کد مطلب : ۱۳۶۴۶
ميراث معنوی تعزيه
فرهنگ: تعزيه در ميان سنت‌های ايرانی رفتاری است آيينی – نمايشی كه با ساخت و پرداختی تاريخی – دينی، ريشه در رفتارها و مناسك آيينی كهن ايرانی دوانده و مايه از اسطوره‌ها و داستان‌های تاريخی ايرانی گرفته است. در واقع داستان واقعه‌های تاريخی هريك از مجالس تعزيه، به صورتی خاص با اسطوره‌ها و قصه‌ها در می‌آميزد.
هر مجلس از تعزيه نمايشگر نبرد ميان گروهی از نيروهای اهورايی و مينوی با گروهی از نيروهای اهريمنی و شرير در قلمرو زندگی دنيوی، و برتابنده‌ی صورت ويژه‌ای از قداست و خباثت آدميزادگان بر روی زمين است. مسلمانان شيعه در نمايش آيينی – مذهبی تعزيه به سنت تكرار بازمی‌گردند و اعمال و رفتارهای آغازين نياكان خود را، گويی كه در زمان حال روی داده است، تكرار می‌كنند و باز مینمايند. تعزيه‌خوانی، صحنه‌هايی از واقعه‌های تاريخی را كه حدود يك‌هزار و چهارصد سال پيش از آن‌ها گذشته و زمينه و صبغه‌ی اسطوره‌ای به خود گرفته‌اند، احيا و بازگو می‌كند.
تعزيه به دو شكل هنر كلامی نوشتاری و گفتاری در جامعه و فرهنگ ايران حضور يافته است. شكل كلامی – نوشتاری تعزيه، نسخه‌های تعزيه يا تعزيه‌نامه‌هايی است كه به صورت مكتوب به ما رسيده، و شكل كلامی – گفتاری آن تعزيه‌خوانی است كه صورت بيان واقعه‌های تعزيه‌نامه‌ها به شيوه نقالی و نمايش صحنه‌های واقعه‌هاست.
ما از تعزيه به عنوان ميراث معنوی ذكر به ميان می‌آوريم چرا كه زمان پيدايش تعزيه به دوران اسطوره‌های باز می‌گردد. از طرفی تعزيه نه تنها با اسطوره و آيين مرتبط است بلكه با دين و مذهب ايرانيان نيز پيوند خورده است. در تعزيه، هم تكرار تاريخ مدنظر است هم ابعاد ادبی و نمايشی را در آن میتوان تسخيص داد.
نقش و كاركرد تعزيه در جامعه بسيار وسيع است. چنان‌كه انگاره‌سازی برای شيوهی رفتاری عامه‌ی مردم، ايجاد شور قدسی، تطهير روح و تزكيه‌ی نفس، تسكين آلام و دردها، تحكيم همبستگی و وحدت، حفظ و استمرار موسيقی سنتی و ... از عوامل و آثار تعزيه به شمار می‌روند.
مكان‌هايی كه تعزيه از دوران قديم تا به امروز در ايران برگزار می‌شود، قابل توجه است. تعزيه‌خوانی به دو صورت سيار (روی گاری و تريلی) و ثابت (در تكايا و حسينه‌ها و ميدان‌های شهر) برگزار می‌شده و می‌شود.
ديگر اين‌كه مجالس تعزيه، انواع مختلف دارد. برخی از آن‌ها وقابع كربلا و برخی ديگر مصائب خاندان پيامبر اسلام را بازگو می‌كنند. برخی از تعزيه‌ها، شاد بعضی ديگر، غم‌انگيز و انواع ديگر، حماسی و عاشقانه و اخلاقی هستند. همچنين تعزيه‌ها را میتوان به صورت تعزيه‌های اصلی و تعزيه‌های فرعی و گوشه‌ها تقسيم‌بندی كرد.
كسانی كه در تعزيه نقش به عهده می‌گيرند، اولياخوانان، اشقياخوانان، اشخاص ميانه حال و كسانی كه در نقش جانوران در نظر گرفته می‌شوند، ديده می‌شوند.
