کد مطلب : ۷۱۶۳
مروری گذرا بر ترکیب‌بند جاودانه محتشم کاشانی و استقبال‌های آن
سوزنامه دهم روز -۱
نویسنده: عبدالحسین طالعی
در تقویم فرهنگی هر جامعه‌ای، روزهایی بی‌مانند می‌توان یافت که تموّج آنها، تمام آن فرهنگ را در تحت الشعاع خود می‌گیرد؛ آن روزهای بی‌مانند، برگه‌ی هویت جوامع‌اند، که گروه‌های انسانی را بدان می‌شناسد.
«عاشورا» در فرهنگ شیعه، جایگاهی ویژه دارد، به گونه‌ای که شیعه را در هر جای عالم، بدان می‌شناسد؛ اما خیزاب امواج آن، مرزهای فکری و جغرافیایی شیعه را در نوردیده، و هر انسانی را که به مصاف «احسن تقویم» با «اسفل سافلین» دیده دوخته، به خود مشغول داشته است.
***
شعر کربلا، فریاد رسای برخاسته از آن روز بی‌مانند است.
آن روز بی‌مانند، در سوزی بی‌نظیر جلوه کرد که آن را «شعر کربلا» نام نهاده‌اند، فریاد عدالت خواهی انسان در طول قرون و اعصار، که تحقق معنای عدالت در ظاهر جامعه و باطن فرد را می‌نمایاند، و عدالت را در سلوک با خالق و مخلوق نشان می‌دهد.
شعر کربلا، از جنس کلمات نیست، بلکه پاره‌های جگر گوینده و خواننده و شنونده است که سرخی خود را از بیرق خونین سرور مظلومان صلوات الله علیه به وام دارد؛ تا روزی که آن بیرق خونین بر فراز قبه‌ی آن مظلوم در اهتزاز است، دل‌های محبّان، از هر ملت و کشور و دین و عقیده – در سوز و گداز است.
***
آن سالک مجذوب، از روزی که دلش را آتش زدند و چنان شعر جاوادنه‌ی جان سوزی سرود، همچنان در صدر توجه حسینی سرایان دل سوخته جای دارد.
آن ترکیب بند ماندگار، از زمان حیات سراینده‌ی آن تاکنون، همچنان زبان حال مرثیه سرایان است، بدان سان که به تغبیر محدث قمی: « مثل مصیبت حضرت ابوعبدالله علیه السلام، به هیچ وجه مندرس نمی شود.»
گسترش و کثرت استقبال‌ها، تضمین‌ها، تخمیس‌ها و نقدها و تحلیل‌ها از این ترکیب‌بند، اوج عروج آن را می‌نمایاند، که بی‌تردید، دست عنایت خاندان نور صلوات اله علیهم را نشان می‌دهد.
***
پرونده این پژوهش در سال ۱۳۶۱گشوده شد. در آن زمان، چند ترکیب بند در استقبال از محتشم گرد آمد. و پرسشی مطرح شد که: آیا دامنه نفوذ شعر محتشم تا همین جاست؟ همین پرسش، نگارنده را بر آن داشت که منابع چاپی و خطی، نشریات و دیگر موارد را بکاود، تاببیند که این شعر، تا کجا رفته است.
در آن زمان، جوانی بود و رمقی بود و مجالی، و فرصت و توفیقی ... اما کار به آن سال‌ها محدود نشد. و اکنون که عمر، از چهل گذشته و هیچ یکی از آنها نمانده، هنوز هم یکی از دغدغه‌های نگارنده، یافتن رد پایی از محتشم در ادبیات است.
***
یکی از کسانی که در تابش امواج فکری در محتشم کاشانی قرار گرفته، فقیه و محدّث بزرگ شیعه، علامه سید محمد مهدی بحر العلوم ( متوفی ۱۲۱۲) است.
آن بزرگ مرد؛ ترکیب‌بندی به زبان عربی سرود، که یازده بند از آن موجود است و با این بیت شروع می‌شود:
الله اکبر! ماذا الحادث الجلل فقد تزلزل سهل الارض و الجبل
در خلال این پژوهش‌ها، رواج و گسترش این قصیده عربی – که ۱۳۲بیت دارد – در قرن سیزدهم را یافتیم، که در همان سده، دست کم پنچ شرح و یک تخمیس بر آن نگاشته شده است.
