کد مطلب : ۲۶۳۰۵
رونق دایرةالمعارف‌نویسی در ایران/ از مدخل «آیت‌الله» تا تدوین ۱۰ میلیون واژه
کامران فانی، یکی از نویسندگان دایرةالمعارف تشیع شب یکشنبه، ۲۶ مردادماه در مراسم رونمایی از دایرةالمعارف تشیع در کانون زبان پارسی گفت: یکی از رویدادهای مهم فرهنگی در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رونق و شکوفایی دانشنامه‌نگاری و دایرةالمعارف‌نویسی بود و این دانشنامه‌ها کتاب‌های مرجعی هستند که مخاطب با مطالعه آنها به سهولت می‌تواند به پرسش‌های خود دست یابد.
وی افزود: رونق و شکوفایی دایرةالمعارف‌نویسی نشان می‌دهد که جامعه ما جامعه پرسشگری بوده و به دنبال پاسخ این پرسش‌هاست؛ از این رو این میزان رونق، به عنوان دماسنج فرهنگی کشورها است.
فانی ادامه داد: ما تا قرن بیستم به فکر تدوین دانشنامه و فرهنگ برای خودمان نبودیم و حتی در جهان اسلام، عرب‌ها پیشگام‌تر از ما بودند و در سال‌های ۶۰ قدم‌های کوچکی در این راستا برداشته بودیم که یکی از آنها توسط سعید نفیسی انجام شد و دایرةالمعارف عمومی را آغاز کرد و در همان حرف «الف» ماند. دایرةالمعارف فارسی که در سطح جهانی بود نیز در همان جلد نخست ماند و ما امروز شاهد انتشار ده‌ها دایرةالمعارف و دانشنامه هستیم و در شروع و صدر آنها دایرةالمعارف تشیع است که تدوین آن در سال‌های ۶۰ – ۶۱ آغاز شد و امیدوارم جلد آخر آن به پایان برسد.
وی با بیان اینکه این اثر اولین دایرةالمعارفی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نتیجه رسیده است، بیان کرد: وقتی قرار شد این دایرةالمعارف با روشی مدرن آغاز شود و از سوی دیگر نسبت نزدیکی با ایران و فرهنگ ایرانی داشت و ایران بزرگترین کشور شیعی در جهان است، از این رو وظیفه ایرانی‌ها بر این بوده که دایرةالمعارف تشیع را در این کشور تدوین کنند.
فانی با اشاره به دانشنامه‌های شیعی در جهان اسلام گفت: یکی از دانشنامه‌هایی که نوشته شده، «آثار الشیعه الامیه» است که فقط توسط عبدالعزیر جواهر الکلام تدوین شده و تا حرف «دال» پیش رفت و دایرةالمعارف دیگری در لبنان توسط علامه امین عاملی نیز انجام شده که به حرف «یاء» رسید و تدوین آن به شکل عجیبی انجام شده بود که بخش اعظم آن مربوط به حرف «الف» بود و جلد آخر همه حروف را در برداشت.
وی با اشاره به تدوین دایرةالمعارف تشیع تصریح کرد: حدود ۹ ماه زیرنظر مهدی محقق «طرح تدوین دایرةالمعارف تشیع» انجام شد و حدود ۲۰ هزار مدخل استخراج شد و عناوین مقالات مشخص شد تا برنامه‌ریزی برای تدوین و امکان‌سنجی آن انجام شود که این دایرةالمعارف بیش از ۱۲ هزار صفحه، حدود ۱۰ میلیون کلمه و در ۱۶ مجلد است که تدوین آن بیش از ۳۰ سال به طول انجامیده و اگر امکانات وجود داشت، زودتر به اتمام می‌رسید و تعداد نویسندگان طی این مدت ۲۰۰ نفر است که همکاری داشته‌اند.
