کد مطلب : ۱۸۰۲۲
انعکاس شخصیت و شعر دعبل در آیینه ی قلم مورخان و ادیبان
دکتر حیدر سهرابی
هرچند به سبب جو سیاسی رایج در زمان حیات دعبل و پس از مرگ او عده ای سعی در گمنام نگه داشت این شاعر گرانمایه نمودند. امّا بسیاری از کتاب های معتبر ادبی به صورت تخصصی زندگی، اشعار و آثار دعبل را مورد نقد و بررسی قرار داده اند. بی شک این شهرت مرهون صداقت، شجاعت و حق طلبی این شاعر ارجمند است. او کسی است که علیرغم فشار همه جانبه ی طاغوت های زمان در ابراز واقعیت های موجود هراسی به دل راه نداد و به رفاه و آسایش دنیوی چشم طمع ندوخت.
بررسی منابع تاریخ و ادبی که زندگی و آثار ادبی دعبل را از جوانب مختلف مورد نقد و تحلیل قرار داده اند؛ نشانگر این موضوع است که نظر اکثر نویسندگان درباره ی این شاعر، متأثّر از مذهب و نگرش سیاسی او می باشد.
شایان ذکر است که مأخذشناسی درج شده در کتاب «دعبل خزاعی کندوکاوی در حیات و اندیشه ی سیاسی» تألیف پژوهشگر ارجمند جناب آقای دکتر علی رضا میرزا محمد، به عنوان یکی از مراجع اصلی در این مطالعه مورد استفاده قرار گرفت. البته در فرآیند مطابقت منابع ذکر شده در کتاب فوق الذکر با نسخه ی اصل، از تعداد۱۴۰مأخذ ذکر شده ۸۳ کتاب انتخاب گردید؛ که به اضافه ی ۱۴ منبع شناسایی شده ی دیگر تعداد کتاب های معرفی شده در این بخش جمعاً به ۹۷ عنوان رسید.
امید است این مجموعه که با ذکر مشخصات کامل و به شیوه الفبایی تنظیم شده است محققان را در پژوهش های بعدی کمک نماید.
۱- أخبار ابی تمام: ابوبکر محمد بن یحیی الصولی، تحقیق خلیل محمود عساکر و زمیلیه، القاهرة، مطبعة الجنتة، ۱۳۵۶ه.ق/۱۹۳۷م.ص۶۳، ۱۸۱، ۱۹۹
۲- أخبار انساء: ابن قیم الجوزیة، ط. نزار رضا، بیروت، ۱۹۶۴م.ص ۱۶۵
۳- ادباء العرب: بطرس البستانی، بیروت، ۱۹۶۰م.ج۲، ص ۱۴۱
۴- ادبیات انقلاب در شیعه: صادق آیینه¬وند، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۵۹ش.ج۱، ص۱۱۱ تا ۱۳۶
۵- الارشاد: الشیخ المفید، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۹۹ه.ق/۱۹۷۹م.ص۳۱۲
۶- از نجوای اندوه: ترجمه و شرحی بر قصیده تائیه دعبل خزاعی شاعر آل محمد: مرتضی موسوی گرمارودی، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی،۱۳۸۸.
۷- الأشربة: ابن قتیبة، ط.محمد کرد علی، دمشق،۱۹۴۷م.ص۴۳
۸- إعلام الوری بأعلام الهدی: امین الاسلام ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی، صححه و علق علیه علی اکبر الغفاری، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۹۹ه.ق/۱۹۷۹م.ص۳۱۶ تا ۳۱۸
۹- الاعلام: خیرالدین الزرکلی، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ دهم، ۱۹۹۲م.ج۲، ص۳۳۹
۱۰- عیان الشیعة: محسن الامین،حققه و أخرجه حسن الامین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ پنجم، ۱۴۳۰ه.ق/۱۹۸۳م. ج۶، ص ۴۰۰ تا ۴۲۵
۱۱- الأغانی: ابوالفرح الاصفهانی، شرحه و کتب هوامشه عبدأ. علی مهنا (و) سمیر جابر، بیروت، دارالفکر ۱۴۰۷ه.ق/۱۹۸۶ م.ج۲۰، ص۱۳۱ تا ۲۰۱
۱۲- امالی الشیخ الطوسی: شیخ الطائفة ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی، قم، مکتبة الداوری، بی تا . ج۱،ص۹۸ تا ۹۹
۱۳- امالی المرتضی [غررالفرائد و دررالقلائد]: الشریف المرتضی ابوالقاسم علی بن الحسین بن موسی الموسوی، باعتناء محمد بدرالدین النعسانی، القاهرۀ، مطبۀ السعادة، ۱۳۲۵ه.ق/۱۹۰۷م. ج۲، ص۱۳۰
۱۴- الأوائل: محمد تقی التستری، باعتناء قیس آل قیس، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۲ ش.ص۱۲۱ تا ۱۲۲، ۱۶۰، ۲۹۷ تا ۳۰۰
۱۵- بحارالانوار: محمد باقر المجلسی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم،۱۴۰۳ه.ق/۱۹۸۳م. ج۱، ص۵۳؛ ج۴۵،ص ۲۵۷ تا ۲۵۸، ۴۰۲ تا ۴۰۳؛ ج ۴۹، ص۵۶،۱۴۷ تا ۱۴۸، ۲۳۴ تا ۲۳۵، ۲۳۷، ۲۶۰، ۳۲۳ تا ۳۲۴؛ ج ۶۰، ص۲۲۱؛ ج۸۳، ص۲۲۲
