کد مطلب : ۱۳۸۳۹
مداحی را باید تحلیل کرد
علی‌اکبر نوایی ۲۵ سال است که در دانشگاه فردوسی و دانشگاه‌های مشهد تدریس می‌کند و کتب و مقالات بسیاری تالیف کرده است. این استاد حوزه و دانشگاه که مولف بیش از ۲۰۰ مقاله در زمینه‌های مذهبی و تاریخی است در گفت‌و‌گو با خیمه با اشاره به ویژگی‌های شخصیتی و علمی یک عاشوراپژوه، برخی آسیب‌های وارده به تبلیغ در زمینه عاشورا را متوجه مداحان و تعامل ناکافی عاشوراپژوهان با مردم دانست. گفت‌وگوی خیمه را با علی اکبر نوایی در زیر بخوانید:
تعریف شما از یک عاشوراپژوه چیست؟
- عاشوراپژوهی به این معناست که پدیده و نهضت عاشورا را در دوره زمانی حاضر متناسب با شرایط اجتماعی و تاریخی مورد پژوهش قرار دهیم به این معنا که ببینیم چه گفتار و چه روشی، می‌تواند نهضت عاشورایی را در جامعه امروز، با مسائل و مشکلاتی که با آن رو به رو است، حل کند.
البته قضیه عاشورا به چند صورت قابل پژوهش است یکی آنکه می‌توان از نگاه تاریخی به واقعه عاشورا پرداخت مثلا بررسی اینکه عاشورا در سال ۶۱ هجرت رخ داده است و فردی که در مقابل امام حسین(ع) به عنوان مقابله‌کننده نهضت عاشورا قرار داشته است از نظام بنی‌امیه و اموی بوده است و...
نوع دوم عاشوراپژوهی به صورت احساسی است؛ یعنی عاشورا را به صورت یک احساس تاریخی مطرح کنیم؛ ما شیعه هستیم و امام حسین(ع) هم به عنوان رهبر و امام ما و فرزند پیغمبر(ص) بوده است؛ بنابراین چون ما آنها را دوست داریم بیاییم از منظر احساسی قضیه را مورد مطالعه قرار دهیم.
دیگر آنکه عاشوراپژوهی به صورت زمان‌مند بررسی شود؛ به این معنا که عاشورا را در زمان جست‌وجو کنیم؛ اگر عاشورا را در زمان جست‌وجو کنیم عاشورا پدیده‌ای است که تازگی دارد گویا همین امروز رخ داده است؛ بنابراین پژوهش عاشورا در زمان مطرح است. یزید تاریخی از بین رفت؛ اما یزیدی که در دوره حاضر مطرح است یزیدهای دیگرند. خوشبختانه این صورت از عاشوراپژوهی امروزه دارد کم‌کم جا می‌افتد.
من خودم به خیلی از کتاب‌ها و سخنرانی‌هایی که امروزه می‌شود نقد و انتقاد دارم چرا که یا تاریخی مطرح می‌شود یا به صورت احساسی!
تخصص‌ها و گرایش‌های خاص علمی موردنیاز عاشوراپژوهی از نظر شما چیست؟
-قطعاً ما باید یک مقدار مباحث جامعه‌شناختی را بلد باشیم و بتوانیم عاشورا را تحلیل کنیم و کسی که می‌خواهد عاشورا را تحلیل کند نباید صرفاً در زمان‌های گذشته خود را محصور کند و در قالب‌های کهنه ۵۰۰-۶۰۰ سال پیش این قضیه را مطرح نماید. ما امروز احتیاج داریم به جامعه‌شناسی و شناخت عرفان دینی و روش‌شناسی‌های تعاملات سیاسی در جهان و نیز فهم مباحث اجتماعی و جامعه‌شناسی تاریخی.
یک پژوهشگر فعال باید بتواند عاشورا را در زمان مطرح کند؛ پس لازم است که شم اجتماعی داشته باشد. وی باید بداند که امام حسین(ع) چگونه تبلیغ می‌کرده و خطابه می‌خوانده است.
