جریان شناسی مقتل نگاری عاشورا

تاریخ نگاری در میان مسلمانان با سیره نویسی آغاز شد و با نگارش کتب مغازی، مقاتل، فتوح، مسالک و ممالک، خراج، حدیث، رجال، کلام و .. تکامل یافت^۲.  مورخان بر اساس تمایل عقیدتی – سیاسی خویش مقتل مشاهیر مورد وثوق خود را تحریر کردند و اخبار و احادیث پیرامون زندگی، کیفیت، زمان و مکان قتل یا شهادت آنها را گرد آوری نمودند. در نتیجه مقاتل مختلف و متنوعی نگاشته شد که نام آنها گرایش مذهبی – سیاسی مولف، و نام مولف تا اندازه ای درجه اعتبار گفته هایش را تعیین می کند. کتبی که تحت عنوان مقتل علی، مقتل عثمان، مقتل حجر بن عدی، مقتل الحسین و.. تحریر شده اند، از این گونه اند. هر چه کیفیت قتل و یا شهادت فرد مورد نظر، پر حادثه بوده و بر اذهان مردم آن روزگار بیشتر تاثیر گذاشته، در نتیجه مورخان بیشتری به آن عنایت کرده اند و باعث نگارش مقتل های متفاوتی در آن باب شده است.

واقعه مولم کربلا و شهادت سبط رسول خدا، مسلمانان بلاد اسلام را در شعاع وسیعی و تا مدت زمان طولانی – تا عصر حاضر – متاثر کرد، آن سان که تا کنون اندیشه های بسیاری را به خود مشغول نموده و صدها کتاب و رساله در موردش نوشته اند.

بعد از واقعه کربلا، دوستی شدید شیعه به اهل بیت و شدت تنفرش از بنی امیه موجب گردید در طول تاریخ به حادثه دردناک کربلا، شاخ و برگهای زیادی اضافه گردد تا بیش از پیش بیانگر مظلومیت خاندان امام حسین و ستمگری و بی رحمی بنی امیه باشد. این احساسات و عواطف کم کم به بیان داستانهائی در خصوص قساوت دشمن تبدیل گشت و هر ساله بر تاثر شیعیان افزود تا جائی که بعد از گذشت چند قرن به قدری تکرار شد که بزرگان شیعه هم به نقل آن پرداختند. این شاخ و برگهای اضافی سپس جزء وقایع کربلا قلمداد شد و به درون کتب تاریخ و مقتل راه یافت و تشخیص سره از ناسره در واقعه "طف" را مشکل کرد. مراثی و اشعار سوزناک نه تنها از این جنبه های اضافی و تا حدی نادرست مایه گرفت، بلکه موجب رواج و توسعه این تحریفها و خرافات گردید.

چهره های درخشانی که با خلوص نیت در روز عاشورا جان در طبق اخلاص نهادند و مردانه به صفوف دشمن زدند و با تمام وجود به این دنیای پر زرق و برق پشت کردند، در برخی از کتب مقاتل و در بعضی از اشعار و مراثی به موجودات زبونی تبدیل شدند که از دشمن با ذلت و خواری تقاضای جرعه ای آب می کردند. تشبیهات و توجیهات نامعقول ستم مضاعفی در حق این شهیدان روا داشت و این جسارت تا بدان حد رسید که از زبان سالار شهیدان، مداحان و روضه خوانان سرودند: "مگر من از گوسفندی کمترم، گوسفند را قبل از کشتن آب می دهند" و بسیاری مطالب سخیف دیگر که موجب وهن شهدای کربلاست. نویسندگان جاهل و دوستان نادان با این جهت گیری های غلط، چهره کربلائیان را مخدوش نمودند و به زعم خویش تلاش کردند برای امام و اصحابش آبرو و حیثیت بیشتری کسب کنند. لذا هر روز بر تعداد سپاهیان دشمن افزودند^۳ و در این خیالبافی آنقدر پیش رفتند که نوشتند امام تا بدان حد از سپاه دشمن کشت که خون رکابش را گرفت، بعد برای توجیه این سخن نا به جا حدیث تراشیدند که خداوند جبرئیل را فرستاد و به امام یاد آوری کرد که من تو را نفرستادم که نسل بندگانم را براندازی! و امام ناگهان دریافت که راه را به خطا رفته است، لذا اعلام کرد: الهی رضا برضائک، مطیعا لامرک و.. این نویسندگان و گویندگان اساسا به تالی فاسد این سخنان اندیشه نکرده اند و نمی دانند که دروغ بستن به ائمه گناه است و حتی موجب بطلان برخی فرایض می شود.

