند.
زرتشتیان
زرتشتيان ايران اقليت بومي ـ ديني كشور محسوب مي‌شوند. جمعيت اصلي زرتشتيان در مركز ايران و در استان‌هاي يزد و كرمان است و در ساير استان‌ها از جمله تهران به صورت پراكنده زندگي مي‌كنند.
معبد «چك‌چكو» از جمله عبادتگاه‌هاي مهم زرتشتيان در ايران است كه هرساله زرتشتيان سراسر جهان را براي انجام مراسم ديني به اين محل مي‌كشاند و در واقع ايران را مي‌توان مركز اصلي آیین زرتشت قلمداد كرد.
همزيستي مسالمت‌آميز زرتشتيان ايران با مسلمانان بسيار روشن است و تبادل فرهنگي آيين زرتشت و اسلام در بسياري موارد به صورت پيوندهاي ملي شكل گرفته است.
اقليت‌هايي مذهبي ايران شامل مذاهب گوناگوني مي‌شوند، اما امروزه هنگامي كه از اقليت‌هاي مذهبي سخن مي‌گوييم به مسلمانان سني‌مذهب اشاره داريم.
اقليت بهایي با توجه به ضديتي كه با احكام دين اسلام و نبوت پيامبر (ص) دارد، در قانون اساسي به رسميت شناخته نشده است و در واقع غيرقانوني محسوب مي‌شود. در بخش‌هايی از ايران نيز فرقه‌هاي مذهبي خاص ديده مي‌شوند كه از انشعابات شيعه است. معروف‌ترين اين فرقه‌ها اسماعليه و زيديه هستند، اما تعداد آنها بسيار كم است.
مسلمانان سنی
اقليت سني را مي‌توان تنها اقليت مذهبي ايران دانست كه از نظر جمعيت با ساير اقليت‌هاي مذهبي كاملاً متفاوت است و تعداد بيشتري را شامل مي‌شود.
مسلمانان سني‌مذهب ايران بیشتر در استان‌هاي مرزي زندگي مي‌كنند. استان‌هاي كردستان، آذربايجان غربي، سيستان و بلوچستان، گلستان، خراسان جنوبي و بخش‌هايي از هرمزگان و جزاير خليج‌فارس از اين جمله‌اند.
رسانه‌ها و اقليت‌هاي ديني و مذهبي
عملكرد رسانه با موضوع اقليت مذهبي اهل سنت در چارچوب «انسجام اسلامي» و با اديان سه‌گانه در چارچوب «وحدت ملي» است. از آنجا كه جمعيت اهل سنت بيشتر در معرض فضاهاي بيروني واقع شده‌اند، اين جمعيت اهميت بيشتري دارد. آنچه مهم است تعيين خطوطي است كه مي‌تواند ما را به اين مجموعه نزديك كند و آنچه نمي‌تواند در ايجاد اين زندگي مؤثر باشد، اصول و اعتقاداتي است كه از دست دادن آنها حتي كمرنگ شدن آن پايه‌هاي يك مذهب را از بين مي‌برد.
بنابراین باید اصول و پايه‌ها را شناسايی كرد و سپس مواردي را كه مي‌توان در مورد آنها انعطاف نشان داد، مشخص كرد و بنا را بر مشتركات پايه‌ريزي كرد؛ بنايي كه مورد قبول طرفين يا چندين طرف باشد. هر چقدر اين بنا از تركيب قوي‌تري حاصل شده باشد، استحكام و دوام آن نيز بيشتر خواهد بود.
اقليت‌هاي ديني و مذهبي به سبب تعلقات خاصي كه به يكديگر دارند، مي‌توانند در قالب تشكل‌ها يا گروه‌هاي غيررسمي شكل بگيرند. در بعضي از شهرها مانند سنندج كه اكثريت جمعيت آنها را اهل سنت تشكيل مي‌دهد، فعاليت‌هاي اجتماعي و فرهنگي نيز متأثر از همين تعلقات است.
در بعضي شهرها مانند زاهدان كه حدود نيمي از جمعيت سني و نيمي ديگر شيعه است، اين تعلقات بيشتر به صورت هويت‌يابي مطرح مي‌شود؛ در حالي كه در شهرهايی مانند تهران كه تعداد اهل سنت در مقابل شيعيان ناچيز است، اين احساس خودنمايي نمي‌كند.
در تبيين دين‌داري بايد به دو اصطلاح «باورها» و «تعلقات» توجه کرد. آنچه به راحتي تغيير مي‌كند، باورهاي فردي است. افراد ممكن است به باورهاي جديدي برسند، اما در برابر آن، تعلقات، حالتي جمعي دارد و بسيار دشوار تغيير مي‌كند. (شريعتي: ۱۳۸۶)
تفاوت‌هاي مذهبي مي‌توانند موجب تفاوت در رفتارهاي اجتماعي نيز بشود. به عنوان مثال، باروري علاوه بر متغيرهاي اقتصادي و اجتماعي تحت‌تأثير اعتقادات ديني نيز هست.
در واقع مي‌توان پذيرفت كه اعتقادات ديني تفاوت‌هاي رفتاري خاصي ايجاد كرده است، اما تركيب فرهنگي اقليت‌هاي ديني و مذهبي در ايران به گونه‌اي است که «ايراني بودن» به عنوان يك هويت اصلي، ساير متغيرها را تحت‌تأثير خود قرار داده است.
مراسم عروسي مسلمانان ايراني را با همين مراسم در ميان مسلمانان مثلاً لبناني و پاكستاني مقايسه كنيد؛ اين عروسي‌ها به جز خواندن خطبة عقد وجه مشترك ديگري ندارد و از نظر نحوة دعوت، جشن، تغذيه و نحوة بروز شادي و خوشحالي كاملاً متفاوتند.