۱۶- البدایة و النهایة: ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۱۳ه.ق/۱۹۹۳م . ج۱۰، ص ۳۸۴؛ ج۱۱، ص۲۵۷
۱۷- تاریخ آداب العربیة: جرجی زیدا، راجعه و علق علیه شوقی ضیف، القاهرة، دارالهلال، ۱۹۵۷م. ج۲، ص۸۰ تا ۸۲
۱۸- تاریخ ادبیات زبان عربی: حناالفاخوری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات توس، ۱۳۶۱ش (تاریخ مقدمه). ص۳۷۲ تا ۳۷۵
۱۹- تاریخ الادب العربی: حناالفراخوری، تهران، انتشارات توس، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش .ص۴۹۹ تا ۵۰۲
۲۰- تاریخ الادب العربی: عمر فروخ، بیروت،۱۹۶۵مبه بعد ج۲، ص۲۸۴
۲۱- تاریخ الدب العربی: کارل برو کلمان، تقله الی العربیۀ عبدالحلیم النجار، قم، دارالکتاب الاسلامی، چاپ دوم، بی¬تا. ج۱، ص۲۴۲، ۸۵؛ ج۲، ص۳۹ تا ۴۱
۲۲- تاریخ الامم و الملوک: ابوجعفر محمد بن جریر الطبری، بیروت، دارالفکر،۱۴۰۷ه.ق/۱۹۸۷م. ج۹، ص۵۳۰ تا ۵۳۱
۲۳- تاریخ الخلفاء: جلال الدین السیوطی، تقدیم عبدالله مسعود، حلب، دارالقلم العربی، ۱۴۱۳هجری/۱۹۹۳م. ص۳۰۱ تا ۳۰۳، ۳۱۰ تا ۳۱۸
۲۴- تاریخ بغداد: ابوبکر احمدبن علی الخطیب البغدادی، القاهرة، مطبعة السعادة، ۱۳۴۹ه/۱۹۳۱م. ج۸، ص۳۸۲ تا ۳۸۵
۲۵- تاریخ دمشق: ابوالقاسم علی بن الحسن بن هبة الله [ابن عساکر]، دمشق، ۱۳۲۹ه. ج۵ ص ۲۲۷ تا ۲۴۲
۲۶- تاریخ طبری: ابوجعفر محمدبن جریر طبری، ترجمه ی ابوالقاسم پاینده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲-۱۳۵۴ش. ج۱۳، ص۵۷۹۰ تا ۵۷۹۱
۲۷- تاریخ فخری (در آداب ملکداری و دولتهای اسلامی): محمدبن علی بن طباطبا [ابن طقطقی]، ترجمه ی محمد وحید گلپایگانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۶۷ش. ص۲۳، ۳۱۴ تا ۳۱۵
۲۸- تأسیس الشیعة لعلوم الإسلام: السید حسن الصدر، تهران، منشورات الأعلمی، ۱۳۵۴ه. ص۱۹۳ تا ۱۹۵، ۲۵۷
۲۹- تتمۀ المنتهی: عبّاس قمی، به تصحیح علی محدث زاده، تهران، کتابفروشی مرکزی، ۱۳۷۳ه. ص۲۳۷
۳۰- التحریر الطاووسی (المستخرج من کتاب حلّ الاشکال فی معرفة الرجال للسیّد الحمد بن طاووس الحسینی المتوفی سنة ۶۶۴ه.): حسن بن زیدالدین الشهید الثانی (صاحب المعالم)، حقّقه و علّق علیه محمد حسن ترحینی، قم، دارالذخائر، ۱۴۰۸ه/۱۹۸۸م. ص۱۰۰ تا ۱۰۱
۳۱- تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء: سیدمحمد علی قاضی طباطبائی، تبریز، مطبعه ی شفق، چاپ دوم، ۱۳۹۸هجری. ص۵۶۱، ۵۶۷، ۵۶۹، ۵۷۴
۳۲- ترجمه و تفسیر قصیده تائیه دعبل خزاعی: ترجمه شمس گیلانی، قم، انتشارات مهر، ۱۳۶۲
۳۳- ثلاثة من الأعلام (الشریف الرضی، و دعبل الخراعی، و عکاشۀ العمی): نورالدین یوسف نور الدین.
۳۴- الجامع فی تاریخ الأدب العربی (الأدب القدیم): حناالفاخوری، بیروت، دارالجلیل، ۱۹۸۶م. ص۷۳۷ تا ۷۴۰
۳۵- جمهرة انساب العرب: ابن حزم، تحقیق عبدالسلام هارون، مصر، ۱۹۶۲م. ص۲۴۱
۳۶- حدیقة الشیعۀ: مقدس اردبیل، تهران، کتابخانه شمس، بی¬تا. ص۶۴۳ تا ۶۴۴
۳۷- الحیاة الادبیة فی العصر العباسی: محمد عبدالمنعم الخفاجی، مصر، ۱۹۵۴م. ص ۱۷۸
۳۸- دائرة المعارف الاسلامیة: عدۀ من المستشرقین، ترجمه عبدالحمید یونس و زملائه، القاهرۀ، ۱۹۳۳-۱۹۵۷م. ج۹، ص۲۴۱
۳۹- دعبل الخزاعی: السید محسن الامین العاملی، دمشق، مطبهۀ الاتقان، ۱۳۶۸هجری.
۴۰- دعبل الخزاعی: جرجس کنعان، بغداد: مطبعة الهلال، بی تا
۴۱- دعبل بن علی الخزاعی الصورة الفنیة فی شعره: تألیف کامل محمدمحمد عویضة، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ق.=۱۹۹۳م.=۱۳۷۲.
۴۲- دعبل بن علی الخزاعی (دراسة تحلیلة لحیاته و شعره): عبدالکریم الأشتر، دمشق، دارالفکر، ۱۹۶۴م.
۴۳- دعبل بن علی الخزاعی: حسین موسی، بیروت، الدارالاسلامیة، ۱۴۰۰هجری/۱۹۸۰م.
۴۴- دعبل بن علی الخزاعی: علی عبدعیدان الخزاعی، تقدیم حسین علی محفوظ، نجف، مطبة النعمان، ۱۳۸۴هجری/۱۹۶۵م.
