کد مطلب : ۱۵۲۸۷
ایران برای جذب گردشگران مذهبی به جز داشتن پتانسیل بالا، با چالش‌های فراواني روبه‌روست
لوکوموتیو گردشگری ایران هنوز روی ریل قرار نگرفته است
محمدصادق امینی
جامعه: انسان معاصر در جهان پیشرفته امروزی هر چند در محاصره چند صدلایه جذابیت‌های زندگی مادی قرار گرفته است؛ ولی هنوز دین و گرایش‌های مذهبی نقش مهمی در زندگی پیروان ادیان مختلف ایفا می‌کند.
به‌عبارت دیگر، باید گفت با وجود تمام تلاش‌هایی که برای سست‌کردن اعتقادات دینی در بین پیروان ادیان الهی صورت می‌گیرد، هنوز هیچ نیرو یا جذابیتی نتوانسته است مانع از گسترش باورهای دینی در بین انسان‌ها شود و برخلاف تفکراتی که انسان قرن حاضر را انسانی بی‌تفاوت و پشت کرده به دین و گرایش‌های دینی جلوه می‌دهد، آن‌قدر مسئله دین برای انسان‌های امروزی از اهمیت برخوردار است که ساليانه میلیاردها دلار صرف سفرهای مذهبی می‌شود. گواه این ادعا، تداوم و سیر صعودی سفر به مناطق مقدس و اماكن مذهبی در سراسر جهان است که حتی باعث شده امروز گردشگری مذهبی به زیرشاخه‌ای مهم از صنعت گردشگری تبدیل شود.
در این میان جالب است كه سرعت رشد و توسعه گردشگری دینی، گوی سبقت را از دیگر گونه‌های گردشگری نظیر طبیعت‌گردی، گردشگری تاریخی و... ربوده است تا آنجا که بسیاری مقامات سازمان‌های مسئول در کشورهای فعال در صنعت توریسم، به‌شدت در تلاش‌اند تا با معرفی و تبلیغ اماكن مذهبی کشورشان از رقابت بسیار پرسود جهانی برای جذب گردشگران مذهبی عقب نمانند.
این در حالی است که حتی برخی کشورها نیز که کمترین تعداد اماكن مذهبی تاریخی و معنوی را دارند، در تلاشند تا از همان کمترین ظرفیت‌هایشان نیز فرصتی برای جذب گردشگران مذهبی خلق کنند.
در این میان اما مسئولان و متولیان گردشگری و مسائل دینی در کشور ما، به‌جای اینکه برای استفاده از پتانسیل‌های بی‌شمار ایران برای جذب گردشگران دینی ادیان مختلف برنامه‌ریزی و تلاش کنند، بیشتر برای صدور گردشگران مذهبی به کشورهایی نظیر سوریه، عراق و عربستان تلاش می‌کنند!!
گردشگری مذهبی
سابقه‌ای به درازای تاریخ ادیان الهی
آنچه امروز از آن به‌عنوان گردشگری مذهبی یاد می‌شود، سابقه‌ای به وسعت تاریخ ادیان الهی دارد؛ از دینداران مسیحی و یهودی گرفته که برای زیارت اماکن مذهبی‌شان مسافت‌های زیادی را سفر مي‌کردند، تا مسلمان صدر اسلام که هر ساله برای زیارت خانه خدا، سواره و پیاده، راهی مکه مكرمه می‌شدند، همگی بدون اینکه متوجه باشند جزو اولین گردشگران مذهبی دنیا بوده‌اند. این در حالی است که با توسعه دینداری بین پیروان ادیان مختلف در گذر زمان و توسعه اماكن مقدس مذهبی در سراسر جهان، زیارت این اماکن سال‌به‌سال در بین پیروان ادیان مختلف توسعه پیدا کرده و آن‌قدر به میزان زائران اضافه شده که بازار این سفرها به یک صنعت با میلیاردها دلار درآمد تبدیل شده است.
نگاهی به آمار و ارقام نشان می‌دهد تنها هزینه اقامت گردشگران مذهبی در هتل‌ها ساليانه بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار است که این رقم همچنان در حال افزایش است و به باور کارشناسان، ظرف دو یا سه دهه آینده از ۵۰ میلیارد دلار نیز فراتر خواهد رفت. هرچند در حال حاضر هیچ رقم دقیقی از تعداد گردشگران مذهبی که از اماكن مذهبی دین خود یا اماكن مذهبی سایر ادیان بازدید یا زیارت می‌کنند در دست نیست؛ ولی طبق اطلاعات موجود فقط تعداد مراقبان و خدمه مكان‌هاي مذهبي از ۴/۴ ميليون نفر در سال ۱۹۹۴ به ۷/۱۴ ميليون نفر در سال ۲۰۰۶ رسيده و بازدید گردشگران مذهبی از واتیکان نیز طي ۱۰ سال گذشته دو برابر رشد داشته و به رقم ۵/۴ ميليون نفر در سال ۲۰۰۹ رسيده است.
هرچند کارشناسان و محققان عواملی نظیر افزایش جمعیت دنیا و رشد گرایش‌های دینی را از مهمترین علل توسعه گردشگری دینی در جهان می‌دانند ولی آنچه که بیش از هر چیز، ضرورت توجه به مقوله گردشگری دینی را حائز اهمیت می‌سازد فرصت‌های مادی، معنوی و فرهنگی است که توسعه گردشگری دینی و جذب گردشگران دینی برای هر کشوری به ارمغان می‌رود و به همین علت، لزوم سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی صحیح برای استفاده از پتانسیل‌های کشور در این حوزه بسیار اهميت دارد.