نکته دیگر اینکه گر چه بیان مسائل سوزناک، احساسات را علیه دشمن بر می انگیزد، ولی پر مسلم است که شعور و شناخت صحیح و درست و بی غرضانه در همه اعصار و در نزد همه افراد بهتر مقبول می افتد. به بیان واضح تر اینکه، پاسخ به ندای "هل من ناصر ینصرنی" امام حسین با دروغ و پیرایه بستن به نهضت او که سبب خشنودی عوام می گردد، منافات دارد. در ثانی امروزه روشن شده است که نقل اخبار به تقلید از گذشتگان، بدون تدبر و اندیشه در آن، دردی را دوا نمی کند و شناخت سطحی که از واقعیات تاریخی به دست می آید، فقط می تواند برای لحظه ای انسان را دل مشغول بدارد، در حالی که شناخت واقعی و عمیق رویدادهای تاریخی به آدمی عبرت می دهد که چگونه با مشکلات در آمیزد و تجربه گذشتگان را به خدمت بگیرد. پا به جای نیکان گذارد و از خواری و ذلتی که سرانجام ستمگران است، دوری گزیند. این توصیه امام علی باید آویزه گوش همه باشد که فرمود: "اعقلوا الخبر اذا سمعتموه عقل رعایة لا عقل روایة، فان رواة العلم کثیر و رعاته قلیل". چون خبری را شنیدید آن را از روی تدبر و اندیشه در آن در یابید نه از روی نقل لفظ آن، زیرا نقل کنندگان علم بسیارند و اندیشه کنندگان در آن، اندک.^۴

به لحاظ محتوائی مقاتل را می توان به سه دوره زمانی تقیسم کرد، نخست مقاتلی که تا قرن پنجم هجری نگاشته شده است. این مقاتل به دلیل نزدیکی زمانی با حادثه عاشورا دارای کمترین اشکال هستند. به ندرت مطالب سخیف و بی پایه و خلاف عقل در آنها وجود دارد.^۵

دوم مقاتلی که تا دوره تیموریان نوشته شده اند که میکروب تحریف در آنها به وفور رسوخ کرده است. تحریف، جابجائی، کاستی، فزونی ها و دگرگونی متون به جا مانده را شامل می شود. در این مقاتل نویسندگان تلاش کرده اند بهترین ها را برای خود و بدترین ها را برای دشمن بنویسند. معجزات و کرامات غیر واقعی به سپاهیان امام نسبت داده اند و مطالب خلاف عقل و عرف در آنها فراوان است.^۶

نسل سوم مقاتل با نگارش کتاب روضة الشهدا توسط ملا حسین کاشفی شروع می شود و در دوران صفویه و قاجاریه به اوج خود می رسد. در این مقاتل به کلی اهداف نهضت حسینی واژگونه شده اند و تلاش فراوانی صورت گرفته تا شیعیان صرفا بر مصائب سید الشهدا گریه کنند. آنچه که در این مقاتل آمده با آنچه که توسط مقتل نویسان نخستین نوشته شده، بسیار متفاوت است. در این مقاتل به دلیل برجسته شدن مسائل منفی الحاقی به نهضت کربلا، اهداف اصلی و مهم و به عبارتی پیام اصلی عاشورا و کربلا به دست فراموشی سپرده شده است. در عوض مسائل حاشیه ای که اغلب جنبه هائی از حقیقت را هم در بر دارد، به شکلی محوری همه چیز را تحت شعاع خود قرار داده است.^۷ به عنوان مثال در این مقاتل تکیه فراوانی بر مشکل بی آبی در کربلا می شود و مطالب سخیف و نادرستی در این خصوص بیان می گردد.

در مقاتل نخستین آمده است که امام و یارانش در صبح عاشورا خیمه مخصوص بر پا داشتند که افراد در آنجا به نوره کشی می پرداختند.^۸ روضه خوانان ما متاسفانه به این نکته توجه ندارند که در فقه شیعه تاکید شده است، مادامی که حتی حیوانی مثل سگ ممکن است از خطر بی آبی تلف شود، با آب موجود نمی توان وضو گرفت و آب را باید صرف حیات آن حیوان نمود. به طور مسلم امام و اصحابش بر این نکته واقف بوده اند و با علم به کم آبی، صبح عاشورا غسل کردند. دیگر اینکه تحریفگران به این نکته توجه نکرده اند که شعار امام حسین "هیهات منا الذلة" بود، لذا ما هم نباید ایشان را ذلیل کنیم.