۴۵- دعبل خزاعی شاعر دار بر دوش: مصطفی قلیزاده، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۸
۴۶- دعبل خزاعی کندو کاوی در حیات و اندیشه ی سیاسی: علی رضا میرزا محمد، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۸
۴۷- دعبل الخزاعی بین الفکر الرسالی و الفن الادبی: عبدالرسول غفاری، قم، دلیل ما، ۱۳۸۹
۴۸- دعبل بن علی الخزاعی: محمدجواد گوهری، تهران، امیرکبیر،۱۳۶۸
۴۹- دیوان دعبل الخزاعی: محمد یوسف نجم، بیروت، ۱۹۶۲م.
۵۰- دیوان دعبل بن علی الخزاعی: جمعه و قدم له و حققه عبدالصاحب عمران الدجیلی، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، چاپ دوم،۱۹۷۲م. ص۱۷ تا ۸۹
۵۱- الذریعة الی تصانیف الشیعة: آقا بزرگ تهرانی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳هجری/۱۹۸۳م. ج۳، ص۲۰۴ تا ۲۰۵؛ ج۹، ص ۳۲۶ تا ۳۲۷؛ ج۱۴، ص۱۱ تا ۱۲؛ ج۱۵، ص۱۵۰؛ ج۱۷، ص۱۱۱
۵۲- رجال الطوسی: شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن الحسن الوسی، حققه و علق علیه و قدم له السید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة۱۳۸۱هجری/۱۹۶۱م. ص۳۷۵ تا ۳۷۶
۵۳- رجال النجاشی، ابوالعباس احمد بن علی النجاشی الکوفی الاسدی، تحقیق محمد جواد النائینی، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۸هجری/۱۹۸۸م. ج۱، ص ۳۷۱ تا ۳۷۲؛ ج۲، ص۱۱۴ تا ۱۱۵
۵۴- رسالة الغفران: ابوالعلاء المعری، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۴هجری/۱۹۶۴م. ص۲۸۶ ا ۲۸۷
۵۵- رهنمای سعادت: محبوب ابراهیم زاده سرابی، بی جا، بی نا، ۱۳۵۱ش. ج۴، ص ۳۶۱ تا ۳۶۵
۵۶- زندگینامه دعبل خزاعی شاعر امام رضا: به کوشش علیرضا کریمی، ویراستار زهرا محمودصالحی، قم: نشر روح، ۱۳۸۶
۵۷- سیرۀ الأئمة الاثنی عشر: هاشم معروف الحسنی، بیروت، درالتعارف(و) دارالقلم، ۱۳۹۷هجری/۱۹۷۷م. ج۲، ص۴۰۲ تا ۴۰۴
۵۸- شاخه¬های شکسته: صدیقه و سمقی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳
۵۹- شذرات الذهب فی أخبار من ذهب: ابن العماد الحنبلی، أشرف علی تحقیقه و خرج أحادیثه عبدالقادر الأرناؤوط، حققه و علق علیه محمود الأرناؤوط، دمشق- بیروت، دارابن کثیر، ۱۴۰۶- ۱۴۱۴هجری/۱۹۸۶- ۱۹۹۳م. ج۳، ص۲۱۳ تا ۲۱۴
۶۰- شرح تائیه دعبل خزاعی: محمد باقر مجلسی، به تصحیح علی محدث، تهران، بی نا، ۱۳۵۹ش. ص۱۳ تا ۲۲
۶۱- شعر دعبل بن علی بن الخزاعی، دعبل بن علی الخزاعی، صنعة عبدالکریم الاشتر، قم، مکتبة الحیدریة، ۱۴۲۷ه.ق
۶۲- دعبل الخزائی شاعر اهل البیت (ع) علی حسین عرب الدعبلی، شیکاگو، بی نام، بی تا
۶۳- الشعر و الشعراء: ابن قتیبه،ط. أحمد محمد شاکر، مصر، چاپ دوم، ۱۹۶۶- ۱۹۶۷م. ج۲، ص۸۴۹
۶۴- شمشیر نامرئی! جناب دعبل خزاعی: مهدی وحیدی صدر، تهران، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، معاونت امور فرهنگی، ۱۳۸۵
۶۵- الشیعة و فنون الاسلام: السید حسن الصدر، قدم له سلیمان دنیا، القاهرة، مطبوعات النجاح، چاپ چهارم، ۱۳۹۶هجری/۱۹۷۶م. ص۱۲۲ تا ۱۳۷
۶۶- طبقات الشعراء: ابن المعتز، تحقیق عبدالستار احمد فراج، القاهرة، دارالمعارف،۱۳۷۵هجری/۱۹۵۶م. ص۲۶۴ تا ۲۶۶
۶۷- العصر العباسی الاول: شوقی ضیف، ضیف، مصر، بی نا، بی تا، ص۳۱۸
۶۸- عصر المأمون: احمد فرید الرفاعی، مصر، بی نا، ۱۹۲۸م. ج۳، ص۲۵۵ تا ۲۶۴
۶۹- العقد الفرید: احمد بن محمد بن عبد ربة الاندلسی، حققه و علق حواشیه علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۱۱هجری/۱۹۹۰م. ج۱، ص۲۰۳ ال ۲۰۴، ۲۵۶؛ ج۳، ص۱۷۵؛ ج۵، ص۵۸، ۲۶۳، ۳۳۷؛ ج۶، ص۱۹۱ تا ۱۹۲، ۴۰۵ تا ۴۰۸
۷۰- العمدة: ابن رشیق القیراونی، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، مصر، ۱۹۵۵م. ج۱، ص۷۲
۷۱- عیون أخبار الرضا: ابوجعفر الصدوق محمد بن علی الحسین بن بابویه القمی، عنی بتصحیحه و تذییله السید مهدی الحسینی اللاجوردی، تهران، انتشارات جهان، ۱۳۷۸هجری (تاریخ مقدمه). ج۲، ص۱۴۱ تا ۱۴۲، ۲۵۱، ۲۶۳، ۲۶۷
۷۲- الغدیر: علامه امینی، ترجمه محمد تقی واحدی (و) دیگران، تهران، کتابخانه بزرگ اسلامی،۱۴۰۳هجری/۱۹۸۳م. ج۲، ص۳۴۹، ۳۸۶
۷۳- قطب السرور فی أوصاف الخمور: الرقیق الندیم، ط. أحمد الجندی، دمشق، ۱۹۶۹م. ص ۷۸