فانی ادامه داد: این دایرةالمعارف با فراز و نشیب‌های بسیاری مواجه بود و در ابتدا اوضاع مالی آن چندان خوب نبود، اما پس از مدتی اوضاع بد شد و صدر حاج سیدجوادی سرپرستی آن را قبول کرد و ویراستاری آن را نیز برعهده داشت و تا جایی که توان داشت وقتش را گذاشت و اکنون خوشحالم که این اثر به نتیجه رسیده است و می‌توان گفت این دایرةالمعارف، فرزند امکانات حداقلی است. در سال ۱۳۶۹ پیوستن مرحوم محبی به این اثر عطیه الهی بود و بار سوم بود که تعطیل می‌شد و کوشایی و پیگیری وی بود که سبب شد کار ادامه یابد و جلد نخست آن تا چاپ هفتم پیش رفت، اما چاپ‌های بعدی بسیار کمتر شد که این موضوع در حال حاضر یکی از مشکلات اغلب کتاب‌هاست.
وی در ادامه گفت: مفصل‌ترین مقاله این اثر مربوط به مقاله تشیع است که شامل ۱۵۰ صفحه است. در این اثر عرفان در تشیع، علوم گوناگون در تشیع، قرآن‌پژوهی در تشیع، تفاسیر، سور قرآنی و ... آمده و یکی از مدخل‌های جالب آن آیت‌الله است.
فانی بیان کرد: مقالات این اثر سه دسته‌اند؛ دسته‌ای مفهومی بود که شامل اصطلاحات است، دسته دیگر زندگی‌نامه از فقها گرفته تا هنرمندان و شعرا و دسته دیگر مقالات مرتبط با شیعه است و این دایرةالمعارف می‌تواند در دبیرستا‌ن‌ها مورد استفاده قرار گیرد؛ چرا که استفاده از آن سهل و آسان بوده و فکر می‌کنم دایرةالمعارف دیگری نتواند جای آن را بگیرد.
فانی تأکید کرد: دایرةالمعارف تشیع باید چند بار بازچاپ و اصلاح شود تا به وجه خوبی برسد و چاپ آخرین مجلد به معنای پایان کار نیست، بلکه آغازی بر این اثر است.
محقق نیز در این مراسم گفت: بسیار خوشحالم که این دایرةالمعارف با کوشش و تلاش چند تن از دوستان صمیمی‌ام که زمانی شاگردم بودند و پس از آن استادم شدند، انجام شده است؛ چرا که زمان انقلاب فرهنگی که دانشگاه‌ها تعطیل شده بود از من خواستند در این مدت، روزی ۴ ساعت در مرکز مطالعات اسلامی با من مباحثه کنند و در این مدت دوستان دیگری نظیر سیروس شمیسا، آذرنگ و موسوی‌گرمارودی نیز به ما پیوستند.
وی افزود: در آن زمان یک دوره شرح منظوم ملاهادی سبزواری را خواندیم و پس از آن به همراه یک مترجم خارجی آن را به زبان انگلیسی ترجمه کردم که این کار نخستین اثر اسلامی بود که به حوزه مطالعات غرب راه می‌یافت.
محقق با اشاره به دیدارش با مقام معظم رهبری بیان کرد: در دیداری که با معظم‌له داشتم، این دایرةالمعارف را تقدیم ایشان کردم که بسیار تقدیر و تأکید کردند که باید در جمع این دایرةالمعارف‌ها، دایرةالمعارف اسلام نیز نوشته شود، تا فراگیر شود و این بود که دانشنامه جهان اسلام نیز پس از تشیع به وجود آمد و در کنار آن دایرةالمعارف اسلامی نیز توسط سیدکاظم بجنوردی در حال انجام است.
حسن انوشه نیز در ادامه طی سخنان کوتاهی گفت: «دایرةالمعارف تشیع» برای من فرصتی بود تا در کنار بزرگانی مانند مهدی محقق و بهاءالدین خرمشاهی حضور داشته باشم و در کنار آنها محضر مرحومان زریاب خویی، محمدحسین مشایخ فریدنی، پرویز ورجاوند و صدر حاج‌سیدجوادی را درک کنم.
وی ادامه داد: «دایرةالمعارف تشیع»، یک کتاب «ملی» است و شاید گمنامی آن با ملی بودن آن در ارتباط باشد.
محمدحسین غفاری، مدیر انتشارات حکمت نیز در پایان مراسم گفت: در تلاش هستیم، تا اسلوب این دایرةالمعارف را حفظ و برخی مداخل آن را بازنویسی کنیم و در گام‌های بعدی نیز تلاش خواهیم کرد تا با مرکز دایرةالمعارف «لیدن» در هلند وارد مذاکره شویم و این دایرةالمعارف را آن گونه که شایسته یک دایرةالمعارف تخصصی است، منتشر کنیم.