جایگاه و پتانسیل
گردشگری مذهبی ایران
کشور ما به‌دلیل برخورداری از تمدنی کهن و حضور پیروان ادیان مختلف دارای اماكن مذهبی بسیار متنوعی است و به تصدیق سازمان یونسکو، از نظر وجود آثار تاریخی و فرهنگی در میان ۱۰ کشور نخست جهان جای دارد و از منظر جاذبه‌های اکوتوریسمی و تنوع اقلیمی هم جزو ۵ کشور برتر دنیاست. نگاهی دقیق‌تر به آمار تهیه شده در داخل کشور نیز نشان می‌دهد، در سطح کشور ۸۹۱۹ مکان مذهبی وجود دارد که از این تعداد ۵۸۰۰ بقعه متبرکه به‌عنوان آرامگاه‌های امامزادگان ثبت شده از این تعداد، ۱۲۰۰ بقعه به‌دلیل شرایط معمارى، فرهنگی و تاریخی‌بودن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند و ۳۱۱۹ مکان مذهبی مقدس ثبت‌شده شامل حسینیه‌ها، مساجد، مدارس مذهبی و حوزه علمیه، کلیسا، کنیسه، آتشگاه و نیایشگاه از ادیان مختلف در ایران وجود دارد.
این در حالی است که وجود آرامگاه یک امام معصوم (ع) در مشهد و ۲ فرزند بدون واسطه معصوم (ع) یعنی حضرت معصومه (س) و حضرت موسی مبرقع (ع)، فرزند امام جواد (ع) در ایران، موقعیت ممتازی در کشورمان برای جذب گردشگران مذهبی به‌وجود آورده است. ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که مذهب نقش مهم و برجسته‌ای در شکل‌گیری شهرهای مشهد، قم، ری، شیراز، قزوین، نطنز، شاهرود، شوش، بسطام، لاهیجان، آمل، اردبیل، گنبد كاووس، ماهان و... داشته و در این شهرها قابلیت‌های فراوانی برای جذب گردشگران مذهبي وجود دارد.
این در حالی است که علاوه بر اماكن و زیارتگاه‌های مذهبی، زیارتگاه‌های غیراسلامی بسیار معروف و با شهرتی جهانی نیز در ایران وجود دارند که زيارتگاه «چك‌چك» در يزد، کلیسای «وانک» در اصفهان، «قره‌كليسا» در آذربايجان‌غربي، مقبره «دانيال نبي» در شوش و «شموييل نبي» در ساوه از آن جمله هستند که می‌توانند در جذب و جلب گردشگران مذهبی نقش مهمی ایفا كنند.
البته باید گفت این امر در خصوص دین یهود و یا زرتشتیان نیز مصداق عینی دارد. اماکن مقدسه متعدد یهودیان در ایران مانند استرومردخای در همدان و یا آرامگاه کوروش در پاسارگاد فارس و معابد و آتشکده‌های متعدد زرتشتیان در یزد و سایر نقاط کشور با صدها نوع مراسم، همگی نمونه‌هایی در این زمینه هستند. مواردی که به‌عنوان نمونه به آنها اشاره شد، هرچند به‌وضوح نشان می‌دهند که ایران به لحاظ موقعیت فرهنگی مذهبی خاص خود از موقعیت بسیار ممتازی برای توسعه گردشگری مذهبی برخوردار است، متأسفانه واقعیت این است که به‌رغم برخورداری از چنین پتانسیل‌های ارزشمندی، گردشگری مذهبی در ایران هنوز فاقد ساماندهی تخصصی و متمرکز بوده و این وضعیت نابه‌سامان حتی در شهرهای مهمی مانند مشهد و قم نیز که ساليانه پذیرای حدود ۲۰ ميليون زائر داخلي و خارجي هستند، مشاهده می‌شود.
فاصلة طولانی تا نقطة مطلوب
ایران هر چند از نظر جاذبه‌های گردشگری طبیعی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی از جایگاه بی‌نظیری در سطح جهان برخوردار است ولی قرار گرفتن ایران در مقام شصتمین کشور جذب‌کننده گردشگر، آن‌هم با این همه جاذبه‌های فراوانش، نشان می‌دهد لوکوموتیو گردشگری ایران هنوز روی ریل قرار نگرفته است.
آنچه امروز بيشتر کارشناسان و صاحب‌نظران به‌طور علني به آن اشاره می‌کنند این است که اگر وضع موجود تداوم یابد، کشور نمی‌تواند به اهداف خود در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله دست یابد. این هشدار از آن جهت حائز اهمیت است كه در چشم‌انداز سال ۱۴۲۰ پیش‌بینی شده ایران باید ساليانه پذیرای ۲۰ میلیون گردشگر خارجی باشد ولی هنوز حتي ۱۰ درصد این هدف‌گذاری نیز محقق نشده است!
در همین خصوص محمدرضا حبشی، از کارشناسان باتجربه در زمینه برگزاری تورهای داخلی و خارجی، با اشاره به اینکه ايران در تمام حوزه‌هاي مذهبي دنيا، توانايي جذب توريسم را دارد، می‌گوید: «به نظر من تنوع مراکز مذهبی اسلامی و عبادتگاه‌های سایر ادیان در کشور ما آنچنان بی‌نظیر است که بهره‌برداری از این پتانسیل عظیم می‌تواند ایران را بعد از عربستان به کانون جذب گردشگران مذهبی در تمام حوزه‌های مذهبی دنیا تبدیل كند.»
وی با تأکید بر اینکه کمتر کشوری در جهان وجود دارد که از پتانسیل ایران برای جذب گردشگران مذهبی برخوردار باشد، مي‌افزاید: «کشور ما صرف‌نظر از برخورداری از اماکن مذهبی مسلمانان، دارای معابد و کلیساهای مهمی است که از نظر اهمیت تاریخی و قداست در دیگر کشورها، نمی‌توان نمونه‌ای برای آنها یافت.»