۷۴- الکامل فی التاریخ: عزالدین ابوالحسن علی بن محمد[ابن اثیر]، بیروت، دارصادر، ۱۴۰۲هجری/۱۹۸۲م. ج۷، ص۹۴
۷۵- لسان المیزان: شهاب الدین ابوالفضل احمد بن علی بن حجر العسقلانی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم،۱۴۰۶هجری/۱۹۸۶م. ج۲، ص۴۳۰ تا ۴۳۲
۷۶- لطائف الطوائف: فخر الدین علی صفی، به سعی و اهتمام احمد گلچین معانی، تهران، اقبال، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش. ج ۳۴۱ تا ۴۳۲
۷۷- لغت نامه: علی اکبر دهخدا، زیر نظر محمد معین (و) سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۲۵ش به بعد [ذیل واژه «دعبل»]
۷۸- مجالس المؤمنین: نورالله شوشتری، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۷۷ش. ج۲، ص۵۱۷ تا ۵۲۶
۷۹- مجانی الأدب فی حدائق العرب: لویس شیخو، بیروت، دارالمشرق، ۱۹۹۲م. ج۲، ص۱۲۶، ۲۱۱ تا ۲۱۲
۸۰- المجانی الحدیثة: فؤاد افرام البستانی و کرم البستانی، بیروت، دارالمشرق، چاپ سوم، ۱۹۶۸م. ج۳، ص۶۵ تا ۶۶
۸۱- مجمع المصائب و المناقب: (شرح قصیده غرآء تائیه دعبل خزاعی و شرح قصیده فرزدق، شاعران اهل بیت (ع))، مهدی مرعشی نجفی، قم، تولی، ۱۳۸۷
۸۲- مراجعات فی الأدب و الفنون: عباس محمود العقاد، مصر، بی تا، ص ۱۴۶ تا ۱۵۳
۸۳- مروج الذهب و معادن الجوهر: ابوالحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، مصر، المکتبة التجاریة الکبری، چاپ چهارم، ۱۳۸۴هجری/۱۹۶۴م. ج۱، ص۱۵۸؛ ج۲، ص۱۱۱؛ ج۳، ۲۴۵، ۳۰۸، ۳۹۱
۸۴- معاهد التنصیص علی شواهد التلخیص: عبدالرحیم العباسی، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، القاهرة، السعادة، ۱۳۶۷هجری/۱۹۴۷م. ج۲، ص۱۹۰ تا ۱۹۱، ۱۹۹، ۲۰۵ تا ۲۰۶؛ ج۳، ۶۳
۸۵- معجم اعلام المورد: منیر البعلبکی، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۹۲م. ص۱۸۸
۸۶- معجم الأدباء: یاقوت الحموی، بیروت، دارالفکر، چاپ سوم، ۱۴۰۰ هجری/ ۱۹۸۰م. ج۱۱، ص۹۹، ۱۱۲، ۱۳۸
۸۷- معجم البلدان: شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله الحموری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۳۹۹هجری/۱۹۷۹م. ج۳، ص۱۶۰، ۲۵۲؛ ج۴، ص۵۰؛ ج۵، ص۶۸
۸۸- معصومین چهارده گانه: جواد فاضل، تهران، اقبال، بی¬تا، معصوم پنجم: ص۳۲۳ تا ۳۲۴، معصومین نهم تا سیزدهم: ص۱۲۷ تا ۱۳۵
۸۹- مقاتل الطالبین: ابوالفرج الاصفهانی، شرح و تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بی تا. ص۵۷۰ تا ۵۷۱
۹۰- مناقب آل ابی طالب: رشید الدین محممد بن علی بن شهر آشوب السروی، عنی بتصحیحه و التعلیق علیه السیدهاشم الرسولی الحلاتی، قم، مؤسسه انتشارات علامه، بی تا. ج۴، ص۶۲، ۳۳۸ تا ۳۳۹، ۳۶۵
۹۱- منتهی الآمال: عباس قمی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ افست، ۱۳۷۹ هجری/۱۳۳۸ش. ج۲، ص۳۱۴ تا ۳۱۷
۹۲- الموسوعة العربیة المیسرة: محمد شفیق غربال، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۹۶۵م. ج۱، ص۷۹۶
۹۳- النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة: ابن تغری بردی، مصر، دارالکتب المصریة، ۱۳۴۸- ۱۳۷۵هجری/. ج۲، ص۱۹۸، ۳۲۲ تا ۳۲۳
۹۴- نهایة الأرب فی فنون الأدب: شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب النویری، القاهرة، دارالکتب المصریة، ۱۳۴۲هجری/۱۹۲۳م. ج۳، ص۹۱
۹۵- وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الریعة: محمد بن الحسن الحر العاملی، تحقیق عبدالرحیم الربائی الشیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ پنجم. ۱۴۰۳هجری/۱۹۸۳م. ج۲۰، ص ۱۹۱
۹۶- وفیات الأعیان و أنباء أهل الزمان: ابوالعباس شمس الدین احمد بن محمد بن ابی بکر بن خلکان، حققه احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۷هجری/۱۹۷۷م. ج۲، ص۲۶۶ تا ۲۷۰
۹۷- الولاء فی شعر دعبل بن علی الخزاعی: رحیم انصاری¬پور، ایلام، رامان،۱۳۸۶
لازم به ذکر است، در این مکتوب به مقدار اندکی از زندگی این شاعر بزرگ بسنده کردیم؛ و در این بخش به مجموعه ای از منابع مرتبط با وی اشاره نمودیم؛ تا محققان گرامی با مراجعه به آنها بیش از پیش با زوایای شخصیت سیاسی و ادبی این شاعر بزرگ آشنا شوند.