در حوزه‌ای که شما کار تحقیقی انجام می‌دهید آیا دوره‌های ویژه تربیت عاشوراپژوهی برگزار شده است؟ آیا به نظر شما این کار ضرورت دارد یا خیر؟
- بله. ما یک بازشناسی نهضت عاشورا چاپ کردیم در دو جلد که چهار الی پنج مرحله هم تجدید چاپ شده است. من نیز در حوزه عاشوراپژوهی در سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه علمیه مشهد تدریس داشته‌ام و عاشوراپژوهی و مبلغین این عرصه را به نوعی مورد مطالعه قرار داده‌ایم؛ اما هنوز به پختگی نرسیده و در مرحله ابتدایی است.
نظر شما در مورد دوره‌هایی که شبیه به دوره‌های سفیران هدایت حوزه علمیه قم است یا همایش‌هایی مثل مبلغان در زمینه عاشوراپژوهی چیست؟
-بله آنها هم خوب است، در مشهد هم در حوزه علمیه و سازمان تبلیغات این دوره‌ها برگزار می‌شود؛ اما وقتی خودم در این دوره‌ها تدریس می‌کنم دقت می‌کنم، می‌بینم که از آن بایسته‌ها که ضرورت دارد در کار وجود داشته باشد مقداری فاصله دارد؛ یعنی باید جهت داده شود و شخصیت‌هایی باید در اتاق‌های فکر باشد و روی این قضیه کار شود، چون عاشورا حقیقتاً پدیده‌ای است که امروز جواب می‌دهد؛ یعنی برای عفاف و حجاب ما مشکل داریم عاشورا جواب می‌دهد برای شناخت دشمن، بصیرت سیاسی برای همه این مسائل عاشورا جواب می‌دهد؛ بنابراین باید این جلسات و دوره‌ها که تحت عنوان سفیران هدایت یا سفیران نور برگزار می‌شود یک مقدار عمق بخشیده شود و یک مقدار کار کارشناسی روی آنها صورت گیرد و سرفصل‌های جدید و نویی را به نظر من باید استخراج کرد.
به نظرتان چه آسیب‌هایی در حال حاضر متوجه شیوه‌های تبلیغی عاشورایی است؟
-در خصوص آسیب‌ها زیاد می‌شود صحبت کرد. آسیب‌های اجتماعی، فرهنگی در خصوص مبلغان آسیب داریم در خصوص مداحان آسیب داریم، مداحی‌ها، تبلیغات ما دچار آسیب شده‌اند؛ بنابراین آسیب‌شناسی را می‌شود در قلمرو و بخش‌های مختلف مطرح کرد. یکی در تعامل مردم با عاشورا، تعامل خطیبان با عاشورا، تعامل پژوهشگران با عاشورا، چهارم تعامل تعزیه‌گردانان با عاشورا، پنجم تعامل مداحان با عاشورا که هر کدام آسیب‌های خود را دارد و باید بررسی شود.
آیا در حال حاضر راه‌اندازی رشته دانشگاهی تحت عنوان عاشوراپژوهی ضروری است؟
-من فکر می‌کنم در دانشگاه‌های الهیات و معارف تحت عنوان عاشورا یک جایگاهی حداقل برای دو واحد درسی ضرورت دارد و حتی می‌شود این را مطرح کرد که جا دارد که پدیده عاشورا تحت عنوان یک رشته درسی مطرح شود در تاریخ ادیان.
پس موضوعاتی مثل تبلیغ عاشورا، زیارت عاشورا، منبر، خطابه، مرثیه و مداحی که می‌توانند جزو زیرمجموعه‌هایی باشند که در قالب بحث عاشوراپژوهی بگنجند؟
-بله مداحی را ما باید تحلیل کنیم تا ببینیم. مداحی در گذر تاریخ چگونه بوده و چطور شکل گرفته است شاعران اصلی چه کسانی بودند حوزه شعر ما نیازمند پژوهش است. شما گاهی شعری می‌سرایید که عاشورا را زیر سؤال برده و سبک و خفیف می‌کند.