بنابر اظهارات این کارشناس باتجربه صنعت توریسم، مزیت دیگر ایران علاوه بر برخورداری از اماکن مذهبی ادیان مختلف، موقعیت جغرافیایی کشورمان است که امکان جذب گردشگران مسیحی به‌ویژه ارامنه را به‌راحتی امکان‌پذیر می‌کند. با اين حال، حبشی با ابراز تأسف از اینکه از این پتانسیل عظیم کشور برای توسعه گردشگری دینی و جذب گردشگران مذهبی خارجی به‌درستی استفاده نمی‌شود، تصریح می‌کند: «همان‌گونه که هموطنان ما ساليانه به زیارت اماکن مقدس مذهبی در مکه، کربلا و سوریه می‌روند ما نیز می‌توانیم مسلمان و گردشگران مذهبی بسیاری را تشویق به زیارت اماکن مذهبی موجود در ایران کنیم؛ ولی متأسفانه هیچ برنامه جامع و مدونی در ارگان‌های متولی این امر وجود ندارد و تمام ظرفیت کشور تنها در راستای صدور گردشگران دینی به کار گرفته می‌شود!»
وی با اشاره به عملکرد آژانس‌های مسافرتی برگزارکننده تورهای زیارتی و سیاحتی مي‌گوید: «اگر آژانس‌های برگزارکننده تورهای زیارتی سیاحتی همان‌قدر که دغدغه خارج کردن گردشگران مذهبی از ایران را دارند، دغدغه تبلیغ اماکن مذهبی موجود در کشور و جذب گردشگران مذهبی سایر کشورها را داشتند، هم اکنون در وضعیت بهتری به سر می‌بردیم.»
وی همچنین با انتقاد از تبلیغات رایج در بانک‌های ایرانی برای جذب سپرده‌های مردمی می‌افزاید: «یکی از نکات ظریفی که مدیران بانک‌های ایرانی به آن توجه نمی‌کنند این است که آنها با ارائه برخی جوایز و هدایا به مردمی که در این بانک‌ها سپرده‌گذاری می‌کنند در حقیقت به صنعت توریسم دیگر کشورها خدمت کرده و به صنعت توریسم داخلی خسارات جبران‌ناپذیری وارد می‌کنند.»
حبشی در توضیح بیشتر اظهارات خود می‌افزاید: «سال‌هاست که کمک هزینه سفر به مکه، سوریه، کربلا و... جزو لاینفک تبلیغات نظام بانکی ماست ولی واقعیت این است که چنین تبلیغاتی خالی از اشکال نیست و این مسئله هوشیاری مقامات و کارشناسان را می‌طلبد که برای جذب گردشگران مذهبی به داخل کشور تلاش کنند.»
اظهارات حبشی را نايب‌رئيس كميسيون فرهنگي مجلس شوراي اسلامي نیز تايید كرده و می‌گوید: «متأسفانه نگاهی به شرایط موجود نشان می‌دهد نگاه جامعي در کشور برای بهره‌برداری بهینه از پتانسیل‌های کشور برای جذب گردشگران مذهبی وجود ندارد.» جواد آرین‌منش با اشاره به اینکه کشور تاکنون شاهد از دست‌دادن فرصت‌های بسیاری در زمینه ترویج گردشگری داخلی و جذب گردشگران مذهبی خارجی بوده است، می‌افزاید: «هنگامی که صحبت از پتانسیل کشور برای جذب گردشگران دینی می‌شود، حرف‌های بسیاری برای گفتن وجود دارد ولی هنگامی که پای عمل می‌رسد مي‌بینیم برنامه‌ریزی جامع و مدونی برای استفاده از پتانسیل‌های کشور در این عرصه وجود ندارد؛ این در حالی است که به دلیل نبود تسهیلات مناسب و نواقصی که در مراکز پذیرایی و اقامتی کشور وجود دارد آن قدر با کمبود مواجه هستیم که نمی‌توانیم ایران را به‌عنوان یک کشور توریستی تبلیغ کنیم.»
بنابر اظهارات نماینده مردم مشهد و کلات، درست است که محدودیت‌هایی در حوزه تفریحی و گردشگری در ایران در مقایسه با سایر کشورها وجود دارد ولی با توجه به پتانسیل‌های گسترده‌ای که در کشور برای جذب گردشگران دینی وجود دارد، حداقل باید در این عرصه شاهد موفقیت‌های بیشتری مي‌بودیم که نیستیم که این نشان از ضعف در برنامه‌ریزی و استراتژی دارد نه در اعمال محدودیت‌ها.
آرین‌منش با اشاره به وضعیت موجود در شهر مقدس مشهد می‌افزاید: «ساليانه بیش از ۲۰ میلیون زائر از سایر استان‌های کشور با هدف زیارت مرقد مطهر امام هشتم شیعیان به مشهد سفر می‌کنند و حدود ۱۲ میلیون زائر از داخل این استان نیز اقدام به زیارت این بارگاه مطهر می‌كنند؛ ولی همیشه برای ارائه خدمات و تسهیلات به زائران حرم امام رضا (ع) مشکلاتی وجود داشته و دارد و متأسفانه توجه مناسبی به برطرف كردن نیازهای اساسی زائران نشده است.»
آرین‌منش با اشاره به اهمیت بالای تبلیغات برای جذب گردشگران مذهبی می‌گوید: «بدون شک توسعه گردشگری دینی و جذب اين نوع گردشگر نیازمند تبلیغ و معرفی پتانسیل‌های کشور است و بدون تبلیغات مناسب نمی‌توان انتظار داشت پتانسیل‌های عظیم کشور در زمینه گردشگری دینی به‌درستی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. البته ناگفته پیداست که تبلیغات، بدون ایجاد زيرساخت‌های موردنیاز توسعه صنعت گردشگری چندان موفق نخواهد بود.»
از کمیته‌های کاغذی
تا جای خالی مسئولان در میدان عمل
اظهارات کارشناسان و صاحب‌نظران در خصوص وجود نداشتن یک استراتژی اساسی در کشور برای جذب گردشگران مذهبی در شرایطی صورت می‌گیرد که نگاهی به مصاحبه‌های انجام شده برخی مسئولان حوزه گردشگری با رسانه‌ها نشان می‌دهد كميته‌ها و کارگروه‌های بسیاری در داخل کشور در زمینه گردشگری دینی تاسیس شده‌اند و تلاش‌های بسیاری برای استفاده از پتانسیل‌های کشور در حوزه جذب گردشگران دینی در جریان است!