گزیده‌ای از این شرح‌ها و آن تخمیس که در یک مجموعه، تحقیق و منتشر شده – اثر پذیری علامه بحرالعلوم از مضامین شعر محتشم را نشان می‌دهد. و همین تأثر، ارزش شعر محتشم را، گواهی بس گویا است.
***
اکنون در این فرصت کوتاه، فقط فهرستی گذرا از نام‌های شاعرانی که به استقبال محتشم رفته‌اند، عرضه می‌شود. این فهرست، براساس ترتیب الفبابی نام‌ها یا تخلّص‌های شاعران مرتب شده و تاریخ تولد و وفات آنها در حد امکان یافته و یاد شده است.
ناگفته پیداست که این پژوهش، پس از گذشت ۲۲سال، گامی کوتاه در راهی بلند است؛ نیز نیاز به تذکر ندارد که همین توفیق، مرهون الطاف خاصه عزادار قرن‌های غیبت و غربت، صاحب خون آن مقتول مظلوم، یعنی امام منصور و مغتنم، صاحب العصر و الزمان – عجل الله تعالی فرجه الشریف – است. امید که مقبول درگاه حضرتش افتد.
آ
۱. آتش اصفهانی، میرزا حسن (م.۱۳۴۹)
۲. آثم – ۱۲بند
۳. آشوب آشتیانی ( قرن ۱۴) – ۱۴بند.
۴. آمرزیده کاشانی، سید فرج الله ( قرن ۱۳)- ۲۰بند.
الف
۵. ادیب الممالک فراهانی (۱۲۷۷– ۱۳۳۶ق.) ۱۴.
۶. ازهار، احمد علی( معاصر) – ۱۲.
۷. اشراق آصفی، محمد (۱۲۱۹– ۱۲۸۰ق.) ۱۴بند
۸. اشراقی، سید عبدالله ( معاصر) – ۱۲بند
۹. الفت کاشانی، میرزا محمد قلی ( م ۱۳۴۰ق.) ۱۳بند.
۱۰. امیر امیری فیروز کوهی، سیدکریم ( ۱۲۸۸– ۱۳۶۳ش) – ۵بند.
۱۱. انصاری قمی، محمد علی ( قرن 15) – ۲۴بند.
ب-ث
۱۲. بیدل شیرازی، میرزا رحیم طیب ( م ۱۲۸۵ق) – ۳۳بند
۱۳. پرتو اصفهانی، میرزا علیرضا ( قرن ۱۳).
۱۴. تأثیر تبریزی، میرزا محسن ( م ۱۱۳۱ق).
۱۵. ثاقب ( قرن ۱۴) – تخمیس محتشم.
ج-خ
۱۶. جوزا ( قرن ۱۳) ۱۳بند
۱۷. جوهری ( قرن ۱۳) – ۱۴بند.
۱۸.حزین شوشتری، محمد علی ( م ۱۳۳۹ق.) – ۱۰بند.
۱۹. حزین لاهیجی، محمد علی ( 1103- 1180ق.) – ۷ بند.
۲۰. حیرانی، اسماعیل( معاصر)- ۷بند، ۶ بند، ۵ بند.
۲۱. خاقان، فتحعلی شاه قاجار ( ۱۲۵۰ق.) ۱۲بند.
۲۲. خاوری کوزه کنانی، میرزا معصوم( قرن ۱۳)- ۲۰بند.
۲۳. خباز کاشانی، حبیب الله ( معاصر) – ۱۲بند.
۲۴. خرمشاهی، بهاء‌الدین ( معاصر) – ۱۲بند.
د- ذ
۲۵. دشتی فارسی، محمد خان ( م۱۲۹۹ق.) چهار ۱۲بند.
۲۶. دولتشاه ( قرن ۱۳).
۲۷. ذاکر، میرزا احمد ( معاصر) – ۷بند.
۲۸. ذوقی اصفهانی، میرزا ابوالقاسم ( م ۱۳۳۶ق.) – ۱۴بند، ۱۲بند، ۳بند.
ر-ژ
۲۹. راثی، میرزا هادی ( قرن ۱۳) – ۱۴بند.
۳۰. راجی اصفهانی، ابوالقاسم ( م 1301ق.)- ۸بند، ۸بند.
۳۱. روشن اردستانی،میرزا محمد صادق ( م 1305ق.) – ۲۷بند، ۱۸بند.