برعكس مراسم عروسي يك ايراني مسلمان با يك ايراني ارمني به جز در مراسم خاص مذهبيِ جاري کردن صيغة عقد، بسيار شبيه است. (رجايي، ۱۳۸۲:۱۳۶)
نقش ویژه راديو
راديو به شكلي خاص قابليت آن را دارد كه در عرصة مباحثِ ديني مورد توجه قرار گيرد. در بیشتر كشورهاي عربي و اسلامي، راديو قرآن رسانه‌اي شناخته شده است، چرا كه تلاوت قرآن نياز به تصوير ندارد. در ايام ماه مبارك رمضان، افراد زيادي با شنيدن تلاوت قرآن آن را با قرائت همزمان از روي قرآن، تكميل مي‌كنند.
همچنين بحث‌هاي ديني كه برای مثال، نمونة آن را از راديو معارف مي‌توان شنيد، نياز به تصوير ندارد. در مواردي كه تلويزيون اقدام به پخش اين‌گونه مباحث مي‌كند، تنوع خاصي در تصوير ديده نمي‌شود و تصاوير تكراري و بدون تنوع است، بنابراین نقص تصويري در راديو در مباحث ديني چندان حائز اهميت نيست.
اما از قابليت‌هاي راديو در اين زمينه، هنوز هم استفاده كامل نشده است. برای نمونه، ارتباط عامة مردم با مراجع تقليد و طرح سوالات ديني و شنيدن پاسخ از زبان آنان پيشنهادي مناسب در اين زمينه است. اين ارتباط، رابطة مردم را با مراجع ديني نزديك‌تر مي‌سازد. موضوع ديگر، مزيت نبودن تصوير است.
گاه بعضی از مراسم به علت وجود تصوير، قابليت پخش ندارد. مثلاً شكل اعمالي كه در كليسا در مراسم مذهبي انجام مي شود، ممكن است همراه با تصويري باشد كه پخش آنها با مباني اسلامي مغايرت دارد. حتي پخش نماز اهل سنت به علت شكل خاص نماز، محدوديت‌هايی دارد. در صورتي كه در راديو اين ضعف، قوت محسوب مي‌شود.
پخش تلاوت قرآن با صداي قاريان كشورهاي گوناگون گامي درجهت انسجام اسلامي است. همين موضوع هم‌اكنون در پخش اذان نيز ديده مي‌شود و اذان با صداي موذنان ايراني و عربي پخش مي‌شود.
«مزيت نداشتن تصوير» را مي‌توان در مسائل ديگري نيز مورد استفاده قرار داد. حتي در مطرح كردن برخي از مشاهير هنري، علمي و ... مي‌توان از اين مزيتِ راديو به خوبي استفاده كرد.
ممكن است نبودن تصوير، ميزان تأثيرگذاري را در بعضي موارد كاهش دهد. به عنوان مثال، پخش يك سريال ديني يا مذهبي از تلویزیون می‌تواند بسيار مؤثرتر از برنامه‌اي راديويي باشد، اما بايد اين موضوع را جامع‌تر مورد توجه قرار دهيم.
راديو مي‌تواند در زمينة توليد نمايش‌هايی با موضوع بزرگان ديني و پيامبران الهي، گامي مهم در تحكيم وحدت ديني درون كشور بردارد. اقدام براي ساخت سريال‌هايی مانند حضرت ابراهيم(ع)، حضرت يوسف(ع)، اصحاب كهف، حضرت مريم(س) از سيما، هم در بُعد داخلي و هم در بُعد خارجي، مثبت ارزيابي مي‌شود. اگر چه در همين موارد نيز، نه در محتوا بلكه در شكل و صورت، اختلاف‌نظرهايي وجود دارد كه بايد به آنها توجه كرد.
از آنجا كه مسائل ديني با تحولات جامعه متحول مي‌شود، طرح مسائل و پاسخ به آنها از راديو اهميت زيادي دارد.
اين مسائل نبايد تنها حوزة احكام ديني را دربرگيرد، بلكه مي‌توان با استفاده از آن در برنامه‌هاي تخصصي‌تر به ساير حوزه‌ها نيز پرداخت. در هر شبكه مي‌توان محتواي خاصي براي آن تعريف كرد.
برای مثال، راديو سلامت هم‌اكنون با برنامة «سلامت و شريعت» فقط به مسائلي مي‌پردازد كه موضوع دين و سلامت جسم در آنها مطرح است و به فتاواي شرعي نيازمند است. شايد درحوزة جوانان مسائل خاصي مطرح باشد كه تنها به همين گروه سني مربوط مي‌شود، در صورتي كه راديوهاي معارف و قرآن مي‌توانند مطالب عام را مورد توجه قرار دهند.
بودایيان، يهوديان و زرتشتيان در سطح جهاني چندان علاقه‌اي به تبليغ دين خود ندارند، اما مسيحيت در اين مورد استثناست. حضور چندين شبكة تلويزيوني و راديويي كه تنها به تبلیغ دين مسيح مي‌پردازد، از اين جمله است و اهل سنت نيز به مثابة يك مذهب، تلاش‌هاي عملي براي تبليغ مذهب خود به كار مي‌برد.
اين تلاش‌ها هم در قالب راديو، هم در قالب اينترنت و هم در قالب تلويزيون انجام مي‌شود و بعيد نيست در سال‌هاي آينده با تنوع زباني بيشتري نيز ادامه يابد. با توجه به گونه‌شناسي مك كوئيل، رسانة ديني در ايران انواع و جنبه‌هاي گوناگوني دارد. هم رسانة ديني خاص وجود دارد (راديو معارف و راديو قرآن) و هم برنامه‌هايی را مي‌توان يافت كه داراي مضامين آشكار يا نهان ديني هستند. (جوادي يگانه:۱۳۸۴:۲)
به عبارت ديگر، راديو هم به صورت مستقيم (مانند پخش تلاوت قرآن يا مداحي يا سخنراني) مفاهيم ديني را منتقل مي‌كند و هم به شكل غيرمستقيم در قالب مضامين گوناگون ديگر سعي در طرح و انتقال مفاهيم ديني دارد.