آن‌گونه که برخی مسئولان در مصاحبه‌هایشان اعلام کرده‌اند در حال حاضر کارگروه ملی زیارت برای مشهد و کارگروه تحرک گردشگري مذهبي در حال فعالیت است و برنامه‌هایی نظیر تشکيل کميته گردشگري مذهبي، برگزاري کنگرة گردشگري مذهبي براي ائمه جماعت کشورهاي مختلف و همايش يک‌روزه گردشگري مذهبي و راهكارهاي حضور مؤثر گردشگران و زائران غيرايراني از جمله فعالیت‌هایی است که برای آینده نزدیک برنامه‌ریزی شده‌اند؛ اما ابراز امیدواری مسئولان به عملکرد چنین کمیته‌ها و کارگروه‌هایی در حالی صورت می‌گیرد که با گذشت نزدیک به چهار سال از انتخاب لاهیجان به عنوان «شهر نمونه گردشگری جهان اسلام» از سوی هیأت دولت، تنها جهش و تغییر ملموسی که در این شهر ایجاد شده، اضافه شدن یک تابلو به سر در ورودی شهر لاهیجان است!
شاید همین شعاردادن‌هاست که باعث شده کارشناسان صاحب‌نامی چون هوشنگ غفارپور، تشکیل چنین کمیته‌هایی را بی‌بازده بدانند. مدیر آژانس خدمات مسافرتی مهرخاور و نخستین کسی که طرح ایجاد «جاده ولایت» در کشور را برای رونق گردشگری مذهبى مطرح کرده در این خصوص معتقد است: «گرچه موقعیت کشورمان سبب شده ما را به‌نوعی کانون ادیان الهی بدانند، از این فرصتِ ممتاز بهره‌برداری درستی صورت نمی‌گیرد؛ تا آنجا که با وجود تشکیل کمیته‌ای در معاونت گردشگری سازمان میراث‌فرهنگى، صنایع‌دستی و گردشگرى با عنوان «کمیته گردشگری مذهبى»، هنوز هیچ برنامه‌ای در این زمینه برای رونق سفرهای زیارتی و مذهبی داخلی وجود ندارد!»
غفارپور با زیر سؤال بردن تشکیل کمیته‌هایی اینچنینی تصریح می‌کند: «نکته اینجاست که ما در تشکیل کمیته تبحر خاصی داریم ولی در خروجی گرفتن از این کمیته‌ها نه. باید از این کمیته گردشگری مذهبى پرسیده شود: طرح پایه و اصلی شما برای گردشگری مذهبى چیست و قرار است چه زمانی به اجرا درآید و تا چه زمانی به بازدهی برسد؟ برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت‌تان چیست؟ اگر پاسخی بود، تازه باید ببینیم چشم‌انداز آنها براي اماکن مذهبی چیست؟
مشکل دیگر این است که ما همواره روی موج حرکت کرده‌ایم. الآن تَب یک نوع گردشگری بالاست و ما به سراغش می‌رویم؛ اما برایش برنامه نداریم؛ فقط برایش مجموعه درست می‌کنیم، اما هیچ شناسنامه‌ای ندارد و نقطه‌ثقلش هم مشخص نیست.»
وی می‌افزاید: «اگر نقطه‌ثقل را به‌درستی مشخص کنیم، می‌توانیم از ایران به‌عنوان پایگاه شیعیان دنیا یاد کنیم و این در حالی است که دست‌کم ۳۰۰ میلیون شیعه در جهان وجود دارد که اگر ما بتوانیم فقط یک درصد از این تعداد را به ایران جذب کنیم، می‌شود ۳ میلیون نفر که برای اقتصاد گردشگری ما یک پیروزی محسوب می‌شود.»
این فعال عرصه گردشگرى با تأکید بر اینکه تا توریسم داخلی خود را رونق ندهیم، نمی‌توانیم میزبان خوبی برای خارجی‌‌ها باشیم، تصریح می‌کند: «یکی دیگر از مشکلات اساسی ما این است که متولی اصلی در کشور برای گردشگری مذهبى معلوم نیست و به‌درستی مشخص نیست چه کسی مسئول و متولی این‌گونه مسافرت‌ها و برنامه‌هایش است.»
پتانسیلی که قدرش را نمی‌دانیم
هر چند تمدن ۷ هزار ساله کشورمان این قابلیت را به ایران بخشیده که حرف‌های بسیاری در حوزه گردشگری داشته باشد، متأسفانه به‌رغم برخورداری از چنین پتانسیل‌هایی، هنوز نتوانسته‌ایم از کمترین پتانسیل کشور در این زمینه در جهت رشد اقتصادی و اجتماعی، استفاده مناسبی داشته باشیم!
این در حالی است که سایر کشورها که از کمترین پتانسیل در مقایسه با ایران برای جذب گردشگران مذهبی برخوردارند، به‌شدت در تلاش‌اند تا با تبلیغ و ایجاد زیرساخت‌های مناسب، بخشی از میلیاردها دلاری را که گردشگران دینی با خود به همراه می‌آورند، جذب كرده و از مزایای مستقیم و غیرمستقیم صنعت گردشگری که گاه آن را «اقتصاد نامریی» نیز می‌خوانند، نهایت استفاده را ببرند.
این در حالی است که در حال حاضر در کشورهای جهان از جدیدترین روش‌های ارائه خدمات و تسهیلات به گردشگران مذهبی استفاده می‌شود؛ در حالی که در کشور ما هنوز شاهد استفاده از روش‌های سنتی مخصوصا اعزام چندین اتوبوس که از کمترین امکانات رفاهی و خدماتی برخوردارند استفاده می‌شود.