در پایان این مراسم، جلد پانزدهم دایرةالمعارف تشیع در کانون زبان پارسی، موقوفه مرحوم ایرج افشار رونمایی شد.
وی افزود: رونق و شکوفایی دایرةالمعارف‌نویسی نشان می‌دهد که جامعه ما جامعه پرسشگری بوده و به دنبال پاسخ این پرسش‌هاست؛ از این رو این میزان رونق، به عنوان دماسنج فرهنگی کشورها است.
فانی ادامه داد: ما تا قرن بیستم به فکر تدوین دانشنامه و فرهنگ برای خودمان نبودیم و حتی در جهان اسلام، عرب‌ها پیشگام‌تر از ما بودند و در سال‌های ۶۰ قدم‌های کوچکی در این راستا برداشته بودیم که یکی از آنها توسط سعید نفیسی انجام شد و دایرةالمعارف عمومی را آغاز کرد و در همان حرف «الف» ماند. دایرةالمعارف فارسی که در سطح جهانی بود نیز در همان جلد نخست ماند و ما امروز شاهد انتشار ده‌ها دایرةالمعارف و دانشنامه هستیم و در شروع و صدر آنها دایرةالمعارف تشیع است که تدوین آن در سال‌های ۶۰ – ۶۱ آغاز شد و امیدوارم جلد آخر آن به پایان برسد.
وی با بیان اینکه این اثر اولین دایرةالمعارفی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نتیجه رسیده است، بیان کرد: وقتی قرار شد این دایرةالمعارف با روشی مدرن آغاز شود و از سوی دیگر نسبت نزدیکی با ایران و فرهنگ ایرانی داشت و ایران بزرگترین کشور شیعی در جهان است، از این رو وظیفه ایرانی‌ها بر این بوده که دایرةالمعارف تشیع را در این کشور تدوین کنند.
فانی با اشاره به دانشنامه‌های شیعی در جهان اسلام گفت: یکی از دانشنامه‌هایی که نوشته شده، «آثار الشیعه الامیه» است که فقط توسط عبدالعزیر جواهر الکلام تدوین شده و تا حرف «دال» پیش رفت و دایرةالمعارف دیگری در لبنان توسط علامه امین عاملی نیز انجام شده که به حرف «یاء» رسید و تدوین آن به شکل عجیبی انجام شده بود که بخش اعظم آن مربوط به حرف «الف» بود و جلد آخر همه حروف را در برداشت.
وی با اشاره به تدوین دایرةالمعارف تشیع تصریح کرد: حدود ۹ ماه زیرنظر مهدی محقق «طرح تدوین دایرةالمعارف تشیع» انجام شد و حدود ۲۰ هزار مدخل استخراج شد و عناوین مقالات مشخص شد تا برنامه‌ریزی برای تدوین و امکان‌سنجی آن انجام شود که این دایرةالمعارف بیش از ۱۲ هزار صفحه، حدود ۱۰ میلیون کلمه و در ۱۶ مجلد است که تدوین آن بیش از ۳۰ سال به طول انجامیده و اگر امکانات وجود داشت، زودتر به اتمام می‌رسید و تعداد نویسندگان طی این مدت ۲۰۰ نفر است که همکاری داشته‌اند.
فانی ادامه داد: این دایرةالمعارف با فراز و نشیب‌های بسیاری مواجه بود و در ابتدا اوضاع مالی آن چندان خوب نبود، اما پس از مدتی اوضاع بد شد و صدر حاج سیدجوادی سرپرستی آن را قبول کرد و ویراستاری آن را نیز برعهده داشت و تا جایی که توان داشت وقتش را گذاشت و اکنون خوشحالم که این اثر به نتیجه رسیده است و می‌توان گفت این دایرةالمعارف، فرزند امکانات حداقلی است. در سال ۱۳۶۹ پیوستن مرحوم محبی به این اثر عطیه الهی بود و بار سوم بود که تعطیل می‌شد و کوشایی و پیگیری وی بود که سبب شد کار ادامه یابد و جلد نخست آن تا چاپ هفتم پیش رفت، اما چاپ‌های بعدی بسیار کمتر شد که این موضوع در حال حاضر یکی از مشکلات اغلب کتاب‌هاست.