راديو مي‌تواند دايرة طرح مفاهيم ديني را به گونه‌اي توسعه دهد كه در بسياري از مناسبت‌ها و موضوعات، اقليت‌هاي ديني را نيز دربرگيرد. طرح درست موضوعات مناسب مشترك اين كاركرد را دارد، اما مهم چگونگي بيان و گفتار است.
بايد فهم درستي ايجاد کرد و پس از آن گفتار مناسب با آن فهم را ايجاد كرد. نگرش راديو به اقليت‌هاي ديني و مذهبي مي‌تواند در چارچوب كلي شناخت مخاطبان باشد.
مخاطبان بیشتر بر مبناي شباهت‌هاي بين نيازها، علاقه‌مندي‌ها و سليقه‌هاي فردي تشكيل مي‌شوند و بسياري از آنها منشأ اجتماعي يا روانشناختي دارند. انواع نيازهاي اصلي افراد عبارتند از نياز به اطلاعات، آرامش، همراهي و تفريح يا فرار. (خجسته، ۱۳۸۶:۱۳۸)
چه اطلاعاتي مورد نياز اقليت‌هاي ديني است؟
پرسش اینجاست که چه اطلاعاتي مورد نياز اقليت‌هاي ديني است؟ و يا طرح چه موضوعاتي نمي‌تواند براي آنها ايجاد آرامش کند و حتي همراهي با آنها چه معنايي دارد؟ تشخيص نادرست نيازها در برنامه‌هاي عادي راديو نيز روي مي‌دهد، به طوري‌كه ممكن است تصويري كه از مخاطب در ذهن ما شكل مي‌گيرد با واقعيت منطبق نباشد و همين موضوع به بي‌توجهي بخشي از مخاطبان به برنامه‌هاي راديويي منجر شود.
در رسانه‌های صوتي، برنامه‌سازان، مخاطبان مسن‌تر را در نظر دارند كه تنها با يك زبان آشنا هستند و به علل گوناگون جوان‌ترها به برنامه‌هاي آنان توجه ندارند. (شقاقي، ۱۳۸۴:۴۱۰)
از سوي ديگر، قابليت‌هاي راديو در سال‌هاي اخير تحول وسيعي يافته است. عادات گوش دادن به راديو در مردم طي پنج تا ده سال گذشته تغيير كرده است. تنوع سليقه و علاقه بيشتر شده، زيرا قالب‌هاي راديويي بيشتري عرضه شده‌اند. (آرلينج ۱۳۸۴:۲۹۶)
بنابراين مي‌توان از اين قالب‌هاي متنوع كه حاصل تجربيات ارزشمندي در حوزة برنامه‌سازي راديو بوده است، براي به حداكثر رساندن توانمندي اين رسانه در جلب و جذب اقليت‌هاي ديني نيز بهره برد. گاهي اوقات شنيدن صدايی خاص مي‌تواند اين جاذبه را ايجاد كند.
راهبرد رادیو در اتحاد و انسجام ملی قومیت‌ها
راديو به عنوان يك رسانه بايد اصول اعتقادي حاكم بر جامعه را به سه بخش متفاوت تقسيم كرده و براي هر يك برنامه‌ريزي مناسبي انجام دهد. اين سه بخش عبارتند از:
۱- اصول ثابت و غيرقابل‌تغيير
۲- باورهاي قابل‌انعطاف
۳- نگرش‌هاي حاشيه‌اي
در بخش نخست، رسالت راديو، تقويت و استحكام باورهاي ديني است، زيرا اين اصول زيربناهاي اعتقادي بیشتر مردم را تشكيل مي‌دهند. در بخش دوم، باورهايی جاي مي‌گيرند كه مي‌توانند به صورتي متعادل‌تر مطرح شوند تا موجب تقويت وحدت ملي و انسجام اسلامي شوند و در بخش سوم بايد از نگرش‌هايی كه جزو اصول ديني نيست و طرح آنها مي‌تواند عوارض و پيامدهاي منفي به بار آورد، خودداري شود.
راهکارهای برنامه‌سازی رادیویی برای انسجام اقلیت‌های دینی در ایران:
توجه به مناسبت‌ها و آداب و رسوم
توجه به شهداء و شخصيت‌هاي برگزيده
توجه به مكان‌هاي تاريخي، مذهبي
پرهيز از پررنگ كردن مسائلي كه زمينه‌ساز اختلاف مي‌شود
استفاده از كارشناسان، متخصصان و هنرمندان اقليت‌ها در برنامه‌هاي خاص راديويي
انتظار ما از راديو اين نيست كه برنامه‌هاي آن مطابق با خواسته‌هاي اقليت‌هاي ديني باشد، زيرا اين انتظار نه معقول و نه عملي است، اما اين انتظار وجود دارد كه تلاش‌هاي مؤثري براي حفظ همبستگي ملي انجام شود و البته بايد توقع برآمدن هر آرزو يا اجابت هر دعايي را ازسر بيرون كنيم و البته عبوديت و بندگي اقتضا مي‌كند كه به هر حال همه چيز، بد يا خوب را از خدا بدانيم و در عين اينكه همه چيز را از او مي‌خواهيم، وظايف خود را فراموش نكنيم. (سروش ۱۳۸۷:۱۰۴)
*مدیر رادیو تجارت
منابع:
آرلينج، جوانا. (۱۳۸۴)، برنامه‌ريزي در راديوهاي خصوصي، ترجمه معصومه عصام، انتشارات تحقيق و توسعه راديو.
جوادي يگانه، محمدرضا و كلانتري، عبدالحسين (۱۳۸۴)، رسانه ديني، مخاطب ديندار و رضايت نسبي،global media journal دانشگاه تهران.
خجسته، حسن (۱۳۸۶)، جامعه‌شناسي راديو و رسانه، دفتر پژوهش‌هاي راديو.
رجايي، فرهنگ (۱۳۸۲)، مشكل هويت ايرانيان امروز، نشر ني.