شایان ذکر است که کتابهای فوق شامل تمامی منابع مرتبط با بحث مورد نظر نیست و بی شک، منابع دیگری وجود دارد که به شرح حال و آثار دعبل پرداخته شده است. در انتها باید خاطرنشان کرد که برخی از سایت های اینترنتی نیز به زبانهای فارسی، عربی و انگلیسی به موضوع زندگی و تفکر دعبل پرداخته و اشعار او را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
بررسی منابع تاریخ و ادبی که زندگی و آثار ادبی دعبل را از جوانب مختلف مورد نقد و تحلیل قرار داده اند؛ نشانگر این موضوع است که نظر اکثر نویسندگان درباره ی این شاعر، متأثّر از مذهب و نگرش سیاسی او می باشد.
شایان ذکر است که مأخذشناسی درج شده در کتاب «دعبل خزاعی کندوکاوی در حیات و اندیشه ی سیاسی» تألیف پژوهشگر ارجمند جناب آقای دکتر علی رضا میرزا محمد، به عنوان یکی از مراجع اصلی در این مطالعه مورد استفاده قرار گرفت. البته در فرآیند مطابقت منابع ذکر شده در کتاب فوق الذکر با نسخه ی اصل، از تعداد۱۴۰مأخذ ذکر شده ۸۳ کتاب انتخاب گردید؛ که به اضافه ی ۱۴ منبع شناسایی شده ی دیگر تعداد کتاب های معرفی شده در این بخش جمعاً به ۹۷ عنوان رسید.
امید است این مجموعه که با ذکر مشخصات کامل و به شیوه الفبایی تنظیم شده است محققان را در پژوهش های بعدی کمک نماید.
۱- أخبار ابی تمام: ابوبکر محمد بن یحیی الصولی، تحقیق خلیل محمود عساکر و زمیلیه، القاهرة، مطبعة الجنتة، ۱۳۵۶ه.ق/۱۹۳۷م.ص۶۳، ۱۸۱، ۱۹۹
۲- أخبار انساء: ابن قیم الجوزیة، ط. نزار رضا، بیروت، ۱۹۶۴م.ص ۱۶۵
۳- ادباء العرب: بطرس البستانی، بیروت، ۱۹۶۰م.ج۲، ص ۱۴۱
۴- ادبیات انقلاب در شیعه: صادق آیینه¬وند، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۵۹ش.ج۱، ص۱۱۱ تا ۱۳۶
۵- الارشاد: الشیخ المفید، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۹۹ه.ق/۱۹۷۹م.ص۳۱۲
۶- از نجوای اندوه: ترجمه و شرحی بر قصیده تائیه دعبل خزاعی شاعر آل محمد: مرتضی موسوی گرمارودی، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی،۱۳۸۸.
۷- الأشربة: ابن قتیبة، ط.محمد کرد علی، دمشق،۱۹۴۷م.ص۴۳
۸- إعلام الوری بأعلام الهدی: امین الاسلام ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی، صححه و علق علیه علی اکبر الغفاری، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۹۹ه.ق/۱۹۷۹م.ص۳۱۶ تا ۳۱۸
۹- الاعلام: خیرالدین الزرکلی، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ دهم، ۱۹۹۲م.ج۲، ص۳۳۹
۱۰- عیان الشیعة: محسن الامین،حققه و أخرجه حسن الامین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ پنجم، ۱۴۳۰ه.ق/۱۹۸۳م. ج۶، ص ۴۰۰ تا ۴۲۵
۱۱- الأغانی: ابوالفرح الاصفهانی، شرحه و کتب هوامشه عبدأ. علی مهنا (و) سمیر جابر، بیروت، دارالفکر ۱۴۰۷ه.ق/۱۹۸۶ م.ج۲۰، ص۱۳۱ تا ۲۰۱
۱۲- امالی الشیخ الطوسی: شیخ الطائفة ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی، قم، مکتبة الداوری، بی تا . ج۱،ص۹۸ تا ۹۹
۱۳- امالی المرتضی [غررالفرائد و دررالقلائد]: الشریف المرتضی ابوالقاسم علی بن الحسین بن موسی الموسوی، باعتناء محمد بدرالدین النعسانی، القاهرۀ، مطبۀ السعادة، ۱۳۲۵ه.ق/۱۹۰۷م. ج۲، ص۱۳۰
۱۴- الأوائل: محمد تقی التستری، باعتناء قیس آل قیس، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۲ ش.ص۱۲۱ تا ۱۲۲، ۱۶۰، ۲۹۷ تا ۳۰۰
۱۵- بحارالانوار: محمد باقر المجلسی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم،۱۴۰۳ه.ق/۱۹۸۳م. ج۱، ص۵۳؛ ج۴۵،ص ۲۵۷ تا ۲۵۸، ۴۰۲ تا ۴۰۳؛ ج ۴۹، ص۵۶،۱۴۷ تا ۱۴۸، ۲۳۴ تا ۲۳۵، ۲۳۷، ۲۶۰، ۳۲۳ تا ۳۲۴؛ ج ۶۰، ص۲۲۱؛ ج۸۳، ص۲۲۲
۱۶- البدایة و النهایة: ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۱۳ه.ق/۱۹۹۳م . ج۱۰، ص ۳۸۴؛ ج۱۱، ص۲۵۷
۱۷- تاریخ آداب العربیة: جرجی زیدا، راجعه و علق علیه شوقی ضیف، القاهرة، دارالهلال، ۱۹۵۷م. ج۲، ص۸۰ تا ۸۲
۱۸- تاریخ ادبیات زبان عربی: حناالفاخوری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات توس، ۱۳۶۱ش (تاریخ مقدمه). ص۳۷۲ تا ۳۷۵