وی در ادامه گفت: مفصل‌ترین مقاله این اثر مربوط به مقاله تشیع است که شامل ۱۵۰ صفحه است. در این اثر عرفان در تشیع، علوم گوناگون در تشیع، قرآن‌پژوهی در تشیع، تفاسیر، سور قرآنی و ... آمده و یکی از مدخل‌های جالب آن آیت‌الله است.
فانی بیان کرد: مقالات این اثر سه دسته‌اند؛ دسته‌ای مفهومی بود که شامل اصطلاحات است، دسته دیگر زندگی‌نامه از فقها گرفته تا هنرمندان و شعرا و دسته دیگر مقالات مرتبط با شیعه است و این دایرةالمعارف می‌تواند در دبیرستا‌ن‌ها مورد استفاده قرار گیرد؛ چرا که استفاده از آن سهل و آسان بوده و فکر می‌کنم دایرةالمعارف دیگری نتواند جای آن را بگیرد.
فانی تأکید کرد: دایرةالمعارف تشیع باید چند بار بازچاپ و اصلاح شود تا به وجه خوبی برسد و چاپ آخرین مجلد به معنای پایان کار نیست، بلکه آغازی بر این اثر است.
محقق نیز در این مراسم گفت: بسیار خوشحالم که این دایرةالمعارف با کوشش و تلاش چند تن از دوستان صمیمی‌ام که زمانی شاگردم بودند و پس از آن استادم شدند، انجام شده است؛ چرا که زمان انقلاب فرهنگی که دانشگاه‌ها تعطیل شده بود از من خواستند در این مدت، روزی ۴ ساعت در مرکز مطالعات اسلامی با من مباحثه کنند و در این مدت دوستان دیگری نظیر سیروس شمیسا، آذرنگ و موسوی‌گرمارودی نیز به ما پیوستند.
وی افزود: در آن زمان یک دوره شرح منظوم ملاهادی سبزواری را خواندیم و پس از آن به همراه یک مترجم خارجی آن را به زبان انگلیسی ترجمه کردم که این کار نخستین اثر اسلامی بود که به حوزه مطالعات غرب راه می‌یافت.
محقق با اشاره به دیدارش با مقام معظم رهبری بیان کرد: در دیداری که با معظم‌له داشتم، این دایرةالمعارف را تقدیم ایشان کردم که بسیار تقدیر و تأکید کردند که باید در جمع این دایرةالمعارف‌ها، دایرةالمعارف اسلام نیز نوشته شود، تا فراگیر شود و این بود که دانشنامه جهان اسلام نیز پس از تشیع به وجود آمد و در کنار آن دایرةالمعارف اسلامی نیز توسط سیدکاظم بجنوردی در حال انجام است.
حسن انوشه نیز در ادامه طی سخنان کوتاهی گفت: «دایرةالمعارف تشیع» برای من فرصتی بود تا در کنار بزرگانی مانند مهدی محقق و بهاءالدین خرمشاهی حضور داشته باشم و در کنار آنها محضر مرحومان زریاب خویی، محمدحسین مشایخ فریدنی، پرویز ورجاوند و صدر حاج‌سیدجوادی را درک کنم.
وی ادامه داد: «دایرةالمعارف تشیع»، یک کتاب «ملی» است و شاید گمنامی آن با ملی بودن آن در ارتباط باشد.
محمدحسین غفاری، مدیر انتشارات حکمت نیز در پایان مراسم گفت: در تلاش هستیم، تا اسلوب این دایرةالمعارف را حفظ و برخی مداخل آن را بازنویسی کنیم و در گام‌های بعدی نیز تلاش خواهیم کرد تا با مرکز دایرةالمعارف «لیدن» در هلند وارد مذاکره شویم و این دایرةالمعارف را آن گونه که شایسته یک دایرةالمعارف تخصصی است، منتشر کنیم.
در پایان این مراسم، جلد پانزدهم دایرةالمعارف تشیع در کانون زبان پارسی، موقوفه مرحوم ایرج افشار رونمایی شد.
مرجع : ایکنا