سروش، عبدالكريم (۱۳۸۶)، سخنراني در خانه دانشجويان بلژيك، كوي دانشگاه پاريس.
شريعتي، سارا (۱۳۸۶)، پروژه اجتماعي اصلاح ديني، سخنراني در دومين همايش دين و مدرنيته، حسينيه ارشاد.
شقاقي، ويدا (۱۳۸۴)، درست و غلط در زبان، مجموعه مقالات زبان و رسانه، انتشارات تحقيق و توسعه صدا.
طالب، مهدي و گودرزي، محسن (1382)، قوميت، نابرابري آموزشي و تحولات جمعيتي، نامه علوم اجتماعي، شماره ۲۱.
مطهري، مرتضي (۱۳۶۳)، سيري در ائمه اطهار.
اقليت‌هاي ديني به عنوان بخشي از ملت ايران، يعني افرادي كه در چارچوب سرزميني به نام ايران زندگي مي‌كنند و كساني كه هويت ايراني بودن را براي خود افتخار مي‌دانند، از حقوق و احترام برخوردارند. راديو مي‌تواند با قابليت‌هاي خاص خود در حفظ و تحكيم اين حقوق گام بردارد و مهم‌ترين گام در اين راه، يافتن نقاط مشترك در فرايند برنامه‌سازي است.
در كشور ما سه اقليت ديني زرتشتی، مسيحي و يهودي و يك اقليت مذهبي سني دارای اهمیت بیشتری نسبت به سایر اقلیت‌ها هستند.
رسانه به عنوان يك عامل وحدت‌بخش مي‌تواند راهكارهايي را براي جلب مشاركت، همكاري و همدلي اقليت‌هاي ديني و مذهبي به كار گيرد و از شيوه‌هاي گوناگوني براي عملي ساختن اين هدف بهره ببرد.
امروزه موضوع جامعه‌شناسي دين از اهم مباحث جامعه‌شناسي است و انديشمندان علوم اجتماعي با ديدگاه‌هاي گوناگون آراء و انديشه‌هاي خود را در اين زمينه مطرح ساخته‌اند. چالش‌هاي برون‌ديني از يك سو و از سوي ديگر، چالش‌هاي درون‌ديني كه مي‌توان آن را چالش‌هاي مذهبي ناميد، چشم‌انداز خاصي را پيش روي ما مي‌گشايد تا با شناخت دقيق قابليت‌ها و محدوديت‌ها در اين وادي قدم بگذاريم.
از جنبه‌اي ديگر امكانات مدرن ارتباطي امروز شرايط را براي طرح مباحث و موضوعات ديني تسهيل كرده و نسل جديد با مطالبات جديدتري پا به اين عرصه گذاشته است. در عين حال اين نسل جديد است كه با هجوم فرهنگي گسترده‌تري نيز روبه‌رو است و سكولاريسم، امروزه بسيار قوي‌تر و گسترده‌تر از گذشته دين را هدف گرفته است.
امروزه ما با دورة جديدي از سكولاريسم روبه‌رو هستيم كه بايد آن را سكولاريسم ستيزه‌گر (Militant Secularism) ناميد. ريشه‌هاي اين سكولاريزم را بايد در باطل شدن تزهاي گذشته جست‌وجو كرد، اديان نه تنها افول پيدا نكردند، بلكه روز به روز قدرت بيشتري يافتند، حجاب امروزه به موضوعي هويتي تبديل شده و همين هويت‌يابي در اقليت‌هاي ديني نيز پيدا شده است. (سروش، ۱۳۸۶)
از اينجاست كه بايد به موضوع اقليت‌هاي ديني از ديدگاهي جديد نگريست، موضوعي كه مي‌تواند چالش بزرگی فراهم سازد و وحدت و انسجام ملي را تهديد كند؛ در حالي كه برخورد درست و منطقي با اين پديده نتيجه‌اي معكوس به بار خواهد آورد. طبيعي است كه بين اديان و مذاهب گوناگون شاهد تفاوت‌هايی باشيم. اين تفاوت‌ها مي‌تواند ناشي از اعتقادات ديني يا مسائل فرهنگي باشد و بر نگرش افراد نيز مؤثر واقع شود.
به عنوان مثال، بررسي‌ها در استان سيستان و بلوچستان بيانگر متفاوت بودن نگرش گروه‌هاي قومي ـ مذهبي در مورد هنجارهاي خانواده و رفتارهاي باوري است، به طوري كه نگرش شيعيان (غير بلوچ) به خانواده حول محور ارزش‌هاي فردگرايانه و استقلال خانواده با عملكرد جمعيتي پايين است، در حالي كه اهل سنت (بلوچ‌ها) بيشتر به الگوهاي سنتي ارزش‌هاي خانوادگي گرايش دارند. (طالب، ۱۳۸۲:۱۴۲)
در اينجاست كه بايد به ديدگاه‌هاي كلي‌گرا و عاري از تعصب بها دهيم. به قول شهيد مطهري: «جهان‌وطنيِ اسلامي يعني هر جا اسلام است، آنجا وطن است و در نتيجه تعصبات نژادي تا حدود زيادي از بين مي‌رود، به طوري كه نژادهاي مختلف با يكديگر همزيستي دارند و احساس اخوت و برادري مي‌كنند، در گذشته شاگرد، خراساني و استاد، مصري يا شاگرد، مصري و استاد، خراساني بود.» (مطهري1363:160)
اقداماتي چون نشر كتاب آيات شيطاني در گذشته و چاپ كاريكاتورهاي پيامبر(ص) در نشريات دانماركي و سخنان پاپ بنديكت شانزدهم در مورد تاريخ اسلام توانست فِرَق و مذاهب درون اسلام را يكپارچه ساخته و آنها را حول محوري مشترك متمركز سازد.