در چنین شرایطی می‌توان مطمئن بود که ما هر چقدر هم که از پتانسیل‌های بسیار برای جذب گردشگران مذهبی داخلی و خارجی برخوردار باشيم، به دلیل نداشتن برنامه و استراتژی، نداشتن زیرساخت‌های مناسب، انجام ندادن تبلیغات مناسب و... فقط باید نظاره‌گر موفقیت کشورهایی باشیم که در مقایسه با پتانسیل‌های موجود در ایران اصلا حرفی برای گفتن ندارند، ولی موفق‌تر از مسئولان ایرانی عمل می‌کنند.
به‌عبارت دیگر، باید گفت با وجود تمام تلاش‌هایی که برای سست‌کردن اعتقادات دینی در بین پیروان ادیان الهی صورت می‌گیرد، هنوز هیچ نیرو یا جذابیتی نتوانسته است مانع از گسترش باورهای دینی در بین انسان‌ها شود و برخلاف تفکراتی که انسان قرن حاضر را انسانی بی‌تفاوت و پشت کرده به دین و گرایش‌های دینی جلوه می‌دهد، آن‌قدر مسئله دین برای انسان‌های امروزی از اهمیت برخوردار است که ساليانه میلیاردها دلار صرف سفرهای مذهبی می‌شود. گواه این ادعا، تداوم و سیر صعودی سفر به مناطق مقدس و اماكن مذهبی در سراسر جهان است که حتی باعث شده امروز گردشگری مذهبی به زیرشاخه‌ای مهم از صنعت گردشگری تبدیل شود.
در این میان جالب است كه سرعت رشد و توسعه گردشگری دینی، گوی سبقت را از دیگر گونه‌های گردشگری نظیر طبیعت‌گردی، گردشگری تاریخی و... ربوده است تا آنجا که بسیاری مقامات سازمان‌های مسئول در کشورهای فعال در صنعت توریسم، به‌شدت در تلاش‌اند تا با معرفی و تبلیغ اماكن مذهبی کشورشان از رقابت بسیار پرسود جهانی برای جذب گردشگران مذهبی عقب نمانند.
این در حالی است که حتی برخی کشورها نیز که کمترین تعداد اماكن مذهبی تاریخی و معنوی را دارند، در تلاشند تا از همان کمترین ظرفیت‌هایشان نیز فرصتی برای جذب گردشگران مذهبی خلق کنند.
در این میان اما مسئولان و متولیان گردشگری و مسائل دینی در کشور ما، به‌جای اینکه برای استفاده از پتانسیل‌های بی‌شمار ایران برای جذب گردشگران دینی ادیان مختلف برنامه‌ریزی و تلاش کنند، بیشتر برای صدور گردشگران مذهبی به کشورهایی نظیر سوریه، عراق و عربستان تلاش می‌کنند!!
گردشگری مذهبی
سابقه‌ای به درازای تاریخ ادیان الهی
آنچه امروز از آن به‌عنوان گردشگری مذهبی یاد می‌شود، سابقه‌ای به وسعت تاریخ ادیان الهی دارد؛ از دینداران مسیحی و یهودی گرفته که برای زیارت اماکن مذهبی‌شان مسافت‌های زیادی را سفر مي‌کردند، تا مسلمان صدر اسلام که هر ساله برای زیارت خانه خدا، سواره و پیاده، راهی مکه مكرمه می‌شدند، همگی بدون اینکه متوجه باشند جزو اولین گردشگران مذهبی دنیا بوده‌اند. این در حالی است که با توسعه دینداری بین پیروان ادیان مختلف در گذر زمان و توسعه اماكن مقدس مذهبی در سراسر جهان، زیارت این اماکن سال‌به‌سال در بین پیروان ادیان مختلف توسعه پیدا کرده و آن‌قدر به میزان زائران اضافه شده که بازار این سفرها به یک صنعت با میلیاردها دلار درآمد تبدیل شده است.
نگاهی به آمار و ارقام نشان می‌دهد تنها هزینه اقامت گردشگران مذهبی در هتل‌ها ساليانه بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار است که این رقم همچنان در حال افزایش است و به باور کارشناسان، ظرف دو یا سه دهه آینده از ۵۰ میلیارد دلار نیز فراتر خواهد رفت. هرچند در حال حاضر هیچ رقم دقیقی از تعداد گردشگران مذهبی که از اماكن مذهبی دین خود یا اماكن مذهبی سایر ادیان بازدید یا زیارت می‌کنند در دست نیست؛ ولی طبق اطلاعات موجود فقط تعداد مراقبان و خدمه مكان‌هاي مذهبي از ۴/۴ ميليون نفر در سال ۱۹۹۴ به ۷/۱۴ ميليون نفر در سال ۲۰۰۶ رسيده و بازدید گردشگران مذهبی از واتیکان نیز طي ۱۰ سال گذشته دو برابر رشد داشته و به رقم ۵/۴ ميليون نفر در سال ۲۰۰۹ رسيده است.
هرچند کارشناسان و محققان عواملی نظیر افزایش جمعیت دنیا و رشد گرایش‌های دینی را از مهمترین علل توسعه گردشگری دینی در جهان می‌دانند ولی آنچه که بیش از هر چیز، ضرورت توجه به مقوله گردشگری دینی را حائز اهمیت می‌سازد فرصت‌های مادی، معنوی و فرهنگی است که توسعه گردشگری دینی و جذب گردشگران دینی برای هر کشوری به ارمغان می‌رود و به همین علت، لزوم سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی صحیح برای استفاده از پتانسیل‌های کشور در این حوزه بسیار اهميت دارد.
جایگاه و پتانسیل
گردشگری مذهبی ایران
کشور ما به‌دلیل برخورداری از تمدنی کهن و حضور پیروان ادیان مختلف دارای اماكن مذهبی بسیار متنوعی است و به تصدیق سازمان یونسکو، از نظر وجود آثار تاریخی و فرهنگی در میان ۱۰ کشور نخست جهان جای دارد و از منظر جاذبه‌های اکوتوریسمی و تنوع اقلیمی هم جزو ۵ کشور برتر دنیاست. نگاهی دقیق‌تر به آمار تهیه شده در داخل کشور نیز نشان می‌دهد، در سطح کشور ۸۹۱۹ مکان مذهبی وجود دارد که از این تعداد ۵۸۰۰ بقعه متبرکه به‌عنوان آرامگاه‌های امامزادگان ثبت شده از این تعداد، ۱۲۰۰ بقعه به‌دلیل شرایط معمارى، فرهنگی و تاریخی‌بودن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند و ۳۱۱۹ مکان مذهبی مقدس ثبت‌شده شامل حسینیه‌ها، مساجد، مدارس مذهبی و حوزه علمیه، کلیسا، کنیسه، آتشگاه و نیایشگاه از ادیان مختلف در ایران وجود دارد.