از طرفی، لباس و اسباب تعزيه نيز اهميت دارند. در تعزيه لباس امام‌خوان، اولياخوان، بچه‌خوان، قاصدان و فرستادگان، اشقيا و مخالف‌خوانان، فرنگيان، درويشان، فرشتگان، ديوان و جنيان و پريان، درگذشتگان و مردگان با يكديگر از لحاظ رنگ و شكل و طرح با يكديگر متفاوت است. در تعزيه از شمشير، خنجر، سپر، گرز، چماق، تبرزين، تيرو كمان، نيزه، كلاهخود، پر، زره، چكمه، عصا، مُشك، زنجير، حجله، نشيمنگاه اميران، چادر، صورتك، علامت، علم و بيرق، شال، كجاوه و هودج، صندوق، اسب، شتر و قاطر و ... استفاده می‌شود.
ديگر اين‌كه، در تعزيه نمی‌توان نقش موسيقی و استفاده از سازهای موسيقی را ناديده گرفت. شيوهی اجرای موسيفی در حين برگزاری تعزيه و استفاده از انواع مختلف آن موضوعی است كه به تعزيه غنای بيشتری می‌بخشد.
همچنين، ادبيات مورد استفاده در تعزيه، ويژگی‌های منحصر به فرد خودش را دارد. در تعزيه از زبان شعر و به تبع آن از استعاره و تشبيه و كنايه و تلميح و بحر طويل و ... استفاده می‌شود. شيوهی گفتار در تعزيه نيز حالات و انواع گوناگون دارد. در تعزيه، همه‌ی انواع تك‌خوانی و مناجات و خطابه و رجزخوانی و گفتگو با خود و زبان حال و گفتگو با اشيا و حيوانات و همسرايی و دعای پايانی مجلس ديده می‌شود.
از مجموعه مطالب بالا میتوان به ويژگی‌های تاريخی، فرهنگی، اجتماعی و سياسی تعزيه پی برد و راز ماندگاری آن را دريافت. به همين سبب است كه میتوان تعزيه را به عنوان ميراث معنوی پذيرفت و تلاش كرد كه در فهرست ميراث معنوی جهانی به ثبت برسد.
هر مجلس از تعزيه نمايشگر نبرد ميان گروهی از نيروهای اهورايی و مينوی با گروهی از نيروهای اهريمنی و شرير در قلمرو زندگی دنيوی، و برتابنده‌ی صورت ويژه‌ای از قداست و خباثت آدميزادگان بر روی زمين است. مسلمانان شيعه در نمايش آيينی – مذهبی تعزيه به سنت تكرار بازمی‌گردند و اعمال و رفتارهای آغازين نياكان خود را، گويی كه در زمان حال روی داده است، تكرار می‌كنند و باز مینمايند. تعزيه‌خوانی، صحنه‌هايی از واقعه‌های تاريخی را كه حدود يك‌هزار و چهارصد سال پيش از آن‌ها گذشته و زمينه و صبغه‌ی اسطوره‌ای به خود گرفته‌اند، احيا و بازگو می‌كند.
تعزيه به دو شكل هنر كلامی نوشتاری و گفتاری در جامعه و فرهنگ ايران حضور يافته است. شكل كلامی – نوشتاری تعزيه، نسخه‌های تعزيه يا تعزيه‌نامه‌هايی است كه به صورت مكتوب به ما رسيده، و شكل كلامی – گفتاری آن تعزيه‌خوانی است كه صورت بيان واقعه‌های تعزيه‌نامه‌ها به شيوه نقالی و نمايش صحنه‌های واقعه‌هاست.
ما از تعزيه به عنوان ميراث معنوی ذكر به ميان می‌آوريم چرا كه زمان پيدايش تعزيه به دوران اسطوره‌های باز می‌گردد. از طرفی تعزيه نه تنها با اسطوره و آيين مرتبط است بلكه با دين و مذهب ايرانيان نيز پيوند خورده است. در تعزيه، هم تكرار تاريخ مدنظر است هم ابعاد ادبی و نمايشی را در آن میتوان تسخيص داد.