از سوي ديگر، تأليفات شيخ عثمان خميس در پاكستان، سخنان پادشاه اردن در مورد شكل‌گيري هلال شيعي و فتواي برخي از علماء در مورد تخريب قبور ائمة شيعه در عراق و تخريب عملي بارگاه امامين عسكريين (ع) موجب گسترش شكاف بين شيعه و سني شده است. در ايران اقليت‌هاي ديني را هم مي‌توان در چارچوب «اتحاد ملي» مورد بحث قرار داد و هم در چارچوب «انسجام اسلامي» و حداقل مي‌توان به مثابة يك اقليت مذهبي نيز به آن پرداخت.
اقلیت‌های مذهبی در ایران
در ايران اقليت‌هاي مذهبي نيز وجود دارد. براساس آمار ۹۸ درصد جمعيت ايران مسلمان و ۹۱درصد آنها نيز شيعة اثني‌عشري‌اند؛ هفت درصد از جمعيت مسلمان كشور، سني مذهب‌اند. البته آمار جديدتر، جمعيت ايرانيان سني مذهب را تا ۱۲درصد برآورد كرده است.
سه اقليت زرتشتي، يهودي و مسيحي مهم‌ترين اقليت‌هاي ديني ايران محسوب مي‌شوند. یهوديان ايران را با نام «كليميان» و مسيحيان را نيز با دو نام «ارامنه» و «آشوريان» مي‌شناسيم. اين سه اقليت در ايران عبادتگاه‌هاي خاصي دارند و در انجام دادن مناسك ديني آزادند.
همچنين مدارس خاصي داشته و از كتاب‌هاي ديني خود در تدريس فرزندانشان استفاده مي‌كنند. در مجلس شوراي اسلامي نماينده‌اي از آنان حضور دارد و جامعة مذهبي خاص خود را دارند و محدوديت‌هايي كه در بسياري از كشورها براي اقليت‌هاي ديني در نظر گرفته شده است، در مورد آنها وجود ندارد.
در حال حاضر، در سازمان صدا و سيما افرادی از اين اقليت‌ها وجود دارند كه در بخش‌هاي گوناگون گويندگي، تهيه‌كنندگي و ... مشغول به كارند.
ارامنه
شمار كل ارامنه در جهان حدود نه ميليون نفر برآورد شده است كه 3 ميليون نفر از آنان در كشور ارمنستان و بقيه در كشورهاي همجوار مانند ايران، تركيه، عراق و ساير نقاط جهان زندگي مي‌كنند. جمعيت ارامنه ايران نيز حدود نيم ميليون نفر برآورد شده است. در بعضي استان‌ها مانند آذربايجان غربي، اصفهان و تهران عدة بيشتري از ارامنه زندگي مي‌كنند و در بعضي استان‌ها مثل سيستان و بلوچستان و هرمزگان تقريباً ارامنه حضور ندارند.
پراكندگي حضور ارامنه در شهرها تابع قانون خاصي نيست. مثلاً ارامنه تهران بيشتر در اطراف خيابان كريم‌خان زند سكونت دارند؛ كليساي معروف شوراي خليفه‌گري ارامنه نيز در همين محله و در ابتداي خيابان استاد نجات‌الهي واقع شده است.
ارامنه ايران سابقه خوبي در همزيستي و دوستي با مسلمانان دارند و اين اقليت از ديد مسلمانان نيز به انسان‌هاي راستگو، درستكار و امانتدار مشهورند.
ارامنة ايران با پذيرش برخي از نمادهاي ديني مسلمانان، خود را به آنها نزديك كرده‌اند و اين نزديكي، ارتباط آنان را با مسلمانان ايران بيشتر كرده است. موضوع تثليث و به صليب كشيدن عيسي (ع) از جمله موارد اختلاف مسلمانان و مسيحيان است كه در قرآن كريم به صراحت بدان اشاره شده است.
اقليت آشوري
اقلیت آشوری نيز با سابقه‌اي كهن‌تر از ارامنه وضعيت مشابهی دارند. از آشوريان بيش از 90 كليسا برجاي مانده است كه تقريباً تمامي آنها امروزه بناي تاريخي محسوب مي‌شوند.
برخي كليساها در نقاط روستايي واقع شده‌اند كه امروزه حتي يك خانواده آشوري نيز در آن محل وجود ندارد، اما بناي كليسا همچنان پابرجاست و معمولاً در ايام خاصي از سال در آن مراسم برگزار مي‌شود. تعداد آشوريان حتي به تعداد جمعیت يك شهر نيست، اما آنان در مجلس شوراي اسلامي یک نماينده دارند.
یهودیان
كليميان ايران خود را از آنچه صهيونيسم خوانده مي‌شود، جدا نگه داشته و جامعة كليميان ايران همواره جنايات رژيم صهيونيستي را محكوم کرده است. با وجود امكانات فراواني كه حكومت اسرائيل در اختيار يهوديان ساير كشورها قرار مي‌دهد و سياست مهاجرپذيري اين كشور كه در جهت افزايش جمعيت و تقويت بنيان‌هاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي است، يهوديان ايران در عمل نشان داده‌اند كه ايراني بودن اصل مهمي است كه همواره به آن افتخار مي‌كنند.
زرتشتیان
زرتشتيان ايران اقليت بومي ـ ديني كشور محسوب مي‌شوند. جمعيت اصلي زرتشتيان در مركز ايران و در استان‌هاي يزد و كرمان است و در ساير استان‌ها از جمله تهران به صورت پراكنده زندگي مي‌كنند.
معبد «چك‌چكو» از جمله عبادتگاه‌هاي مهم زرتشتيان در ايران است كه هرساله زرتشتيان سراسر جهان را براي انجام مراسم ديني به اين محل مي‌كشاند و در واقع ايران را مي‌توان مركز اصلي آیین زرتشت قلمداد كرد.
همزيستي مسالمت‌آميز زرتشتيان ايران با مسلمانان بسيار روشن است و تبادل فرهنگي آيين زرتشت و اسلام در بسياري موارد به صورت پيوندهاي ملي شكل گرفته است.