گاهی شعرهای خوانده می‌شود مثل اشعاری که عمان سامانی گفته یا دعبل خزاعی که این شعرا دار به دوش بوده‌اند؛ بنابراین در حوزه شعر هم به بررسی نیاز داریم.
اصلاً مداحی در دوره‌های مختلف شکل‌های مختلف داشته است. در دوره صفویه مداحی یک شکل و در دوره‌های دیگر شکل جبری پیدا کرده است در دوره اواخر دوره صفویه پدیده عاشورا مبدل می‌شودو ... که اینها در تحلیل تاریخی جایگاه آن را مشخص می‌کند.
به نظر شما کلاس‌های مداحی که در حال حاضر به شیوه‌های مرسوم برگزار می‌شود ضرورت دارد؟
-بله قطعاً ما حداقل باید طرح موضوع کنیم و افرادی راه بیفتند و به لحاظ طرح موضوع که انجام شده است یک سری کارهای جدید و نویی انجام دهند.
و نکته پایانی؟
- من فکر می‌کنم در حوزه عاشوراپژوهی باید بیاییم یک مقداری از جنبه‌های تحلیل تاریخی اجتماعی وارد شویم یعنی جامعه امروز خود را تحلیل کنیم که چه مشکلاتی در حوزه اخلاق و عرفان داریم که سبب شده است جوانان به عرفان‌های جدید رو آورند و به سمت عرفان‌های کاذب زمینی و سکولار کشیده می‌شوند.
عرفان عاشورایی، اوج عرفان است و بنابراین برای اینکه جوانان را از انحرافات فکری در این زمینه آگاه کنیم، می‌بایست عاشورا را از حوزه عرفان بررسی کرد. همچنین تمرکز بر معرفت الهی در عاشورا، اخلاق در عاشورا، جایگاه قرآن در عاشورا، جایگاه حجاب و عفاف در عاشورا، منزلت زن در عاشورا، جایگاه زنان در نهضت عاشورا و غیره برای جامعه امروز ما راهگشاست.
بنابراین من فکر می‌کنم که این موارد جستارهای جدید و نویی است که تحلیل و کنکاش آن ضرورت دارد.
تعریف شما از یک عاشوراپژوه چیست؟
- عاشوراپژوهی به این معناست که پدیده و نهضت عاشورا را در دوره زمانی حاضر متناسب با شرایط اجتماعی و تاریخی مورد پژوهش قرار دهیم به این معنا که ببینیم چه گفتار و چه روشی، می‌تواند نهضت عاشورایی را در جامعه امروز، با مسائل و مشکلاتی که با آن رو به رو است، حل کند.
البته قضیه عاشورا به چند صورت قابل پژوهش است یکی آنکه می‌توان از نگاه تاریخی به واقعه عاشورا پرداخت مثلا بررسی اینکه عاشورا در سال ۶۱ هجرت رخ داده است و فردی که در مقابل امام حسین(ع) به عنوان مقابله‌کننده نهضت عاشورا قرار داشته است از نظام بنی‌امیه و اموی بوده است و...
نوع دوم عاشوراپژوهی به صورت احساسی است؛ یعنی عاشورا را به صورت یک احساس تاریخی مطرح کنیم؛ ما شیعه هستیم و امام حسین(ع) هم به عنوان رهبر و امام ما و فرزند پیغمبر(ص) بوده است؛ بنابراین چون ما آنها را دوست داریم بیاییم از منظر احساسی قضیه را مورد مطالعه قرار دهیم.