نسل سوم مقتل نویسی که با روضة الشهداء کاشفی آغاز شد، چند بدعت و تحریف آشکار وارد نهضت کربلا کرد که البته با اعتراض علمای بزرگ شیعه روبرو شد، که از آن جمله اند، محدث نوری صاحب مستدرک و کتاب لؤلؤ و مرجان^۹، شیخ عباس قمی در نفس المهموم^۱۰ و برخی دیگر از آثارش، علامه محسن امین در نوشته هایش و از جمله رساله معروف عزاداری های نامشروع که توسط زنده یاد جلال آل احمد ترجمه و چاپ شده است^۱۱ شهید مطهری در کتاب تحریفات عاشورا^۱۲ و بسیاری از بزرگان دیگر که ذکر اسامی آنها موجب اطاله کلام می شود.

این بزرگان داستان های مجعولی همچون عروسی قاسم در کربلا^۱۳، شهادت رقیه دختر سه ساله امام حسین در خرابه های شام^۱۴، اسبی به نام ذو الجناح^۱۵، تقاضای ملتمسانه امام از سپاه دشمن برای جرعه ای آب، پیشنهاد سه گانه ای که عمر سعد از قول امام برای این زیاد فرستاد^۱۶، مسئله اربعین و آمدن اسرا در همان سال نخست بر سر مزار شهیدان^۱۷، داستان زغفر جنی^۱۸، داستان منصور ملک^۱۹، داستان مسلم گچ کار^۲۰، سفر امام در روز عاشورا به هندوستان^۲۱، خون چکیدن از درختان و آسمان در روز عاشورا^۲۲، داستان دو طفل مسلم بن عقیل^۲۳، افزودن بر شهدای کربلا و تعداد کشته های دشمن، اشعار و مراثی توهین آمیز، آمدن حضرت زهرا در هر بعد از ظهر بر سر قبر امام حسین، داستان طرماح بن عدی، آمدن پیامبر به قتلگاه کربلا و زنده کردن مجدد امام حسین^۲۴ و بسیاری مطالب کذب دیگر را با صراحت رد کرده و تاکید نموده اند که باید از بیان این دروغ ها هر چند که موجبات گریستن را فراهم می کنند، خودداری کرد.