۱۹- تاریخ الادب العربی: حناالفراخوری، تهران، انتشارات توس، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش .ص۴۹۹ تا ۵۰۲
۲۰- تاریخ الادب العربی: عمر فروخ، بیروت،۱۹۶۵مبه بعد ج۲، ص۲۸۴
۲۱- تاریخ الدب العربی: کارل برو کلمان، تقله الی العربیۀ عبدالحلیم النجار، قم، دارالکتاب الاسلامی، چاپ دوم، بی¬تا. ج۱، ص۲۴۲، ۸۵؛ ج۲، ص۳۹ تا ۴۱
۲۲- تاریخ الامم و الملوک: ابوجعفر محمد بن جریر الطبری، بیروت، دارالفکر،۱۴۰۷ه.ق/۱۹۸۷م. ج۹، ص۵۳۰ تا ۵۳۱
۲۳- تاریخ الخلفاء: جلال الدین السیوطی، تقدیم عبدالله مسعود، حلب، دارالقلم العربی، ۱۴۱۳هجری/۱۹۹۳م. ص۳۰۱ تا ۳۰۳، ۳۱۰ تا ۳۱۸
۲۴- تاریخ بغداد: ابوبکر احمدبن علی الخطیب البغدادی، القاهرة، مطبعة السعادة، ۱۳۴۹ه/۱۹۳۱م. ج۸، ص۳۸۲ تا ۳۸۵
۲۵- تاریخ دمشق: ابوالقاسم علی بن الحسن بن هبة الله [ابن عساکر]، دمشق، ۱۳۲۹ه. ج۵ ص ۲۲۷ تا ۲۴۲
۲۶- تاریخ طبری: ابوجعفر محمدبن جریر طبری، ترجمه ی ابوالقاسم پاینده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲-۱۳۵۴ش. ج۱۳، ص۵۷۹۰ تا ۵۷۹۱
۲۷- تاریخ فخری (در آداب ملکداری و دولتهای اسلامی): محمدبن علی بن طباطبا [ابن طقطقی]، ترجمه ی محمد وحید گلپایگانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۶۷ش. ص۲۳، ۳۱۴ تا ۳۱۵
۲۸- تأسیس الشیعة لعلوم الإسلام: السید حسن الصدر، تهران، منشورات الأعلمی، ۱۳۵۴ه. ص۱۹۳ تا ۱۹۵، ۲۵۷
۲۹- تتمۀ المنتهی: عبّاس قمی، به تصحیح علی محدث زاده، تهران، کتابفروشی مرکزی، ۱۳۷۳ه. ص۲۳۷
۳۰- التحریر الطاووسی (المستخرج من کتاب حلّ الاشکال فی معرفة الرجال للسیّد الحمد بن طاووس الحسینی المتوفی سنة ۶۶۴ه.): حسن بن زیدالدین الشهید الثانی (صاحب المعالم)، حقّقه و علّق علیه محمد حسن ترحینی، قم، دارالذخائر، ۱۴۰۸ه/۱۹۸۸م. ص۱۰۰ تا ۱۰۱
۳۱- تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء: سیدمحمد علی قاضی طباطبائی، تبریز، مطبعه ی شفق، چاپ دوم، ۱۳۹۸هجری. ص۵۶۱، ۵۶۷، ۵۶۹، ۵۷۴
۳۲- ترجمه و تفسیر قصیده تائیه دعبل خزاعی: ترجمه شمس گیلانی، قم، انتشارات مهر، ۱۳۶۲
۳۳- ثلاثة من الأعلام (الشریف الرضی، و دعبل الخراعی، و عکاشۀ العمی): نورالدین یوسف نور الدین.
۳۴- الجامع فی تاریخ الأدب العربی (الأدب القدیم): حناالفاخوری، بیروت، دارالجلیل، ۱۹۸۶م. ص۷۳۷ تا ۷۴۰
۳۵- جمهرة انساب العرب: ابن حزم، تحقیق عبدالسلام هارون، مصر، ۱۹۶۲م. ص۲۴۱
۳۶- حدیقة الشیعۀ: مقدس اردبیل، تهران، کتابخانه شمس، بی¬تا. ص۶۴۳ تا ۶۴۴
۳۷- الحیاة الادبیة فی العصر العباسی: محمد عبدالمنعم الخفاجی، مصر، ۱۹۵۴م. ص ۱۷۸
۳۸- دائرة المعارف الاسلامیة: عدۀ من المستشرقین، ترجمه عبدالحمید یونس و زملائه، القاهرۀ، ۱۹۳۳-۱۹۵۷م. ج۹، ص۲۴۱
۳۹- دعبل الخزاعی: السید محسن الامین العاملی، دمشق، مطبهۀ الاتقان، ۱۳۶۸هجری.
۴۰- دعبل الخزاعی: جرجس کنعان، بغداد: مطبعة الهلال، بی تا
۴۱- دعبل بن علی الخزاعی الصورة الفنیة فی شعره: تألیف کامل محمدمحمد عویضة، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ق.=۱۹۹۳م.=۱۳۷۲.
۴۲- دعبل بن علی الخزاعی (دراسة تحلیلة لحیاته و شعره): عبدالکریم الأشتر، دمشق، دارالفکر، ۱۹۶۴م.
۴۳- دعبل بن علی الخزاعی: حسین موسی، بیروت، الدارالاسلامیة، ۱۴۰۰هجری/۱۹۸۰م.
۴۴- دعبل بن علی الخزاعی: علی عبدعیدان الخزاعی، تقدیم حسین علی محفوظ، نجف، مطبة النعمان، ۱۳۸۴هجری/۱۹۶۵م.
۴۵- دعبل خزاعی شاعر دار بر دوش: مصطفی قلیزاده، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۸
۴۶- دعبل خزاعی کندو کاوی در حیات و اندیشه ی سیاسی: علی رضا میرزا محمد، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۸
۴۷- دعبل الخزاعی بین الفکر الرسالی و الفن الادبی: عبدالرسول غفاری، قم، دلیل ما، ۱۳۸۹
۴۸- دعبل بن علی الخزاعی: محمدجواد گوهری، تهران، امیرکبیر،۱۳۶۸
۴۹- دیوان دعبل الخزاعی: محمد یوسف نجم، بیروت، ۱۹۶۲م.