دیگر آنکه عاشوراپژوهی به صورت زمان‌مند بررسی شود؛ به این معنا که عاشورا را در زمان جست‌وجو کنیم؛ اگر عاشورا را در زمان جست‌وجو کنیم عاشورا پدیده‌ای است که تازگی دارد گویا همین امروز رخ داده است؛ بنابراین پژوهش عاشورا در زمان مطرح است. یزید تاریخی از بین رفت؛ اما یزیدی که در دوره حاضر مطرح است یزیدهای دیگرند. خوشبختانه این صورت از عاشوراپژوهی امروزه دارد کم‌کم جا می‌افتد.
من خودم به خیلی از کتاب‌ها و سخنرانی‌هایی که امروزه می‌شود نقد و انتقاد دارم چرا که یا تاریخی مطرح می‌شود یا به صورت احساسی!
تخصص‌ها و گرایش‌های خاص علمی موردنیاز عاشوراپژوهی از نظر شما چیست؟
-قطعاً ما باید یک مقدار مباحث جامعه‌شناختی را بلد باشیم و بتوانیم عاشورا را تحلیل کنیم و کسی که می‌خواهد عاشورا را تحلیل کند نباید صرفاً در زمان‌های گذشته خود را محصور کند و در قالب‌های کهنه ۵۰۰-۶۰۰ سال پیش این قضیه را مطرح نماید. ما امروز احتیاج داریم به جامعه‌شناسی و شناخت عرفان دینی و روش‌شناسی‌های تعاملات سیاسی در جهان و نیز فهم مباحث اجتماعی و جامعه‌شناسی تاریخی.
یک پژوهشگر فعال باید بتواند عاشورا را در زمان مطرح کند؛ پس لازم است که شم اجتماعی داشته باشد. وی باید بداند که امام حسین(ع) چگونه تبلیغ می‌کرده و خطابه می‌خوانده است.
در حوزه‌ای که شما کار تحقیقی انجام می‌دهید آیا دوره‌های ویژه تربیت عاشوراپژوهی برگزار شده است؟ آیا به نظر شما این کار ضرورت دارد یا خیر؟
- بله. ما یک بازشناسی نهضت عاشورا چاپ کردیم در دو جلد که چهار الی پنج مرحله هم تجدید چاپ شده است. من نیز در حوزه عاشوراپژوهی در سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه علمیه مشهد تدریس داشته‌ام و عاشوراپژوهی و مبلغین این عرصه را به نوعی مورد مطالعه قرار داده‌ایم؛ اما هنوز به پختگی نرسیده و در مرحله ابتدایی است.
نظر شما در مورد دوره‌هایی که شبیه به دوره‌های سفیران هدایت حوزه علمیه قم است یا همایش‌هایی مثل مبلغان در زمینه عاشوراپژوهی چیست؟
-بله آنها هم خوب است، در مشهد هم در حوزه علمیه و سازمان تبلیغات این دوره‌ها برگزار می‌شود؛ اما وقتی خودم در این دوره‌ها تدریس می‌کنم دقت می‌کنم، می‌بینم که از آن بایسته‌ها که ضرورت دارد در کار وجود داشته باشد مقداری فاصله دارد؛ یعنی باید جهت داده شود و شخصیت‌هایی باید در اتاق‌های فکر باشد و روی این قضیه کار شود، چون عاشورا حقیقتاً پدیده‌ای است که امروز جواب می‌دهد؛ یعنی برای عفاف و حجاب ما مشکل داریم عاشورا جواب می‌دهد برای شناخت دشمن، بصیرت سیاسی برای همه این مسائل عاشورا جواب می‌دهد؛ بنابراین باید این جلسات و دوره‌ها که تحت عنوان سفیران هدایت یا سفیران نور برگزار می‌شود یک مقدار عمق بخشیده شود و یک مقدار کار کارشناسی روی آنها صورت گیرد و سرفصل‌های جدید و نویی را به نظر من باید استخراج کرد.