اقليت‌هايي مذهبي ايران شامل مذاهب گوناگوني مي‌شوند، اما امروزه هنگامي كه از اقليت‌هاي مذهبي سخن مي‌گوييم به مسلمانان سني‌مذهب اشاره داريم.
اقليت بهایي با توجه به ضديتي كه با احكام دين اسلام و نبوت پيامبر (ص) دارد، در قانون اساسي به رسميت شناخته نشده است و در واقع غيرقانوني محسوب مي‌شود. در بخش‌هايی از ايران نيز فرقه‌هاي مذهبي خاص ديده مي‌شوند كه از انشعابات شيعه است. معروف‌ترين اين فرقه‌ها اسماعليه و زيديه هستند، اما تعداد آنها بسيار كم است.
مسلمانان سنی
اقليت سني را مي‌توان تنها اقليت مذهبي ايران دانست كه از نظر جمعيت با ساير اقليت‌هاي مذهبي كاملاً متفاوت است و تعداد بيشتري را شامل مي‌شود.
مسلمانان سني‌مذهب ايران بیشتر در استان‌هاي مرزي زندگي مي‌كنند. استان‌هاي كردستان، آذربايجان غربي، سيستان و بلوچستان، گلستان، خراسان جنوبي و بخش‌هايي از هرمزگان و جزاير خليج‌فارس از اين جمله‌اند.
رسانه‌ها و اقليت‌هاي ديني و مذهبي
عملكرد رسانه با موضوع اقليت مذهبي اهل سنت در چارچوب «انسجام اسلامي» و با اديان سه‌گانه در چارچوب «وحدت ملي» است. از آنجا كه جمعيت اهل سنت بيشتر در معرض فضاهاي بيروني واقع شده‌اند، اين جمعيت اهميت بيشتري دارد. آنچه مهم است تعيين خطوطي است كه مي‌تواند ما را به اين مجموعه نزديك كند و آنچه نمي‌تواند در ايجاد اين زندگي مؤثر باشد، اصول و اعتقاداتي است كه از دست دادن آنها حتي كمرنگ شدن آن پايه‌هاي يك مذهب را از بين مي‌برد.
بنابراین باید اصول و پايه‌ها را شناسايی كرد و سپس مواردي را كه مي‌توان در مورد آنها انعطاف نشان داد، مشخص كرد و بنا را بر مشتركات پايه‌ريزي كرد؛ بنايي كه مورد قبول طرفين يا چندين طرف باشد. هر چقدر اين بنا از تركيب قوي‌تري حاصل شده باشد، استحكام و دوام آن نيز بيشتر خواهد بود.
اقليت‌هاي ديني و مذهبي به سبب تعلقات خاصي كه به يكديگر دارند، مي‌توانند در قالب تشكل‌ها يا گروه‌هاي غيررسمي شكل بگيرند. در بعضي از شهرها مانند سنندج كه اكثريت جمعيت آنها را اهل سنت تشكيل مي‌دهد، فعاليت‌هاي اجتماعي و فرهنگي نيز متأثر از همين تعلقات است.
در بعضي شهرها مانند زاهدان كه حدود نيمي از جمعيت سني و نيمي ديگر شيعه است، اين تعلقات بيشتر به صورت هويت‌يابي مطرح مي‌شود؛ در حالي كه در شهرهايی مانند تهران كه تعداد اهل سنت در مقابل شيعيان ناچيز است، اين احساس خودنمايي نمي‌كند.
در تبيين دين‌داري بايد به دو اصطلاح «باورها» و «تعلقات» توجه کرد. آنچه به راحتي تغيير مي‌كند، باورهاي فردي است. افراد ممكن است به باورهاي جديدي برسند، اما در برابر آن، تعلقات، حالتي جمعي دارد و بسيار دشوار تغيير مي‌كند. (شريعتي: ۱۳۸۶)
تفاوت‌هاي مذهبي مي‌توانند موجب تفاوت در رفتارهاي اجتماعي نيز بشود. به عنوان مثال، باروري علاوه بر متغيرهاي اقتصادي و اجتماعي تحت‌تأثير اعتقادات ديني نيز هست.
در واقع مي‌توان پذيرفت كه اعتقادات ديني تفاوت‌هاي رفتاري خاصي ايجاد كرده است، اما تركيب فرهنگي اقليت‌هاي ديني و مذهبي در ايران به گونه‌اي است که «ايراني بودن» به عنوان يك هويت اصلي، ساير متغيرها را تحت‌تأثير خود قرار داده است.
مراسم عروسي مسلمانان ايراني را با همين مراسم در ميان مسلمانان مثلاً لبناني و پاكستاني مقايسه كنيد؛ اين عروسي‌ها به جز خواندن خطبة عقد وجه مشترك ديگري ندارد و از نظر نحوة دعوت، جشن، تغذيه و نحوة بروز شادي و خوشحالي كاملاً متفاوتند.
برعكس مراسم عروسي يك ايراني مسلمان با يك ايراني ارمني به جز در مراسم خاص مذهبيِ جاري کردن صيغة عقد، بسيار شبيه است. (رجايي، ۱۳۸۲:۱۳۶)
نقش ویژه راديو
راديو به شكلي خاص قابليت آن را دارد كه در عرصة مباحثِ ديني مورد توجه قرار گيرد. در بیشتر كشورهاي عربي و اسلامي، راديو قرآن رسانه‌اي شناخته شده است، چرا كه تلاوت قرآن نياز به تصوير ندارد. در ايام ماه مبارك رمضان، افراد زيادي با شنيدن تلاوت قرآن آن را با قرائت همزمان از روي قرآن، تكميل مي‌كنند.