۵۰- دیوان دعبل بن علی الخزاعی: جمعه و قدم له و حققه عبدالصاحب عمران الدجیلی، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، چاپ دوم،۱۹۷۲م. ص۱۷ تا ۸۹
۵۱- الذریعة الی تصانیف الشیعة: آقا بزرگ تهرانی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳هجری/۱۹۸۳م. ج۳، ص۲۰۴ تا ۲۰۵؛ ج۹، ص ۳۲۶ تا ۳۲۷؛ ج۱۴، ص۱۱ تا ۱۲؛ ج۱۵، ص۱۵۰؛ ج۱۷، ص۱۱۱
۵۲- رجال الطوسی: شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن الحسن الوسی، حققه و علق علیه و قدم له السید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة۱۳۸۱هجری/۱۹۶۱م. ص۳۷۵ تا ۳۷۶
۵۳- رجال النجاشی، ابوالعباس احمد بن علی النجاشی الکوفی الاسدی، تحقیق محمد جواد النائینی، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۸هجری/۱۹۸۸م. ج۱، ص ۳۷۱ تا ۳۷۲؛ ج۲، ص۱۱۴ تا ۱۱۵
۵۴- رسالة الغفران: ابوالعلاء المعری، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۴هجری/۱۹۶۴م. ص۲۸۶ ا ۲۸۷
۵۵- رهنمای سعادت: محبوب ابراهیم زاده سرابی، بی جا، بی نا، ۱۳۵۱ش. ج۴، ص ۳۶۱ تا ۳۶۵
۵۶- زندگینامه دعبل خزاعی شاعر امام رضا: به کوشش علیرضا کریمی، ویراستار زهرا محمودصالحی، قم: نشر روح، ۱۳۸۶
۵۷- سیرۀ الأئمة الاثنی عشر: هاشم معروف الحسنی، بیروت، درالتعارف(و) دارالقلم، ۱۳۹۷هجری/۱۹۷۷م. ج۲، ص۴۰۲ تا ۴۰۴
۵۸- شاخه¬های شکسته: صدیقه و سمقی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳
۵۹- شذرات الذهب فی أخبار من ذهب: ابن العماد الحنبلی، أشرف علی تحقیقه و خرج أحادیثه عبدالقادر الأرناؤوط، حققه و علق علیه محمود الأرناؤوط، دمشق- بیروت، دارابن کثیر، ۱۴۰۶- ۱۴۱۴هجری/۱۹۸۶- ۱۹۹۳م. ج۳، ص۲۱۳ تا ۲۱۴
۶۰- شرح تائیه دعبل خزاعی: محمد باقر مجلسی، به تصحیح علی محدث، تهران، بی نا، ۱۳۵۹ش. ص۱۳ تا ۲۲
۶۱- شعر دعبل بن علی بن الخزاعی، دعبل بن علی الخزاعی، صنعة عبدالکریم الاشتر، قم، مکتبة الحیدریة، ۱۴۲۷ه.ق
۶۲- دعبل الخزائی شاعر اهل البیت (ع) علی حسین عرب الدعبلی، شیکاگو، بی نام، بی تا
۶۳- الشعر و الشعراء: ابن قتیبه،ط. أحمد محمد شاکر، مصر، چاپ دوم، ۱۹۶۶- ۱۹۶۷م. ج۲، ص۸۴۹
۶۴- شمشیر نامرئی! جناب دعبل خزاعی: مهدی وحیدی صدر، تهران، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، معاونت امور فرهنگی، ۱۳۸۵
۶۵- الشیعة و فنون الاسلام: السید حسن الصدر، قدم له سلیمان دنیا، القاهرة، مطبوعات النجاح، چاپ چهارم، ۱۳۹۶هجری/۱۹۷۶م. ص۱۲۲ تا ۱۳۷
۶۶- طبقات الشعراء: ابن المعتز، تحقیق عبدالستار احمد فراج، القاهرة، دارالمعارف،۱۳۷۵هجری/۱۹۵۶م. ص۲۶۴ تا ۲۶۶
۶۷- العصر العباسی الاول: شوقی ضیف، ضیف، مصر، بی نا، بی تا، ص۳۱۸
۶۸- عصر المأمون: احمد فرید الرفاعی، مصر، بی نا، ۱۹۲۸م. ج۳، ص۲۵۵ تا ۲۶۴
۶۹- العقد الفرید: احمد بن محمد بن عبد ربة الاندلسی، حققه و علق حواشیه علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۱۱هجری/۱۹۹۰م. ج۱، ص۲۰۳ ال ۲۰۴، ۲۵۶؛ ج۳، ص۱۷۵؛ ج۵، ص۵۸، ۲۶۳، ۳۳۷؛ ج۶، ص۱۹۱ تا ۱۹۲، ۴۰۵ تا ۴۰۸
۷۰- العمدة: ابن رشیق القیراونی، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، مصر، ۱۹۵۵م. ج۱، ص۷۲
۷۱- عیون أخبار الرضا: ابوجعفر الصدوق محمد بن علی الحسین بن بابویه القمی، عنی بتصحیحه و تذییله السید مهدی الحسینی اللاجوردی، تهران، انتشارات جهان، ۱۳۷۸هجری (تاریخ مقدمه). ج۲، ص۱۴۱ تا ۱۴۲، ۲۵۱، ۲۶۳، ۲۶۷
۷۲- الغدیر: علامه امینی، ترجمه محمد تقی واحدی (و) دیگران، تهران، کتابخانه بزرگ اسلامی،۱۴۰۳هجری/۱۹۸۳م. ج۲، ص۳۴۹، ۳۸۶
۷۳- قطب السرور فی أوصاف الخمور: الرقیق الندیم، ط. أحمد الجندی، دمشق، ۱۹۶۹م. ص ۷۸
۷۴- الکامل فی التاریخ: عزالدین ابوالحسن علی بن محمد[ابن اثیر]، بیروت، دارصادر، ۱۴۰۲هجری/۱۹۸۲م. ج۷، ص۹۴
۷۵- لسان المیزان: شهاب الدین ابوالفضل احمد بن علی بن حجر العسقلانی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم،۱۴۰۶هجری/۱۹۸۶م. ج۲، ص۴۳۰ تا ۴۳۲
۷۶- لطائف الطوائف: فخر الدین علی صفی، به سعی و اهتمام احمد گلچین معانی، تهران، اقبال، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش. ج ۳۴۱ تا ۴۳۲