این در حالی است که وجود آرامگاه یک امام معصوم (ع) در مشهد و ۲ فرزند بدون واسطه معصوم (ع) یعنی حضرت معصومه (س) و حضرت موسی مبرقع (ع)، فرزند امام جواد (ع) در ایران، موقعیت ممتازی در کشورمان برای جذب گردشگران مذهبی به‌وجود آورده است. ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که مذهب نقش مهم و برجسته‌ای در شکل‌گیری شهرهای مشهد، قم، ری، شیراز، قزوین، نطنز، شاهرود، شوش، بسطام، لاهیجان، آمل، اردبیل، گنبد كاووس، ماهان و... داشته و در این شهرها قابلیت‌های فراوانی برای جذب گردشگران مذهبي وجود دارد.
این در حالی است که علاوه بر اماكن و زیارتگاه‌های مذهبی، زیارتگاه‌های غیراسلامی بسیار معروف و با شهرتی جهانی نیز در ایران وجود دارند که زيارتگاه «چك‌چك» در يزد، کلیسای «وانک» در اصفهان، «قره‌كليسا» در آذربايجان‌غربي، مقبره «دانيال نبي» در شوش و «شموييل نبي» در ساوه از آن جمله هستند که می‌توانند در جذب و جلب گردشگران مذهبی نقش مهمی ایفا كنند.
البته باید گفت این امر در خصوص دین یهود و یا زرتشتیان نیز مصداق عینی دارد. اماکن مقدسه متعدد یهودیان در ایران مانند استرومردخای در همدان و یا آرامگاه کوروش در پاسارگاد فارس و معابد و آتشکده‌های متعدد زرتشتیان در یزد و سایر نقاط کشور با صدها نوع مراسم، همگی نمونه‌هایی در این زمینه هستند. مواردی که به‌عنوان نمونه به آنها اشاره شد، هرچند به‌وضوح نشان می‌دهند که ایران به لحاظ موقعیت فرهنگی مذهبی خاص خود از موقعیت بسیار ممتازی برای توسعه گردشگری مذهبی برخوردار است، متأسفانه واقعیت این است که به‌رغم برخورداری از چنین پتانسیل‌های ارزشمندی، گردشگری مذهبی در ایران هنوز فاقد ساماندهی تخصصی و متمرکز بوده و این وضعیت نابه‌سامان حتی در شهرهای مهمی مانند مشهد و قم نیز که ساليانه پذیرای حدود ۲۰ ميليون زائر داخلي و خارجي هستند، مشاهده می‌شود.
فاصلة طولانی تا نقطة مطلوب
ایران هر چند از نظر جاذبه‌های گردشگری طبیعی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی از جایگاه بی‌نظیری در سطح جهان برخوردار است ولی قرار گرفتن ایران در مقام شصتمین کشور جذب‌کننده گردشگر، آن‌هم با این همه جاذبه‌های فراوانش، نشان می‌دهد لوکوموتیو گردشگری ایران هنوز روی ریل قرار نگرفته است.
آنچه امروز بيشتر کارشناسان و صاحب‌نظران به‌طور علني به آن اشاره می‌کنند این است که اگر وضع موجود تداوم یابد، کشور نمی‌تواند به اهداف خود در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله دست یابد. این هشدار از آن جهت حائز اهمیت است كه در چشم‌انداز سال ۱۴۲۰ پیش‌بینی شده ایران باید ساليانه پذیرای ۲۰ میلیون گردشگر خارجی باشد ولی هنوز حتي ۱۰ درصد این هدف‌گذاری نیز محقق نشده است!
در همین خصوص محمدرضا حبشی، از کارشناسان باتجربه در زمینه برگزاری تورهای داخلی و خارجی، با اشاره به اینکه ايران در تمام حوزه‌هاي مذهبي دنيا، توانايي جذب توريسم را دارد، می‌گوید: «به نظر من تنوع مراکز مذهبی اسلامی و عبادتگاه‌های سایر ادیان در کشور ما آنچنان بی‌نظیر است که بهره‌برداری از این پتانسیل عظیم می‌تواند ایران را بعد از عربستان به کانون جذب گردشگران مذهبی در تمام حوزه‌های مذهبی دنیا تبدیل كند.»
وی با تأکید بر اینکه کمتر کشوری در جهان وجود دارد که از پتانسیل ایران برای جذب گردشگران مذهبی برخوردار باشد، مي‌افزاید: «کشور ما صرف‌نظر از برخورداری از اماکن مذهبی مسلمانان، دارای معابد و کلیساهای مهمی است که از نظر اهمیت تاریخی و قداست در دیگر کشورها، نمی‌توان نمونه‌ای برای آنها یافت.»
بنابر اظهارات این کارشناس باتجربه صنعت توریسم، مزیت دیگر ایران علاوه بر برخورداری از اماکن مذهبی ادیان مختلف، موقعیت جغرافیایی کشورمان است که امکان جذب گردشگران مسیحی به‌ویژه ارامنه را به‌راحتی امکان‌پذیر می‌کند. با اين حال، حبشی با ابراز تأسف از اینکه از این پتانسیل عظیم کشور برای توسعه گردشگری دینی و جذب گردشگران مذهبی خارجی به‌درستی استفاده نمی‌شود، تصریح می‌کند: «همان‌گونه که هموطنان ما ساليانه به زیارت اماکن مقدس مذهبی در مکه، کربلا و سوریه می‌روند ما نیز می‌توانیم مسلمان و گردشگران مذهبی بسیاری را تشویق به زیارت اماکن مذهبی موجود در ایران کنیم؛ ولی متأسفانه هیچ برنامه جامع و مدونی در ارگان‌های متولی این امر وجود ندارد و تمام ظرفیت کشور تنها در راستای صدور گردشگران دینی به کار گرفته می‌شود!»