همچنين بحث‌هاي ديني كه برای مثال، نمونة آن را از راديو معارف مي‌توان شنيد، نياز به تصوير ندارد. در مواردي كه تلويزيون اقدام به پخش اين‌گونه مباحث مي‌كند، تنوع خاصي در تصوير ديده نمي‌شود و تصاوير تكراري و بدون تنوع است، بنابراین نقص تصويري در راديو در مباحث ديني چندان حائز اهميت نيست.
اما از قابليت‌هاي راديو در اين زمينه، هنوز هم استفاده كامل نشده است. برای نمونه، ارتباط عامة مردم با مراجع تقليد و طرح سوالات ديني و شنيدن پاسخ از زبان آنان پيشنهادي مناسب در اين زمينه است. اين ارتباط، رابطة مردم را با مراجع ديني نزديك‌تر مي‌سازد. موضوع ديگر، مزيت نبودن تصوير است.
گاه بعضی از مراسم به علت وجود تصوير، قابليت پخش ندارد. مثلاً شكل اعمالي كه در كليسا در مراسم مذهبي انجام مي شود، ممكن است همراه با تصويري باشد كه پخش آنها با مباني اسلامي مغايرت دارد. حتي پخش نماز اهل سنت به علت شكل خاص نماز، محدوديت‌هايی دارد. در صورتي كه در راديو اين ضعف، قوت محسوب مي‌شود.
پخش تلاوت قرآن با صداي قاريان كشورهاي گوناگون گامي درجهت انسجام اسلامي است. همين موضوع هم‌اكنون در پخش اذان نيز ديده مي‌شود و اذان با صداي موذنان ايراني و عربي پخش مي‌شود.
«مزيت نداشتن تصوير» را مي‌توان در مسائل ديگري نيز مورد استفاده قرار داد. حتي در مطرح كردن برخي از مشاهير هنري، علمي و ... مي‌توان از اين مزيتِ راديو به خوبي استفاده كرد.
ممكن است نبودن تصوير، ميزان تأثيرگذاري را در بعضي موارد كاهش دهد. به عنوان مثال، پخش يك سريال ديني يا مذهبي از تلویزیون می‌تواند بسيار مؤثرتر از برنامه‌اي راديويي باشد، اما بايد اين موضوع را جامع‌تر مورد توجه قرار دهيم.
راديو مي‌تواند در زمينة توليد نمايش‌هايی با موضوع بزرگان ديني و پيامبران الهي، گامي مهم در تحكيم وحدت ديني درون كشور بردارد. اقدام براي ساخت سريال‌هايی مانند حضرت ابراهيم(ع)، حضرت يوسف(ع)، اصحاب كهف، حضرت مريم(س) از سيما، هم در بُعد داخلي و هم در بُعد خارجي، مثبت ارزيابي مي‌شود. اگر چه در همين موارد نيز، نه در محتوا بلكه در شكل و صورت، اختلاف‌نظرهايي وجود دارد كه بايد به آنها توجه كرد.
از آنجا كه مسائل ديني با تحولات جامعه متحول مي‌شود، طرح مسائل و پاسخ به آنها از راديو اهميت زيادي دارد.
اين مسائل نبايد تنها حوزة احكام ديني را دربرگيرد، بلكه مي‌توان با استفاده از آن در برنامه‌هاي تخصصي‌تر به ساير حوزه‌ها نيز پرداخت. در هر شبكه مي‌توان محتواي خاصي براي آن تعريف كرد.
برای مثال، راديو سلامت هم‌اكنون با برنامة «سلامت و شريعت» فقط به مسائلي مي‌پردازد كه موضوع دين و سلامت جسم در آنها مطرح است و به فتاواي شرعي نيازمند است. شايد درحوزة جوانان مسائل خاصي مطرح باشد كه تنها به همين گروه سني مربوط مي‌شود، در صورتي كه راديوهاي معارف و قرآن مي‌توانند مطالب عام را مورد توجه قرار دهند.
بودایيان، يهوديان و زرتشتيان در سطح جهاني چندان علاقه‌اي به تبليغ دين خود ندارند، اما مسيحيت در اين مورد استثناست. حضور چندين شبكة تلويزيوني و راديويي كه تنها به تبلیغ دين مسيح مي‌پردازد، از اين جمله است و اهل سنت نيز به مثابة يك مذهب، تلاش‌هاي عملي براي تبليغ مذهب خود به كار مي‌برد.
اين تلاش‌ها هم در قالب راديو، هم در قالب اينترنت و هم در قالب تلويزيون انجام مي‌شود و بعيد نيست در سال‌هاي آينده با تنوع زباني بيشتري نيز ادامه يابد. با توجه به گونه‌شناسي مك كوئيل، رسانة ديني در ايران انواع و جنبه‌هاي گوناگوني دارد. هم رسانة ديني خاص وجود دارد (راديو معارف و راديو قرآن) و هم برنامه‌هايی را مي‌توان يافت كه داراي مضامين آشكار يا نهان ديني هستند. (جوادي يگانه:۱۳۸۴:۲)
به عبارت ديگر، راديو هم به صورت مستقيم (مانند پخش تلاوت قرآن يا مداحي يا سخنراني) مفاهيم ديني را منتقل مي‌كند و هم به شكل غيرمستقيم در قالب مضامين گوناگون ديگر سعي در طرح و انتقال مفاهيم ديني دارد.
راديو مي‌تواند دايرة طرح مفاهيم ديني را به گونه‌اي توسعه دهد كه در بسياري از مناسبت‌ها و موضوعات، اقليت‌هاي ديني را نيز دربرگيرد. طرح درست موضوعات مناسب مشترك اين كاركرد را دارد، اما مهم چگونگي بيان و گفتار است.
بايد فهم درستي ايجاد کرد و پس از آن گفتار مناسب با آن فهم را ايجاد كرد. نگرش راديو به اقليت‌هاي ديني و مذهبي مي‌تواند در چارچوب كلي شناخت مخاطبان باشد.