۷۷- لغت نامه: علی اکبر دهخدا، زیر نظر محمد معین (و) سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۲۵ش به بعد [ذیل واژه «دعبل»]
۷۸- مجالس المؤمنین: نورالله شوشتری، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۷۷ش. ج۲، ص۵۱۷ تا ۵۲۶
۷۹- مجانی الأدب فی حدائق العرب: لویس شیخو، بیروت، دارالمشرق، ۱۹۹۲م. ج۲، ص۱۲۶، ۲۱۱ تا ۲۱۲
۸۰- المجانی الحدیثة: فؤاد افرام البستانی و کرم البستانی، بیروت، دارالمشرق، چاپ سوم، ۱۹۶۸م. ج۳، ص۶۵ تا ۶۶
۸۱- مجمع المصائب و المناقب: (شرح قصیده غرآء تائیه دعبل خزاعی و شرح قصیده فرزدق، شاعران اهل بیت (ع))، مهدی مرعشی نجفی، قم، تولی، ۱۳۸۷
۸۲- مراجعات فی الأدب و الفنون: عباس محمود العقاد، مصر، بی تا، ص ۱۴۶ تا ۱۵۳
۸۳- مروج الذهب و معادن الجوهر: ابوالحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، مصر، المکتبة التجاریة الکبری، چاپ چهارم، ۱۳۸۴هجری/۱۹۶۴م. ج۱، ص۱۵۸؛ ج۲، ص۱۱۱؛ ج۳، ۲۴۵، ۳۰۸، ۳۹۱
۸۴- معاهد التنصیص علی شواهد التلخیص: عبدالرحیم العباسی، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، القاهرة، السعادة، ۱۳۶۷هجری/۱۹۴۷م. ج۲، ص۱۹۰ تا ۱۹۱، ۱۹۹، ۲۰۵ تا ۲۰۶؛ ج۳، ۶۳
۸۵- معجم اعلام المورد: منیر البعلبکی، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۹۲م. ص۱۸۸
۸۶- معجم الأدباء: یاقوت الحموی، بیروت، دارالفکر، چاپ سوم، ۱۴۰۰ هجری/ ۱۹۸۰م. ج۱۱، ص۹۹، ۱۱۲، ۱۳۸
۸۷- معجم البلدان: شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله الحموری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۳۹۹هجری/۱۹۷۹م. ج۳، ص۱۶۰، ۲۵۲؛ ج۴، ص۵۰؛ ج۵، ص۶۸
۸۸- معصومین چهارده گانه: جواد فاضل، تهران، اقبال، بی¬تا، معصوم پنجم: ص۳۲۳ تا ۳۲۴، معصومین نهم تا سیزدهم: ص۱۲۷ تا ۱۳۵
۸۹- مقاتل الطالبین: ابوالفرج الاصفهانی، شرح و تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بی تا. ص۵۷۰ تا ۵۷۱
۹۰- مناقب آل ابی طالب: رشید الدین محممد بن علی بن شهر آشوب السروی، عنی بتصحیحه و التعلیق علیه السیدهاشم الرسولی الحلاتی، قم، مؤسسه انتشارات علامه، بی تا. ج۴، ص۶۲، ۳۳۸ تا ۳۳۹، ۳۶۵
۹۱- منتهی الآمال: عباس قمی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ افست، ۱۳۷۹ هجری/۱۳۳۸ش. ج۲، ص۳۱۴ تا ۳۱۷
۹۲- الموسوعة العربیة المیسرة: محمد شفیق غربال، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۹۶۵م. ج۱، ص۷۹۶
۹۳- النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة: ابن تغری بردی، مصر، دارالکتب المصریة، ۱۳۴۸- ۱۳۷۵هجری/. ج۲، ص۱۹۸، ۳۲۲ تا ۳۲۳
۹۴- نهایة الأرب فی فنون الأدب: شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب النویری، القاهرة، دارالکتب المصریة، ۱۳۴۲هجری/۱۹۲۳م. ج۳، ص۹۱
۹۵- وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الریعة: محمد بن الحسن الحر العاملی، تحقیق عبدالرحیم الربائی الشیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ پنجم. ۱۴۰۳هجری/۱۹۸۳م. ج۲۰، ص ۱۹۱
۹۶- وفیات الأعیان و أنباء أهل الزمان: ابوالعباس شمس الدین احمد بن محمد بن ابی بکر بن خلکان، حققه احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۷هجری/۱۹۷۷م. ج۲، ص۲۶۶ تا ۲۷۰
۹۷- الولاء فی شعر دعبل بن علی الخزاعی: رحیم انصاری¬پور، ایلام، رامان،۱۳۸۶
لازم به ذکر است، در این مکتوب به مقدار اندکی از زندگی این شاعر بزرگ بسنده کردیم؛ و در این بخش به مجموعه ای از منابع مرتبط با وی اشاره نمودیم؛ تا محققان گرامی با مراجعه به آنها بیش از پیش با زوایای شخصیت سیاسی و ادبی این شاعر بزرگ آشنا شوند.
شایان ذکر است که کتابهای فوق شامل تمامی منابع مرتبط با بحث مورد نظر نیست و بی شک، منابع دیگری وجود دارد که به شرح حال و آثار دعبل پرداخته شده است. در انتها باید خاطرنشان کرد که برخی از سایت های اینترنتی نیز به زبانهای فارسی، عربی و انگلیسی به موضوع زندگی و تفکر دعبل پرداخته و اشعار او را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