به نظرتان چه آسیب‌هایی در حال حاضر متوجه شیوه‌های تبلیغی عاشورایی است؟
-در خصوص آسیب‌ها زیاد می‌شود صحبت کرد. آسیب‌های اجتماعی، فرهنگی در خصوص مبلغان آسیب داریم در خصوص مداحان آسیب داریم، مداحی‌ها، تبلیغات ما دچار آسیب شده‌اند؛ بنابراین آسیب‌شناسی را می‌شود در قلمرو و بخش‌های مختلف مطرح کرد. یکی در تعامل مردم با عاشورا، تعامل خطیبان با عاشورا، تعامل پژوهشگران با عاشورا، چهارم تعامل تعزیه‌گردانان با عاشورا، پنجم تعامل مداحان با عاشورا که هر کدام آسیب‌های خود را دارد و باید بررسی شود.
آیا در حال حاضر راه‌اندازی رشته دانشگاهی تحت عنوان عاشوراپژوهی ضروری است؟
-من فکر می‌کنم در دانشگاه‌های الهیات و معارف تحت عنوان عاشورا یک جایگاهی حداقل برای دو واحد درسی ضرورت دارد و حتی می‌شود این را مطرح کرد که جا دارد که پدیده عاشورا تحت عنوان یک رشته درسی مطرح شود در تاریخ ادیان.
پس موضوعاتی مثل تبلیغ عاشورا، زیارت عاشورا، منبر، خطابه، مرثیه و مداحی که می‌توانند جزو زیرمجموعه‌هایی باشند که در قالب بحث عاشوراپژوهی بگنجند؟
-بله مداحی را ما باید تحلیل کنیم تا ببینیم. مداحی در گذر تاریخ چگونه بوده و چطور شکل گرفته است شاعران اصلی چه کسانی بودند حوزه شعر ما نیازمند پژوهش است. شما گاهی شعری می‌سرایید که عاشورا را زیر سؤال برده و سبک و خفیف می‌کند.
گاهی شعرهای خوانده می‌شود مثل اشعاری که عمان سامانی گفته یا دعبل خزاعی که این شعرا دار به دوش بوده‌اند؛ بنابراین در حوزه شعر هم به بررسی نیاز داریم.
اصلاً مداحی در دوره‌های مختلف شکل‌های مختلف داشته است. در دوره صفویه مداحی یک شکل و در دوره‌های دیگر شکل جبری پیدا کرده است در دوره اواخر دوره صفویه پدیده عاشورا مبدل می‌شودو ... که اینها در تحلیل تاریخی جایگاه آن را مشخص می‌کند.
به نظر شما کلاس‌های مداحی که در حال حاضر به شیوه‌های مرسوم برگزار می‌شود ضرورت دارد؟
-بله قطعاً ما حداقل باید طرح موضوع کنیم و افرادی راه بیفتند و به لحاظ طرح موضوع که انجام شده است یک سری کارهای جدید و نویی انجام دهند.
و نکته پایانی؟
- من فکر می‌کنم در حوزه عاشوراپژوهی باید بیاییم یک مقداری از جنبه‌های تحلیل تاریخی اجتماعی وارد شویم یعنی جامعه امروز خود را تحلیل کنیم که چه مشکلاتی در حوزه اخلاق و عرفان داریم که سبب شده است جوانان به عرفان‌های جدید رو آورند و به سمت عرفان‌های کاذب زمینی و سکولار کشیده می‌شوند.
عرفان عاشورایی، اوج عرفان است و بنابراین برای اینکه جوانان را از انحرافات فکری در این زمینه آگاه کنیم، می‌بایست عاشورا را از حوزه عرفان بررسی کرد. همچنین تمرکز بر معرفت الهی در عاشورا، اخلاق در عاشورا، جایگاه قرآن در عاشورا، جایگاه حجاب و عفاف در عاشورا، منزلت زن در عاشورا، جایگاه زنان در نهضت عاشورا و غیره برای جامعه امروز ما راهگشاست.
بنابراین من فکر می‌کنم که این موارد جستارهای جدید و نویی است که تحلیل و کنکاش آن ضرورت دارد.