۳۲. ریاضی – مهاجر هروی، محمد یوسف ( قرن ۱۴) – ۱۲بند، تخمیس محتشم.
۳۳. ژولیده نیشابوری ( معاصر) – دو ۱۲بند.
«عاشورا» در فرهنگ شیعه، جایگاهی ویژه دارد، به گونه‌ای که شیعه را در هر جای عالم، بدان می‌شناسد؛ اما خیزاب امواج آن، مرزهای فکری و جغرافیایی شیعه را در نوردیده، و هر انسانی را که به مصاف «احسن تقویم» با «اسفل سافلین» دیده دوخته، به خود مشغول داشته است.
***
شعر کربلا، فریاد رسای برخاسته از آن روز بی‌مانند است.
آن روز بی‌مانند، در سوزی بی‌نظیر جلوه کرد که آن را «شعر کربلا» نام نهاده‌اند، فریاد عدالت خواهی انسان در طول قرون و اعصار، که تحقق معنای عدالت در ظاهر جامعه و باطن فرد را می‌نمایاند، و عدالت را در سلوک با خالق و مخلوق نشان می‌دهد.
شعر کربلا، از جنس کلمات نیست، بلکه پاره‌های جگر گوینده و خواننده و شنونده است که سرخی خود را از بیرق خونین سرور مظلومان صلوات الله علیه به وام دارد؛ تا روزی که آن بیرق خونین بر فراز قبه‌ی آن مظلوم در اهتزاز است، دل‌های محبّان، از هر ملت و کشور و دین و عقیده – در سوز و گداز است.
***
آن سالک مجذوب، از روزی که دلش را آتش زدند و چنان شعر جاوادنه‌ی جان سوزی سرود، همچنان در صدر توجه حسینی سرایان دل سوخته جای دارد.
آن ترکیب بند ماندگار، از زمان حیات سراینده‌ی آن تاکنون، همچنان زبان حال مرثیه سرایان است، بدان سان که به تغبیر محدث قمی: « مثل مصیبت حضرت ابوعبدالله علیه السلام، به هیچ وجه مندرس نمی شود.»
گسترش و کثرت استقبال‌ها، تضمین‌ها، تخمیس‌ها و نقدها و تحلیل‌ها از این ترکیب‌بند، اوج عروج آن را می‌نمایاند، که بی‌تردید، دست عنایت خاندان نور صلوات اله علیهم را نشان می‌دهد.
***
پرونده این پژوهش در سال ۱۳۶۱گشوده شد. در آن زمان، چند ترکیب بند در استقبال از محتشم گرد آمد. و پرسشی مطرح شد که: آیا دامنه نفوذ شعر محتشم تا همین جاست؟ همین پرسش، نگارنده را بر آن داشت که منابع چاپی و خطی، نشریات و دیگر موارد را بکاود، تاببیند که این شعر، تا کجا رفته است.
در آن زمان، جوانی بود و رمقی بود و مجالی، و فرصت و توفیقی ... اما کار به آن سال‌ها محدود نشد. و اکنون که عمر، از چهل گذشته و هیچ یکی از آنها نمانده، هنوز هم یکی از دغدغه‌های نگارنده، یافتن رد پایی از محتشم در ادبیات است.
***
یکی از کسانی که در تابش امواج فکری در محتشم کاشانی قرار گرفته، فقیه و محدّث بزرگ شیعه، علامه سید محمد مهدی بحر العلوم ( متوفی ۱۲۱۲) است.
آن بزرگ مرد؛ ترکیب‌بندی به زبان عربی سرود، که یازده بند از آن موجود است و با این بیت شروع می‌شود:
الله اکبر! ماذا الحادث الجلل فقد تزلزل سهل الارض و الجبل
در خلال این پژوهش‌ها، رواج و گسترش این قصیده عربی – که ۱۳۲بیت دارد – در قرن سیزدهم را یافتیم، که در همان سده، دست کم پنچ شرح و یک تخمیس بر آن نگاشته شده است.
گزیده‌ای از این شرح‌ها و آن تخمیس که در یک مجموعه، تحقیق و منتشر شده – اثر پذیری علامه بحرالعلوم از مضامین شعر محتشم را نشان می‌دهد. و همین تأثر، ارزش شعر محتشم را، گواهی بس گویا است.