_{پی‌نوشت:
۱. پژوهشگر تاریخ.
۲. این موارد شاخه های کمکی علم تاریخ هستند
۳. نخستین مقتل مکتوب، تعداد سپاهیان دشمن را پنج هزار نفر و کشته های آنان را هشتاد و هشت نفر ذکر می کند. رک به: قیام جاوید/ مقتل الحسین ابی مخنف/ ترجمه حجت الله جودکی/ ص ۶۴ و ۱۱۹/ تبیان/ ۱۳۷۷، مقایسه کنید با اسرار الشهادة ملا آقا دربندی که تعداد سپاه عمر بن سعد را در کربلا، یک میلیون و ششصد هزار نفر و تعداد کسانی را که فقط به دست امام حسین کشته شدند، سیصد هزار نفر ذکر می کند
۴. ترجمه و شرح نهج البلاغه/ فیض الاسلام/ حکمت شماره ۹۴/ انتشارات فقیه/ بی نا
۵. از میان نسل اول مقاتل می توان کتابهای زیر را نام برد: تاریخ طبری ذیل حوادث سال های ۶۰ و ۶۱ هجری، طبری مقتل الحسین را از ابو مخنف و عمار دهنی نقل می کند. رک به مقدمه قیام جاوید. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد/ شیخ مفید/ محمد بن محمد نعمان/ ترجمه رسولی محلاتی/ ج دوم/ صفحه ۲۴- ۱۲۹/ انتشارات علمیه اسلامیه/ بی تا. شاید عیب بزرگ این مقتل حذف اسناد آن باشد، چرا که مولف فقط به این بسنده کرده که مقتل را از کلبی و مدائنی و دیگران نقل می کند و گاهی از برخی اشخاص مثل حمید بن مسلم، فرزدق، علی بن حسین، ضحاک بن عبدالله، فاطمه دختر امام حسین و دو نفر از افراد قبیله بنی اسد که در طول راه همراه امام بوده اند، نام می برد. تنها نکته تحریفی این مقتل نقل پیسنهاد سه گانه عمر بن سعد از زبان امام حسین است که شیخ مفید به دون نقد و تحلیل آن را پذیرفته است. رک به مقدمه قیام جاوید. مقاتل الطالبیین/ اصفهانی، ابو الفرج/ ترجمه رسولی محلاتی/ صدوق/ بی تا. برای نقد مطالب این مقتل رجوع کنید به مقدمه قیام جاوید
۶. از میان نسل دوم کتب مقاتل می توان کتابهای زیر را نام برد: مقتل الحسین خوارزمی/ خوارزمی، ابی موید موفق بن احمد مکی/ انتشارات مفید/ بی تا. اللهوف علی قتلی الطفوف/ ابن طاوس، از این کتاب ه ترجمه به زبان فارسی وجود دارد: الف – آهی سوزان بر مزار شهیدان/ زنجانی، سید احمد/ انتشارات جهان/ بی تا. ب – زندگانی حضرت ابا عبدالله الحسین/ ترجمه و شرح لهوف/ صحفی، سید محمد/ بی جا/ ۱۳۵۲. ج – چاپ سنگی مسلک دوم این کتاب با ترجمه شیخ عباس قمی. مثیر الاحزان/ ابن نما حلی، جمال الدین احمد بن محمد بن فهد/ موسسه امام مهدی، ۱۴۰۶ ق. روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، نیشابوری فارسی، محمد بن فتال، انتشارات شریف رضی/ ۱۳۷۵. خلاصه ای از مقتل الحسین ابو مخنف است که مطالب سخیف و تحریف شده ای را به آن افزوده است. مثل: زیاد نمودن کشته های دشمن جهت بیان رشادت و جنگاوری اصحاب امام، نوحه سرائی جنیان بر امام حسین، سخن از نامه ای که سیصد سال قبل از شهادت امام حسین در یکی از کلیساهای روم خبر داده بود که: آیا آن امت که حسین را کشتند، امید به شفاعت جدش در روز قیامت دارند؟ یا اینکه پس از شهادت امام هر سنگی که از روی زمین بیت المقدس بر داشته می شد در زیر آن خون تازه وجود داشت و..
۷. از میان نسل سوم مقاتل به ذکر سه کتاب زیر بسنده می شود: روضة الشهداء/ کاشفی، ملا حسین واعظ/ کتابفروشی اسلامیه/ ۱۳۷۱. برای بررسی تحریفات موجود در این کتاب رجوع کنید به: لولو و مرجان/ محدث نوری، میرزا حسین/ دار الکتب الاسلامیه/ ۱۳۷۵. حماسه حسینی/ مطهری، مرتضی/ صدرا/ ۱۳۷۴/ ج۱/ ص ۵۳ و ۰۵. طوفان البکاء/ جوهری، محمد بن ابراهیم مروی/ چاپ سنگی/ بی جا/ بی تا. بخش منظوم این کتاب بیش از قسمت های منثور آنست که به صورت قصیده، غزل، مثنوی و قطعه بیان شده است. این اشعار و مراثی سوزناک بیش از پیش خواننده را تحت تاثیر قرار می دهد. به همین دلیل وعاظ و اهل منبر به ویژه روضه خوانان به این کتاب عنایت خاصی داشته اند. این کتاب بعد از روضة الشهداء کاشفی، یکی از منابع و مآخذ ایشان است. بیشتر اشعار کتاب در حکم وهن به ائمه است و کتاب