وی با اشاره به عملکرد آژانس‌های مسافرتی برگزارکننده تورهای زیارتی و سیاحتی مي‌گوید: «اگر آژانس‌های برگزارکننده تورهای زیارتی سیاحتی همان‌قدر که دغدغه خارج کردن گردشگران مذهبی از ایران را دارند، دغدغه تبلیغ اماکن مذهبی موجود در کشور و جذب گردشگران مذهبی سایر کشورها را داشتند، هم اکنون در وضعیت بهتری به سر می‌بردیم.»
وی همچنین با انتقاد از تبلیغات رایج در بانک‌های ایرانی برای جذب سپرده‌های مردمی می‌افزاید: «یکی از نکات ظریفی که مدیران بانک‌های ایرانی به آن توجه نمی‌کنند این است که آنها با ارائه برخی جوایز و هدایا به مردمی که در این بانک‌ها سپرده‌گذاری می‌کنند در حقیقت به صنعت توریسم دیگر کشورها خدمت کرده و به صنعت توریسم داخلی خسارات جبران‌ناپذیری وارد می‌کنند.»
حبشی در توضیح بیشتر اظهارات خود می‌افزاید: «سال‌هاست که کمک هزینه سفر به مکه، سوریه، کربلا و... جزو لاینفک تبلیغات نظام بانکی ماست ولی واقعیت این است که چنین تبلیغاتی خالی از اشکال نیست و این مسئله هوشیاری مقامات و کارشناسان را می‌طلبد که برای جذب گردشگران مذهبی به داخل کشور تلاش کنند.»
اظهارات حبشی را نايب‌رئيس كميسيون فرهنگي مجلس شوراي اسلامي نیز تايید كرده و می‌گوید: «متأسفانه نگاهی به شرایط موجود نشان می‌دهد نگاه جامعي در کشور برای بهره‌برداری بهینه از پتانسیل‌های کشور برای جذب گردشگران مذهبی وجود ندارد.» جواد آرین‌منش با اشاره به اینکه کشور تاکنون شاهد از دست‌دادن فرصت‌های بسیاری در زمینه ترویج گردشگری داخلی و جذب گردشگران مذهبی خارجی بوده است، می‌افزاید: «هنگامی که صحبت از پتانسیل کشور برای جذب گردشگران دینی می‌شود، حرف‌های بسیاری برای گفتن وجود دارد ولی هنگامی که پای عمل می‌رسد مي‌بینیم برنامه‌ریزی جامع و مدونی برای استفاده از پتانسیل‌های کشور در این عرصه وجود ندارد؛ این در حالی است که به دلیل نبود تسهیلات مناسب و نواقصی که در مراکز پذیرایی و اقامتی کشور وجود دارد آن قدر با کمبود مواجه هستیم که نمی‌توانیم ایران را به‌عنوان یک کشور توریستی تبلیغ کنیم.»
بنابر اظهارات نماینده مردم مشهد و کلات، درست است که محدودیت‌هایی در حوزه تفریحی و گردشگری در ایران در مقایسه با سایر کشورها وجود دارد ولی با توجه به پتانسیل‌های گسترده‌ای که در کشور برای جذب گردشگران دینی وجود دارد، حداقل باید در این عرصه شاهد موفقیت‌های بیشتری مي‌بودیم که نیستیم که این نشان از ضعف در برنامه‌ریزی و استراتژی دارد نه در اعمال محدودیت‌ها.
آرین‌منش با اشاره به وضعیت موجود در شهر مقدس مشهد می‌افزاید: «ساليانه بیش از ۲۰ میلیون زائر از سایر استان‌های کشور با هدف زیارت مرقد مطهر امام هشتم شیعیان به مشهد سفر می‌کنند و حدود ۱۲ میلیون زائر از داخل این استان نیز اقدام به زیارت این بارگاه مطهر می‌كنند؛ ولی همیشه برای ارائه خدمات و تسهیلات به زائران حرم امام رضا (ع) مشکلاتی وجود داشته و دارد و متأسفانه توجه مناسبی به برطرف كردن نیازهای اساسی زائران نشده است.»
آرین‌منش با اشاره به اهمیت بالای تبلیغات برای جذب گردشگران مذهبی می‌گوید: «بدون شک توسعه گردشگری دینی و جذب اين نوع گردشگر نیازمند تبلیغ و معرفی پتانسیل‌های کشور است و بدون تبلیغات مناسب نمی‌توان انتظار داشت پتانسیل‌های عظیم کشور در زمینه گردشگری دینی به‌درستی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. البته ناگفته پیداست که تبلیغات، بدون ایجاد زيرساخت‌های موردنیاز توسعه صنعت گردشگری چندان موفق نخواهد بود.»
از کمیته‌های کاغذی
تا جای خالی مسئولان در میدان عمل
اظهارات کارشناسان و صاحب‌نظران در خصوص وجود نداشتن یک استراتژی اساسی در کشور برای جذب گردشگران مذهبی در شرایطی صورت می‌گیرد که نگاهی به مصاحبه‌های انجام شده برخی مسئولان حوزه گردشگری با رسانه‌ها نشان می‌دهد كميته‌ها و کارگروه‌های بسیاری در داخل کشور در زمینه گردشگری دینی تاسیس شده‌اند و تلاش‌های بسیاری برای استفاده از پتانسیل‌های کشور در حوزه جذب گردشگران دینی در جریان است!