***
اکنون در این فرصت کوتاه، فقط فهرستی گذرا از نام‌های شاعرانی که به استقبال محتشم رفته‌اند، عرضه می‌شود. این فهرست، براساس ترتیب الفبابی نام‌ها یا تخلّص‌های شاعران مرتب شده و تاریخ تولد و وفات آنها در حد امکان یافته و یاد شده است.
ناگفته پیداست که این پژوهش، پس از گذشت ۲۲سال، گامی کوتاه در راهی بلند است؛ نیز نیاز به تذکر ندارد که همین توفیق، مرهون الطاف خاصه عزادار قرن‌های غیبت و غربت، صاحب خون آن مقتول مظلوم، یعنی امام منصور و مغتنم، صاحب العصر و الزمان – عجل الله تعالی فرجه الشریف – است. امید که مقبول درگاه حضرتش افتد.
آ
۱. آتش اصفهانی، میرزا حسن (م.۱۳۴۹)
۲. آثم – ۱۲بند
۳. آشوب آشتیانی ( قرن ۱۴) – ۱۴بند.
۴. آمرزیده کاشانی، سید فرج الله ( قرن ۱۳)- ۲۰بند.
الف
۵. ادیب الممالک فراهانی (۱۲۷۷– ۱۳۳۶ق.) ۱۴.
۶. ازهار، احمد علی( معاصر) – ۱۲.
۷. اشراق آصفی، محمد (۱۲۱۹– ۱۲۸۰ق.) ۱۴بند
۸. اشراقی، سید عبدالله ( معاصر) – ۱۲بند
۹. الفت کاشانی، میرزا محمد قلی ( م ۱۳۴۰ق.) ۱۳بند.
۱۰. امیر امیری فیروز کوهی، سیدکریم ( ۱۲۸۸– ۱۳۶۳ش) – ۵بند.
۱۱. انصاری قمی، محمد علی ( قرن 15) – ۲۴بند.
ب-ث
۱۲. بیدل شیرازی، میرزا رحیم طیب ( م ۱۲۸۵ق) – ۳۳بند
۱۳. پرتو اصفهانی، میرزا علیرضا ( قرن ۱۳).
۱۴. تأثیر تبریزی، میرزا محسن ( م ۱۱۳۱ق).
۱۵. ثاقب ( قرن ۱۴) – تخمیس محتشم.
ج-خ
۱۶. جوزا ( قرن ۱۳) ۱۳بند
۱۷. جوهری ( قرن ۱۳) – ۱۴بند.
۱۸.حزین شوشتری، محمد علی ( م ۱۳۳۹ق.) – ۱۰بند.
۱۹. حزین لاهیجی، محمد علی ( 1103- 1180ق.) – ۷ بند.
۲۰. حیرانی، اسماعیل( معاصر)- ۷بند، ۶ بند، ۵ بند.
۲۱. خاقان، فتحعلی شاه قاجار ( ۱۲۵۰ق.) ۱۲بند.
۲۲. خاوری کوزه کنانی، میرزا معصوم( قرن ۱۳)- ۲۰بند.
۲۳. خباز کاشانی، حبیب الله ( معاصر) – ۱۲بند.
۲۴. خرمشاهی، بهاء‌الدین ( معاصر) – ۱۲بند.
د- ذ
۲۵. دشتی فارسی، محمد خان ( م۱۲۹۹ق.) چهار ۱۲بند.
۲۶. دولتشاه ( قرن ۱۳).
۲۷. ذاکر، میرزا احمد ( معاصر) – ۷بند.
۲۸. ذوقی اصفهانی، میرزا ابوالقاسم ( م ۱۳۳۶ق.) – ۱۴بند، ۱۲بند، ۳بند.
ر-ژ
۲۹. راثی، میرزا هادی ( قرن ۱۳) – ۱۴بند.
۳۰. راجی اصفهانی، ابوالقاسم ( م 1301ق.)- ۸بند، ۸بند.
۳۱. روشن اردستانی،میرزا محمد صادق ( م 1305ق.) – ۲۷بند، ۱۸بند.
۳۲. ریاضی – مهاجر هروی، محمد یوسف ( قرن ۱۴) – ۱۲بند، تخمیس محتشم.
۳۳. ژولیده نیشابوری ( معاصر) – دو ۱۲بند.