نقش و كاركرد تعزيه در جامعه بسيار وسيع است. چنان‌كه انگاره‌سازی برای شيوهی رفتاری عامه‌ی مردم، ايجاد شور قدسی، تطهير روح و تزكيه‌ی نفس، تسكين آلام و دردها، تحكيم همبستگی و وحدت، حفظ و استمرار موسيقی سنتی و ... از عوامل و آثار تعزيه به شمار می‌روند.
مكان‌هايی كه تعزيه از دوران قديم تا به امروز در ايران برگزار می‌شود، قابل توجه است. تعزيه‌خوانی به دو صورت سيار (روی گاری و تريلی) و ثابت (در تكايا و حسينه‌ها و ميدان‌های شهر) برگزار می‌شده و می‌شود.
ديگر اين‌كه مجالس تعزيه، انواع مختلف دارد. برخی از آن‌ها وقابع كربلا و برخی ديگر مصائب خاندان پيامبر اسلام را بازگو می‌كنند. برخی از تعزيه‌ها، شاد بعضی ديگر، غم‌انگيز و انواع ديگر، حماسی و عاشقانه و اخلاقی هستند. همچنين تعزيه‌ها را میتوان به صورت تعزيه‌های اصلی و تعزيه‌های فرعی و گوشه‌ها تقسيم‌بندی كرد.
كسانی كه در تعزيه نقش به عهده می‌گيرند، اولياخوانان، اشقياخوانان، اشخاص ميانه حال و كسانی كه در نقش جانوران در نظر گرفته می‌شوند، ديده می‌شوند.
از طرفی، لباس و اسباب تعزيه نيز اهميت دارند. در تعزيه لباس امام‌خوان، اولياخوان، بچه‌خوان، قاصدان و فرستادگان، اشقيا و مخالف‌خوانان، فرنگيان، درويشان، فرشتگان، ديوان و جنيان و پريان، درگذشتگان و مردگان با يكديگر از لحاظ رنگ و شكل و طرح با يكديگر متفاوت است. در تعزيه از شمشير، خنجر، سپر، گرز، چماق، تبرزين، تيرو كمان، نيزه، كلاهخود، پر، زره، چكمه، عصا، مُشك، زنجير، حجله، نشيمنگاه اميران، چادر، صورتك، علامت، علم و بيرق، شال، كجاوه و هودج، صندوق، اسب، شتر و قاطر و ... استفاده می‌شود.
ديگر اين‌كه، در تعزيه نمی‌توان نقش موسيقی و استفاده از سازهای موسيقی را ناديده گرفت. شيوهی اجرای موسيفی در حين برگزاری تعزيه و استفاده از انواع مختلف آن موضوعی است كه به تعزيه غنای بيشتری می‌بخشد.
همچنين، ادبيات مورد استفاده در تعزيه، ويژگی‌های منحصر به فرد خودش را دارد. در تعزيه از زبان شعر و به تبع آن از استعاره و تشبيه و كنايه و تلميح و بحر طويل و ... استفاده می‌شود. شيوهی گفتار در تعزيه نيز حالات و انواع گوناگون دارد. در تعزيه، همه‌ی انواع تك‌خوانی و مناجات و خطابه و رجزخوانی و گفتگو با خود و زبان حال و گفتگو با اشيا و حيوانات و همسرايی و دعای پايانی مجلس ديده می‌شود.
از مجموعه مطالب بالا میتوان به ويژگی‌های تاريخی، فرهنگی، اجتماعی و سياسی تعزيه پی برد و راز ماندگاری آن را دريافت. به همين سبب است كه میتوان تعزيه را به عنوان ميراث معنوی پذيرفت و تلاش كرد كه در فهرست ميراث معنوی جهانی به ثبت برسد.
مرجع : خبرگزاری میراث فرهنگی