به لحاظ سند بسیار ضعیف است. در واقع آنچه را که کاشفی در روضة الشهداء آغاز کرد و پیرایه های بسیاری بر نهضت حسینی بست، جوهری با اشعار نغز خود کامل نمود و با توجه به تاثیر اشعار بر عوام الناس، بسیاری از این تحریفات در بین مردم جاودانه گردید. اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات، مشهور به اسرار الشهادة/ فاضل دربندی، ملا آقا بن عابد/ چاپ سنگی/ دار الطباعة میرزا امان الله/ بی تا. از این کتاب چند ترجمه در دست است، الف – انوار السعادة فی ترجمة اسرار الشهادة/ مجهول. ب – قسمتی از این کتاب توسط خود دربندی تحت عنوان السعادات الناصریة و الافوات الروحانیة برای ناصر الدین شاه قاجار ترجمه شده است. پیرامون کتاب اسرار الشهادة رجوع کنبد به: مطهری/ همان/ ج ۱/ ص ۵۵ و ۱۰۵. محدث نوری/ همان/ ص ۱۶۱ و ۱۸۵
۸. قیام جاوید ص ۷۹
۹. محدث نوری/ همان
۱۰. نفس المهموم/ قمی، شیخ عباس/ بصیرتی/ ۱۴۰۵ ق. این کتاب یک بار توسط مرحوم کمره ای و بار دیگر توسط مرحوم شعرانی ترجمه شده است. نکته ای که نفس المهموم را در میان کتب مقاتل ممتاز کرده است، یکی تبحر و مهارت و اشراف مولف بر کتب پیشینیان و اخبار و حدیث است، دیگری روحیه نقادانه او که هر آنچه را مخالف واقع و عقل تشخیص می دهد به صراحت نقد و یا رد می کند و در این خصوص وارد جزئیات مسائل می شود. شیخ عباس در این کتاب حداقل ۳۰ مرتبه موضوعات مختلف را نقد کرده است. ویژگی مهم نفس المهموم این است که خواننده با بررسی و مطالعه دقیق این کتاب می تواند حداقل با مهمترین مقاتلی که از قرن دوم هجری تا پایان قاجاریه نگارش یافته اند، آشنا شود و نمونه آرای هر کدام از این مقاتل را در یک موضوع مشخص ببیند
۱۱. عزاداری های نامشروع/ امین، محسن/ ترجمه جلال آل احمد/ بوشهر/ ۱۳۶۴ به همت فاسم یا حسینی. این کتاب در سال ۱۳۸۶ مجددا تحت عنوان دو رساله و دو نامه از جلال آل احمد، به کوشش و مقدمه سید هادی خسروشاهی توسط انتشارات اطلاعات چاپ و منتشر شده است.
۱۲. مطهری/ همان
۱۳. داستان عروسی قاسم بن حسن را نخستین بار کاشفی در روضة الشهداء نقل کرده است، کاشفی/ همان/ ص ۳۲۰ - ۳۲۹
۱۴. شهادت رقیه دختر سه ساله امام حسین، نخستین بار در کتاب کامل بهائی نقل شده است، کامل بهائی/ عماد الدین طبری، حسن بن علی بن محمد بن علی بن حسن طبری/ ج ۲/ ص ۱۷۹/ بی جا/ بی تا
۱۵. نام ذو الجناح را نخستین بار روضة الشهداء نقل کرده است، کاشفی، همان، ص ۳۵۳
۱۶. رک به: مقدمه قیام جاوید
۱۷. این مسئله را نخستین بار ابن طاوس در لهوف ذکر کرده است. رک به: آهی سوزان بر مزار شهیدان، ترجمه لهوف/ ترجمه سید احمد زنجانی/ ص ۱۹۶، انتشارات جهان/ بی تا
۱۸. داستان زعفر جنی و یا آنگونه که در میان مردم شایع است جعفر جنی را نخستین بار کاشفی نقل کرده است، رک به: محدث نوری/ همان/ ص ۱۸۳. تالی فاسد برخی از تحریفات تاریخی تا روزگار ما ادامه دارد. برای نمونه رجوع کنید به مدخل زعفر جنی در دانشنامه آزاد الکترونیکی ویکی پدیا و تاریخ وفات ایشان در دوران حیات آیت الله بروجردی و مجالس ختم و سوگواری که از سوی بزرگان روحانی شیعه برای ایشان برپا گردید ؟!
۱۹. فرهنگ عاشورا/ محدثی، جواد/ ص۳۴۳/ نشر معروف/ ۱۳۷۴. به نقل از مرآة العقول/ علامه مجلسی/ ج ۵/ ص ۳۶۸
۲۰. منتهی الآمال/ قمی، شیخ عباس/ ج۱/ ص ۷۵۱/ هجرت/ ۱۳۷۳
۲۱. جوهری/ همان
۲۲. همان/ وی مطالب دیگری را هم نقل می کند، مثل: خون چکیدن از نخل زر آباد قزوین در روز ظهر عاشورا، آمدن زعفر جنی و منصور ملک به یاری امام حسین و مایوس برگشتن ایشان، به طی الارض رفتن امام حسین در روز عاشورا از کربلا به هندوستان و نجات دادن سلطان قیس از چنگال شیر و ..
۲۳. رک به: بر شطی از حماسه و حضور/ مجموعه مقالات/ مقاله تحریفات عاشورا و داستان دو طفل مسلم/ حجت الله جودکی/ ص ۲۳۵ – ۲۴۱/ سازمان تبلیغات اسلامی/ ۱۳۷۵
۲۴. رک به: مقدمه قیام جاوید}