مخاطبان بیشتر بر مبناي شباهت‌هاي بين نيازها، علاقه‌مندي‌ها و سليقه‌هاي فردي تشكيل مي‌شوند و بسياري از آنها منشأ اجتماعي يا روانشناختي دارند. انواع نيازهاي اصلي افراد عبارتند از نياز به اطلاعات، آرامش، همراهي و تفريح يا فرار. (خجسته، ۱۳۸۶:۱۳۸)
چه اطلاعاتي مورد نياز اقليت‌هاي ديني است؟
پرسش اینجاست که چه اطلاعاتي مورد نياز اقليت‌هاي ديني است؟ و يا طرح چه موضوعاتي نمي‌تواند براي آنها ايجاد آرامش کند و حتي همراهي با آنها چه معنايي دارد؟ تشخيص نادرست نيازها در برنامه‌هاي عادي راديو نيز روي مي‌دهد، به طوري‌كه ممكن است تصويري كه از مخاطب در ذهن ما شكل مي‌گيرد با واقعيت منطبق نباشد و همين موضوع به بي‌توجهي بخشي از مخاطبان به برنامه‌هاي راديويي منجر شود.
در رسانه‌های صوتي، برنامه‌سازان، مخاطبان مسن‌تر را در نظر دارند كه تنها با يك زبان آشنا هستند و به علل گوناگون جوان‌ترها به برنامه‌هاي آنان توجه ندارند. (شقاقي، ۱۳۸۴:۴۱۰)
از سوي ديگر، قابليت‌هاي راديو در سال‌هاي اخير تحول وسيعي يافته است. عادات گوش دادن به راديو در مردم طي پنج تا ده سال گذشته تغيير كرده است. تنوع سليقه و علاقه بيشتر شده، زيرا قالب‌هاي راديويي بيشتري عرضه شده‌اند. (آرلينج ۱۳۸۴:۲۹۶)
بنابراين مي‌توان از اين قالب‌هاي متنوع كه حاصل تجربيات ارزشمندي در حوزة برنامه‌سازي راديو بوده است، براي به حداكثر رساندن توانمندي اين رسانه در جلب و جذب اقليت‌هاي ديني نيز بهره برد. گاهي اوقات شنيدن صدايی خاص مي‌تواند اين جاذبه را ايجاد كند.
راهبرد رادیو در اتحاد و انسجام ملی قومیت‌ها
راديو به عنوان يك رسانه بايد اصول اعتقادي حاكم بر جامعه را به سه بخش متفاوت تقسيم كرده و براي هر يك برنامه‌ريزي مناسبي انجام دهد. اين سه بخش عبارتند از:
۱- اصول ثابت و غيرقابل‌تغيير
۲- باورهاي قابل‌انعطاف
۳- نگرش‌هاي حاشيه‌اي
در بخش نخست، رسالت راديو، تقويت و استحكام باورهاي ديني است، زيرا اين اصول زيربناهاي اعتقادي بیشتر مردم را تشكيل مي‌دهند. در بخش دوم، باورهايی جاي مي‌گيرند كه مي‌توانند به صورتي متعادل‌تر مطرح شوند تا موجب تقويت وحدت ملي و انسجام اسلامي شوند و در بخش سوم بايد از نگرش‌هايی كه جزو اصول ديني نيست و طرح آنها مي‌تواند عوارض و پيامدهاي منفي به بار آورد، خودداري شود.
راهکارهای برنامه‌سازی رادیویی برای انسجام اقلیت‌های دینی در ایران:
توجه به مناسبت‌ها و آداب و رسوم
توجه به شهداء و شخصيت‌هاي برگزيده
توجه به مكان‌هاي تاريخي، مذهبي
پرهيز از پررنگ كردن مسائلي كه زمينه‌ساز اختلاف مي‌شود
استفاده از كارشناسان، متخصصان و هنرمندان اقليت‌ها در برنامه‌هاي خاص راديويي
انتظار ما از راديو اين نيست كه برنامه‌هاي آن مطابق با خواسته‌هاي اقليت‌هاي ديني باشد، زيرا اين انتظار نه معقول و نه عملي است، اما اين انتظار وجود دارد كه تلاش‌هاي مؤثري براي حفظ همبستگي ملي انجام شود و البته بايد توقع برآمدن هر آرزو يا اجابت هر دعايي را ازسر بيرون كنيم و البته عبوديت و بندگي اقتضا مي‌كند كه به هر حال همه چيز، بد يا خوب را از خدا بدانيم و در عين اينكه همه چيز را از او مي‌خواهيم، وظايف خود را فراموش نكنيم. (سروش ۱۳۸۷:۱۰۴)
*مدیر رادیو تجارت
منابع:
آرلينج، جوانا. (۱۳۸۴)، برنامه‌ريزي در راديوهاي خصوصي، ترجمه معصومه عصام، انتشارات تحقيق و توسعه راديو.
جوادي يگانه، محمدرضا و كلانتري، عبدالحسين (۱۳۸۴)، رسانه ديني، مخاطب ديندار و رضايت نسبي،global media journal دانشگاه تهران.
خجسته، حسن (۱۳۸۶)، جامعه‌شناسي راديو و رسانه، دفتر پژوهش‌هاي راديو.
رجايي، فرهنگ (۱۳۸۲)، مشكل هويت ايرانيان امروز، نشر ني.
سروش، عبدالكريم (۱۳۸۶)، سخنراني در خانه دانشجويان بلژيك، كوي دانشگاه پاريس.
شريعتي، سارا (۱۳۸۶)، پروژه اجتماعي اصلاح ديني، سخنراني در دومين همايش دين و مدرنيته، حسينيه ارشاد.
شقاقي، ويدا (۱۳۸۴)، درست و غلط در زبان، مجموعه مقالات زبان و رسانه، انتشارات تحقيق و توسعه صدا.
طالب، مهدي و گودرزي، محسن (1382)، قوميت، نابرابري آموزشي و تحولات جمعيتي، نامه علوم اجتماعي، شماره ۲۱.
مطهري، مرتضي (۱۳۶۳)، سيري در ائمه اطهار.