آن‌گونه که برخی مسئولان در مصاحبه‌هایشان اعلام کرده‌اند در حال حاضر کارگروه ملی زیارت برای مشهد و کارگروه تحرک گردشگري مذهبي در حال فعالیت است و برنامه‌هایی نظیر تشکيل کميته گردشگري مذهبي، برگزاري کنگرة گردشگري مذهبي براي ائمه جماعت کشورهاي مختلف و همايش يک‌روزه گردشگري مذهبي و راهكارهاي حضور مؤثر گردشگران و زائران غيرايراني از جمله فعالیت‌هایی است که برای آینده نزدیک برنامه‌ریزی شده‌اند؛ اما ابراز امیدواری مسئولان به عملکرد چنین کمیته‌ها و کارگروه‌هایی در حالی صورت می‌گیرد که با گذشت نزدیک به چهار سال از انتخاب لاهیجان به عنوان «شهر نمونه گردشگری جهان اسلام» از سوی هیأت دولت، تنها جهش و تغییر ملموسی که در این شهر ایجاد شده، اضافه شدن یک تابلو به سر در ورودی شهر لاهیجان است!
شاید همین شعاردادن‌هاست که باعث شده کارشناسان صاحب‌نامی چون هوشنگ غفارپور، تشکیل چنین کمیته‌هایی را بی‌بازده بدانند. مدیر آژانس خدمات مسافرتی مهرخاور و نخستین کسی که طرح ایجاد «جاده ولایت» در کشور را برای رونق گردشگری مذهبى مطرح کرده در این خصوص معتقد است: «گرچه موقعیت کشورمان سبب شده ما را به‌نوعی کانون ادیان الهی بدانند، از این فرصتِ ممتاز بهره‌برداری درستی صورت نمی‌گیرد؛ تا آنجا که با وجود تشکیل کمیته‌ای در معاونت گردشگری سازمان میراث‌فرهنگى، صنایع‌دستی و گردشگرى با عنوان «کمیته گردشگری مذهبى»، هنوز هیچ برنامه‌ای در این زمینه برای رونق سفرهای زیارتی و مذهبی داخلی وجود ندارد!»
غفارپور با زیر سؤال بردن تشکیل کمیته‌هایی اینچنینی تصریح می‌کند: «نکته اینجاست که ما در تشکیل کمیته تبحر خاصی داریم ولی در خروجی گرفتن از این کمیته‌ها نه. باید از این کمیته گردشگری مذهبى پرسیده شود: طرح پایه و اصلی شما برای گردشگری مذهبى چیست و قرار است چه زمانی به اجرا درآید و تا چه زمانی به بازدهی برسد؟ برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت‌تان چیست؟ اگر پاسخی بود، تازه باید ببینیم چشم‌انداز آنها براي اماکن مذهبی چیست؟
مشکل دیگر این است که ما همواره روی موج حرکت کرده‌ایم. الآن تَب یک نوع گردشگری بالاست و ما به سراغش می‌رویم؛ اما برایش برنامه نداریم؛ فقط برایش مجموعه درست می‌کنیم، اما هیچ شناسنامه‌ای ندارد و نقطه‌ثقلش هم مشخص نیست.»
وی می‌افزاید: «اگر نقطه‌ثقل را به‌درستی مشخص کنیم، می‌توانیم از ایران به‌عنوان پایگاه شیعیان دنیا یاد کنیم و این در حالی است که دست‌کم ۳۰۰ میلیون شیعه در جهان وجود دارد که اگر ما بتوانیم فقط یک درصد از این تعداد را به ایران جذب کنیم، می‌شود ۳ میلیون نفر که برای اقتصاد گردشگری ما یک پیروزی محسوب می‌شود.»
این فعال عرصه گردشگرى با تأکید بر اینکه تا توریسم داخلی خود را رونق ندهیم، نمی‌توانیم میزبان خوبی برای خارجی‌‌ها باشیم، تصریح می‌کند: «یکی دیگر از مشکلات اساسی ما این است که متولی اصلی در کشور برای گردشگری مذهبى معلوم نیست و به‌درستی مشخص نیست چه کسی مسئول و متولی این‌گونه مسافرت‌ها و برنامه‌هایش است.»
پتانسیلی که قدرش را نمی‌دانیم
هر چند تمدن ۷ هزار ساله کشورمان این قابلیت را به ایران بخشیده که حرف‌های بسیاری در حوزه گردشگری داشته باشد، متأسفانه به‌رغم برخورداری از چنین پتانسیل‌هایی، هنوز نتوانسته‌ایم از کمترین پتانسیل کشور در این زمینه در جهت رشد اقتصادی و اجتماعی، استفاده مناسبی داشته باشیم!
این در حالی است که سایر کشورها که از کمترین پتانسیل در مقایسه با ایران برای جذب گردشگران مذهبی برخوردارند، به‌شدت در تلاش‌اند تا با تبلیغ و ایجاد زیرساخت‌های مناسب، بخشی از میلیاردها دلاری را که گردشگران دینی با خود به همراه می‌آورند، جذب كرده و از مزایای مستقیم و غیرمستقیم صنعت گردشگری که گاه آن را «اقتصاد نامریی» نیز می‌خوانند، نهایت استفاده را ببرند.
این در حالی است که در حال حاضر در کشورهای جهان از جدیدترین روش‌های ارائه خدمات و تسهیلات به گردشگران مذهبی استفاده می‌شود؛ در حالی که در کشور ما هنوز شاهد استفاده از روش‌های سنتی مخصوصا اعزام چندین اتوبوس که از کمترین امکانات رفاهی و خدماتی برخوردارند استفاده می‌شود.
در چنین شرایطی می‌توان مطمئن بود که ما هر چقدر هم که از پتانسیل‌های بسیار برای جذب گردشگران مذهبی داخلی و خارجی برخوردار باشيم، به دلیل نداشتن برنامه و استراتژی، نداشتن زیرساخت‌های مناسب، انجام ندادن تبلیغات مناسب و... فقط باید نظاره‌گر موفقیت کشورهایی باشیم که در مقایسه با پتانسیل‌های موجود در ایران اصلا حرفی برای گفتن ندارند، ولی موفق‌تر از مسئولان ایرانی عمل می‌کنند.
